Gustaf Dalén
| |
| Państwo działania | |
|---|---|
| Data i miejsce urodzenia |
30 listopada 1869 |
| Data i miejsce śmierci |
9 grudnia 1937 |
| profesor | |
| Specjalność: fizyka | |
| Alma Mater |
Uniwersytet Techniczny Chalmersa, |
| |
| Nagrody | |
Nils Gustaf Dalén (ur. 30 listopada 1869 w Stenstorp[1], gmina Falköping, zm. 9 grudnia 1937 w Lidingö)[2][3] – szwedzki inżynier wynalazca, laureat Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki w roku 1912 „za wynalezienie automatycznych regulatorów do stosowania w połączeniu z zasobnikami gazu do zasilania światłem latarni morskich i pław świetlnych”; jedyny laureat tej nagrody, który założył grupę przemysłową (Aktiebolaget Gasaccumulator AGA, ang. Gas Accumulator Company; stan na 2021).
Życiorys
[edytuj | edytuj kod]Dzieciństwo i młodość
[edytuj | edytuj kod]Urodził się na farmie rodziców – Johanssonów ze Stenstorp w prowincji Västergötland – jako czwarte z pięciorga dzieci[4] (według innych źródeł – najmłodsze z czworga rodzeństwa[5]). Matka, Lovisa Johansson, zachęcała dzieci do nauki. Przypuszcza się, że z tego powodu syn przyjął jej panieńskie nazwisko – Dalén[4].
W szkole nie był dobrym uczniem. Zapamiętano przede wszystkim, że chętnie konstruował pomysłowe gadżety. Duże zainteresowanie otoczenia wzbudziło m.in. urządzenie pomagające 13-letniemu chłopcu w porannym wstawaniu z łóżka. Był to stary zegar ścienny, przerobiony na budzik z gongiem i dodatkowym urządzeniem, które 15 minut przed pobudką zapalało lampę naftową, oświetlającą pokój i ogrzewającą dzbanek z kawą na śniadanie[6].
Gustaf Dalén skończył miejscową szkołę rolniczą[2]. Miał zamiar pozostać w gospodarstwie rodziców. Tam zorganizował sklep ogrodniczy oraz skup nasion i mleka. W roku 1892 skonstruował urządzenie do oceny jakości dostarczanego mleka – tester zawartości tłuszczu[4]. Gustaf de Laval (zob. dysza de Lavala) – znany wynalazca, któremu Dalén zaprezentował to urządzenie w Sztokholmie – stwierdził, że podobne rozwiązanie jest już opatentowane[a], ale docenił zdolności młodego wynalazcy-samouka i zachęcił go do podjęcia studiów technicznych[4][5].
Dalén sprzedał farmę i rozpoczął studia w Wyższej Szkole Technicznej Chalmersa[4][2]. Uczelnię tę ukończył w 1896, po czym spędził rok w Szwajcarii, kontynuując studia na Politechnice Federalnej w Zurychu (ETH). Jego opiekunem był Aurel Stodola, prawdopodobnie współpracownik de Lavala oraz Adolfa Hurwitza, zajmujący się problemami turbin parowych[7], a zwłaszcza regulatorami ich prędkości[8].
Praca zawodowa
[edytuj | edytuj kod]
- Okres przed rokiem 1912
Po powrocie do Szwecji Gustaf Dalén pracował przez pewien czas w Sztokholmie, jako projektant w firmie de Laval Ångturbin (turbiny parowe de Lavala) ; prowadził też badania i zajmował się doradztwem inżynierskim w Göteborgu. Wspólnie z Henrikiem Celsingiem założył Dalén & Celsing. Wkrótce (1901) został dyrektorem technicznym firmy Svenska Karbid- och Acetylen A.B. (ang. Swedish Carbide and Acetylene, Ltd.), przekształconej w następnych latach w Svenska Aktiebolaget Gasaccumulator (AGA, Swedish Gas Accumulator Ltd.). W roku 1906 objął stanowisko naczelnego inżyniera tej firmy[2][4].
Zajmując się wdrażaniem w Szwecji technik wymagających stosowania acetylenu (np. spawanie, oświetlenie) podjął próby zmniejszenia ryzyka wybuchów (w czasie jego produkcji, przechowywania i transportu) oraz zmniejszenia zużycia[10].
