Nowa Fala (literatura polska)

Nowa Fala – formacja poetycka obecna w polskim życiu literackim w latach 1968–1976.

Geneza pokolenia

Nowa Fala skupiała poetów debiutujących w II połowie lat 60., dla których przeżyciem pokoleniowym był Marzec 1968 i Grudzień 1970. Czasami bywa nazywana także Pokoleniem '68, chociaż niektórzy krytycy literatury uważają pojęcie Pokolenia '68 za pojęcie szersze, obejmując nim także tak odrębne w stosunku do Nowej Fali grupy, jak Konfederacja Nowego Romantyzmu, grupa „Tylicz”, grupa „Kontekst”, Grupa 848 i inne, aktywne w tym samym okresie.

Do uformowania się Nowej Fali doprowadziły organizowane staraniem grupy krakowskiej zjazdy w Cieszynie. Pierwszy odbył się w 1971, ostatni, nieformalny, w 1973.

Za datę graniczną istnienia Nowej Fali jako formacji, przyjmuje się rok 1976, uznawany także za początek funkcjonowania drugiego obiegu.

Członkowie

Ośrodkiem, wokół którego zaczęło się skupiać środowisko nazwane później Nową Falą, była krakowska grupa „Teraz”, do której należeli:

• Wit Jaworski,
• Julian Kornhauser,
• Jerzy Kronhold,
• Stanisław Stabro,
• Adam Zagajewski,
• Paweł Heszen
• Jerzy Piątkowski

Dołączyli do niej z czasem poeci z innych ośrodków:

Poznań, grupa „Próby”

• Stanisław Barańczak,
• Ryszard Krynicki.

Warszawa

• Krzysztof Karasek,
• Jarosław Markiewicz,
• Leszek Szaruga.

Łódź

• Jacek Bierezin,
• Zdzisław Jaskuła,
• Witold Sułkowski

Wrocław

• Lothar Herbst,
• Marianna Bocian.

Publikacje

Główną trybuną nowej formacji stało się założone w 1967 roku krakowskie pismo „Student”, ale wypowiedzi programowe jej członków ukazywały się w całej prasie literackiej, m.in. w:

• „Współczesności”,
• „Życiu Literackim”,
• „Nurcie”,
• „Miesięczniku Literackim”.

Program i twórczość

Podstawowym elementem sprawiającym, że Nowa Fala występowała i była postrzegana jako jedna grupa, była postawa buntu wobec literatury zastanej – przede wszystkim wobec bezpośrednich poprzedników, czyli Orientacji Poetyckiej Hybrydy. Krytycznie oceniano jednak także poetów pokolenia „Współczesności”. Wynikało to z faktu, że jednym z ważnych dla pokolenia haseł, co znalazło swoje odbicie w tytule programowej książki Kornhausera i Zagajewskiego, był postulat literackiego rozpoznania rzeczywistości. Podstawowym zarzutem wobec dotychczasowej literatury powojennej było to, że tego postulatu nie spełniła, że uznawała współczesną sobie rzeczywistość lat 60. i 70. za tworzywo siebie niegodne, nie umiała pokazać jej inaczej niż w groteskowej lub zdegradowanej formie. Stąd krytyka sztuki eskapistycznej, sztuki estetyzującej.

Głosząc postulat „nienaiwnego realizmu” (określenie Kornhausera), Nowa Fala nie zanotowała jednak wybitnych osiągnięć w powieści, choć niektórzy z twórców do niej należących podejmowali próby w tej dziedzinie. Pozostała przede wszystkim generacją poetycką, której poetykę oprotestowała w 1974 gdańska grupa poetycka POETARIAT, składająca się z członków Koła Młodych przy Gdańskim Oddziale Związku Literatów Polskich (Selim Chazbijewicz, Jerzy Henryk Kamrowski i Piotr Kawiecki).