Acetylen przechowywano i transportowano wówczas (od przełomu XIX i XX w.) w butlach ciśnieniowych, w postaci roztworu w acetonie, „acetylen dissous”[b], co miało na celu ograniczenie niebezpieczeństwa wybuchów. Technologia została opracowana w roku 1896 przez francuskich naukowców, G. Claude’a i Alberta Hessa. Ponieważ fala detonacyjna nie może rozprzestrzeniać się w przewodach o średnicy mniejszej od 1 mm, wynalazcy polecali wypełnianie butli z „acetylen dissous” materiałami porowatymi z kapilarami[c]. Stosowane ówcześnie materiały nie były jednak wystarczająco bezpieczne i trwałe. Gustaf Dalén opracował i wdrożył do produkcji w AGA (1906) materiał nazwany Agamassan. Masę wytwarzano mieszając w odpowiednich urządzeniach granulowaną lub sproszkowaną ziemię okrzemkową lub inny materiał porowaty (np. azbest, wypalona glina, pumeks) z określonymi rodzajami cementu, wypełniającymi przestrzenie między grudkami materiału porowatego (mieszanie pasty do jej utwardzenia)[11]. Tak otrzymana masa skutecznie pochłania roztwór acetylenu i jest trwała (zachowuje niezbędną wąskoporowatość w różnych warunkach klimatycznych). Firma zaczęła cieszyć się uznaniem w świecie[2][3][10].
Zmierzając do ograniczenia zużycia acetylenu w lampach gazowych, stosowanych m.in. w latarniach morskich, Dalén wprowadził istotną modyfikację konstrukcji palników (m.in. światło migające) oraz zaprojektował i rozpoczął produkcję (1907) „zaworów słonecznych” (szw. solventil, ang. sun valve, solar valve), automatycznie gaszących światło latarni po wschodzie słońca i zapalających je po zmierzchu. Pierwszy z takich zaworów zainstalowano w latarni Furuholmen[12], między Sztokholmem i Vaxholm. Zawory nie wymagały innego zasilania poza energią promieniowania słonecznego; były poza tym uważane za niezawodne i nie wymagające konserwacji. Projektem bardzo zainteresował się Thomas Alva Edison (wyrażając swoje zaskoczenie skutecznością prostej konstrukcji), a Urząd Patentowy w Berlinie zażądał pokazu przed zatwierdzeniem patentu[13].
Solventil otwierał się i zamykał dzięki różnej absorpcji termicznej i różnej rozszerzalności cieplnej dwóch materiałów. Roboczymi elementami były cztery pręty: trzy błyszczące – odbijające światło – pręty metalowe otaczały jeden czarny i matowy. Po świcie pręt wewnętrzny rozszerzał się bardziej od zewnętrznych, co powodowało zamknięcie wylotu gazu (pozostawał zapalony mały płomyk „pilota”). Gdy słońce zachodziło, długość czarnego pręta zmniejszała się, a wypływający gaz zapalał się od płomienia pilota. Wprowadzenie wynalazków pozwoliło zmniejszyć zużycie gazu o 94%[13].
O uznaniu dla latarni morskich firmy AGA, projektowanych przez Gustafa Daléna, świadczy m.in. zlecenie tej firmie w roku 1911 budowy systemu oświetlenia całego Kanału Panamskiego (kwota 150 tys. dolarów US)[4].
- Rok 1912
We wrześniu 1912 roku, w czasie eksperymentów z acetylenem, Gustaf Dalén uległ groźnemu wypadkowi. Jego życie uratowano, jednak stracił wzrok. W związku z tym nie mógł osobiście odebrać Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki, którą w tymże roku został wyróżniony[2][3]
„za wynalezienie automatycznych regulatorów do stosowania w połączeniu z zasobnikami gazu do zasilania światłem latarni morskich i pław świetlnych”
Nagrodę odebrał prof. Albin Dalén, który w czasie uroczystego bankietu (10 grudnia 1912) podziękował Królewskiej Akademii Nauk w imieniu swojego brata mówiąc, że wyróżnienie ułatwi mu zachowanie równowagi po ciężkim wypadku i będzie silną motywacją do dalszej pracy w tej samej dziedzinie[14].
(Lidingö, 1916)
Wyróżnienia za dokonania praktyczne nie były wcześniej przyznawane (tradycyjnie nagradzano osiągnięcia teoretyczne; zob. lista laureatów), mimo że Alfred Nobel napisał w swoim testamencie, że nagroda w dziedzinie fizyki powinna być przyznawana[15]:
…to the person who shall have made the most important discovery or invention within the field of physics
Nominacja Daléna wyróżniała się spośród wcześniejszych również z innego powodu. Tematem komentarzy, dotyczących Nagrody Nobla z roku 1912, był fakt wycofania przez Komitet Noblowski wcześniejszej decyzji o przyznaniu nagrody Nikoli Tesli i Thomasowi A. Edisonowi. Komitet nie ujawnił – zgodnie z własnymi zasadami – przyczyny tej decyzji. Przypuszczano, że u jej podstaw leżały nieporozumienia, do których doszło między oboma nominowanymi (według części źródeł N. Tesla odmówił przyjęcia nagrody, prawdopodobnie nie chcąc jej dzielić z Edisonem)[16][17][18].
- Praca po roku 1912
W latach następnych, do roku śmierci (1937), Nils Gustaf Dalén nadal kierował firmą AGA oraz uczestniczył w działalności społecznej, co było możliwe dzięki sile jego optymizmu (do którego wszystkich zachęcał) oraz dzięki pomocy współpracowników i rodziny. Uzyskał też wsparcie ze strony Arvida Lindmana. Dokładał wszelkich starań, aby zapewnić bezpieczeństwo pracownikom firmy, z którymi podzielił się Nagrodą Nobla[4][19].
Interesował się wieloma różnymi zagadnieniami technicznymi (uzyskał ok. 100 patentów[4][6]), m.in.[19]:
- techniką radiową (np. nawigacją radiową) – w AGA wykonano pierwsze doświadczenia w tym zakresie w latach 1915 i 1916,
- techniką cieplną – w latach 1924–1929 Dalén opracował wyjątkowo efektywną kuchenkę węglową, w której zachodziło oszczędne i bezdymne spalanie i która nie wymagała doglądania przez 24 godziny,
- budową głośników,
- budową aparatury medycznej (np. pierwsze w Europie płucoserce, aparatura anestezjologiczna),
- techniką lotniczą – Dalén był w czasie I wojny światowej partnerem Enocha L. Thulina w fabryce samolotów w Landskronie.
W latach 20. AGA uruchomiła produkcję samochodów AGA (fabryki w Berlinie i Landskronie) i pierwszego w Szwecji sprzętu dla filmu dźwiękowego (1929)[19].
Wyróżnienia i upamiętnienie
[edytuj | edytuj kod]Poza Nagrodą Nobla został wyróżniony[2]:
- członkostwem Królewskiej Szwedzkiej Akademii Nauk (1913),
- członkostwem Academy of Science and Engineering (1919),
- tytułem Honorary Doctor Uniwersytetu w Lund (1918).
Otrzymał Morehead Medal od International Acetylene Association. Uczestniczył debatach National Society of Economics. Przez niemal 20 lat był członkiem rady miasta Lidingö[2].
Dowodami trwałej pamięci są m.in. ekspozycje w Gustaf Dalén Museum w Stenstorp[5][20] i nadanie nazwy Dalénum obszarowi przemysłowemu w Lidingö. Jednym z eksponatów jest tabliczka z napisem Var Opitimist (Bądź optymistą), które ustawiane były z inicjatywy Daléna na terenie zakładu AGA w czasie poważnych trudności finansowych firmy spowodowanych wielkim kryzysem (kopia tabliczki jest sprzedawana jako pamiątka z muzeum)[21].
Życie rodzinne
[edytuj | edytuj kod]N.G. Dalén ożenił się w 1901 z Elmą Persson. Mieli czworo dzieci: dwóch synów (Gunnar i Anders) i dwie córki. Gunnar Dalén (inżynier) zastąpił ojca na stanowisku dyrektora AGA. Młodszy syn, Anders Dalén, został lekarzem okulistą, profesorem w Instytucie Karolinska[2][3].
Uwagi
[edytuj | edytuj kod]- ↑ W roku 1890 metodę określania zawartości tłuszczu w mleku opracował Stephen Moulton Babcock (metoda Babcocka).
- ↑ Pod ciśnieniem 10 atm. w jednym litrze acetonu rozpuszcza ok. 250 litrów gazowego acetylenu.
- ↑ Analogiczny sposób transportu i magazynowania acetylenu jest stosowany współcześnie (zob. przechowywanie acetylenu oraz linki zewnętrzne: Marzena Półka i wsp.).
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Dalén Nils Gustaf, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2023-03-30].
- ↑ a b c d e f g h i Gustaf Dalén – Facts. [w:] The Nobel Prize in Physics 1912 [on-line]. Nobel Media AB. [dostęp 2014-05-02]. (ang.)., Biographical.
- ↑ a b c d Gustaf Dalén. [w:] Notable Names Database (NNDB) [on-line]. [dostęp 2014-05-02]. (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i Gustaf Dalén. [w:] AGA > History [on-line]. www.aga.com. [dostęp 2014-05-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-10-31)]. (ang.).