Nowofalowcy nie wypracowali jednolitej poetyki, aczkolwiek daje się odnaleźć w ich wierszach pewien zestaw charakterystycznych, powtarzających się elementów. Do najważniejszych z nich należało wykorzystywanie jako tworzywa poetyckiego „słowa cudzego” – zwrotów charakterystycznych dla języka gazety, pism oficjalnych, ankiet urzędowych, języka ulicy. Zwroty te stają się przedmiotem zabiegów poetyckich charakterystycznych dla poezji lingwistycznej, której tradycję podjęła część poetów nowofalowych (zwłaszcza Barańczak i Krynicki). W przeciwieństwie jednak do takich twórców jak Miron Białoszewski, Tymoteusz Karpowicz, Witold Wirpsza czy Zbigniew Bieńkowski, poetów Nowej Fali nie tyle interesowały eksperymenty badające możliwości i ograniczenia języka jako takiego, co społeczne użycia mowy – analiza oficjalnego i mniej oficjalnego języka PRL-u. Wiązało się to z faktem, że ważnym elementem przeżycia pokoleniowego, jakim był dla tej generacji Marzec 68, było doświadczenie brutalnego manipulowania językiem. Zniewolenie języka odbierane było jako jeden z elementów ogólnego zniewolenia. Dlatego język stał się jednym z ważniejszych tematów twórczości nowofalowej, kluczowym elementem świata przedstawionego. Często tworzył ciąg skojarzeń z innymi słowami-kluczami: prawda, oddech.

Świat przedstawiony tej poezji to często, zgodnie z teoretycznymi postulatami, świat współczesnej poetom rzeczywistości – łącznie ze wszystkimi niepoetyckimi jej elementami. Związek z rzeczywistością podkreślany jest dodatkowo umieszczaniem w wierszach konkretnych dat, określaniem miejsc. Stąd dla podkreślenia elementów łączących poezję Nowej Fali i wyróżniających ją zarazem na tle twórczości innych poetów, bywa czasem używane określenie „nowofalowy wiersz publicystyczny” (Dariusz Pawelec). Jego elementy obecne są także w wierszach, które reprezentują charakterystyczną, choć nie powszechną dla nowofalowców poetykę „peiperowskiego układu rozkwitania”. Stosowali ją przede wszystkim poeci sięgający do dorobku poezji lingwistycznej: Barańczak, Krynicki.

Około roku 1976 drogi poszczególnych twórców zaliczanych do Nowej Fali zaczęły się rozchodzić. Niektórzy z nich zaangażowali się w działalność opozycyjną i, objęci zapisem cenzorskim, publikowali wyłącznie lub prawie wyłącznie w drugim obiegu.

Bibliografia

• Określona epoka. Nowa Fala 1968-1993. Wiersze i komentarze, wyb. Tadeusz Nyczek, Kraków 1995.
• Stanisław Barańczak, Nieufni i zadufani. Romantyzm i klasycyzm w nowej poezji lat sześćdziesiątych, 1971.
• Julian Kornhauser, Adam Zagajewski, Świat nie przedstawiony, Kraków 1974.
• Stanisław Piskor, Włodzimierz Paźniewski, Tadeusz Sławek, Andrzej Szuba, Spór o poezję, 1977.
• Włodzimierz Bolecki, Język jako świat przedstawiony. O wierszach Stanisława Barańczaka, „Pamiętnik Literacki” 1985, z.2.
• Tadeusz Nyczek, Wprowadzenie do, [w:] Określona epoka. Nowa Fala 1968-1993. Wiersze i komentarze, wyb. Tadeusz Nyczek, Kraków 1995.
• Dariusz Pawelec, Pokolenie 68. Wybrane problemy języka artystycznego, [w wyd. zbior.:] Cezury i przełomy. Studia o literaturze polskiej XX wieku, Katowice 1994.
• Paweł Sarna, Kontekst w sporze o poezję. Wokół programów i wystąpień Nowej Fali, [w:] Śląska awangarda. Poeci grupy Kontekst. Katowice 2004, ISBN 83-921199-0-8.
• „Układy sprawdzeń. W kręgu Nowej Fali”. Wybór i oprac. Paweł Majerski. Katowice 1997.