- ↑ a b c d Björn Bellander (text and picture): Dahlén museum. [w:] Museum Official website [on-line]. www.bjorns-story.se. [dostęp 2018-02-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-06-12)]. (ang.).
- ↑ a b Gustaf Dalén. [w:] Tekniska Museet > Swedish inventors [on-line]. www.tekniskamuseet.se. [dostęp 2014-05-02]. (szw.).
- ↑ Steam Turbines Classification. [w:] Portal Mass Engineers [on-line]. www.massengineers.com. [dostęp 2014-05-04]. (ang.).
- ↑ Robert N. Clark: Nils Gustaf Dalén Inventor, Experimenter, Engineer, and Nobel Laureate. [w:] IEEE Control Systems Magazine: 0272-1708/03/$17.00©2003IEEE [on-line]. ieeecss.org, 3 sierpnia 2003. s. 68-70. [dostęp 2014-05-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-09)]. (ang.).
- ↑ Helene Broms, Nina Enström: AGA – människorna, fabriken och uppfinningarna. [w:] Kulturarv Stockholm [on-line]. Stockholms läns museum, Stockholms stadsmuseum, Stockholms läns hembygdsförbund. [dostęp 2014-05-07]. (szw.)., w tym m.in.: „Lite gas och korta blänk”, Till Lidingö – Katastrof och triumf, AGA-spisen var en av Gustaf Daléns, „Vi kunna icke uraktlåta att säga ifrån”, Filmindustrin bad AGA om hjälp.
- ↑ a b Acetylene dissolved in acetone. [w:] Strona internetowa AGA > History [on-line]. www.aga.com. [dostęp 2014-05-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-09-15)]. (ang.).
- ↑ Gustaf Dalen (wynalazca), pierwotny właściciel: American Gasaccumulator Compan: Porous mass for the storage of explosive gases and method of making same. [w:] Patent US 1767514 A [on-line]. 24 czerwca 1930 (zgłoszenie priorytetowe: 27 maja 1924?). [dostęp 2014-05-07]. (ang.).
- ↑ Furuholmen C 6544. [w:] Latarnie morskie [on-line]. www.gola.burkhard.pl. [dostęp 2014-05-05]. (pol.).
- ↑ a b The Sun Valve. [w:] AGA > History [on-line]. www.aga.com. [dostęp 2014-05-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-10-18)]. (ang.).
- ↑ Gustaf Dalén – Banquet Speech. [w:] The Nobel Prize in Physics 1912 [on-line]. Nobel Media AB. [dostęp 2014-05-02]. (szw.).
- ↑ Alfred Nobel’s Will. Nobel Media AB. [dostęp 2014-05-02]. (ang.).
- ↑ A Biography of Nikola Tesla. [w:] Portal ‘Rich’s Tribute to Nikola Tesla’ [on-line]. home.earthlink.net. [dostęp 2014-05-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-10-05)]. (ang.)., .
- ↑ Thomas Alva Edison Biography (1847-1931). www.madehow.com. [dostęp 2014-05-05]. (ang.).
- ↑ Michael Michalko: The Incredible Genius that America Ignored. [w:] Creative Thinking Articles and Techniques [on-line]. creativethinking.net. [dostęp 2015-12-21]. (ang.).
- ↑ a b c History. [w:] Strona internetowa AGA > History [on-line]. www.aga.com. [dostęp 2014-05-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-04-26)]. (ang.).
- ↑ a b Från sjöfart till sjukvård och radio. [w:] Strona internetowa muzeum w Stenstorp [on-line]. www.dalenmuseet.se. [dostęp 2014-05-05]. (szw.).
- ↑ Optimistnålen. [w:] Strona internetowa muzeum w Stenstorp [on-line]. www.dalenmuseet.se. [dostęp 2015-12-21]. (szw.).
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Marzena Półka, Zdzisław Salamonowicz, Maciej Skulich: Acetylen – niebezpieczeństwo ukryte w butli. [w:] Przegląd Pożarniczy, nr 8, [on-line]. 2002. s. 27–29. [dostęp 2014-05-07]. ISSN 0137-8910. (pol.).
- Nils Gustaf Dalén. [w:] Europejczyk tygodnia: Europäer der Woche: European of the Week [on-line]. www.scholar-online.eu, 2012. [dostęp 2018-02-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-09)]. (ang.).
- crespus93: Nils Gustaf Dalen. [w:] Prezentacja multimedialna (16 slajdów) [on-line]. www.slideshare.net, 27 marca 2011. [dostęp 2014-05-04]. (ang.).
