Neumy

Neumy – forma notacji muzycznej w średniowieczu. Przyjmuje się, że termin „neuma” pochodzi od starogreckich wyrazów πνεῦμα [pneuma], czyli „oddech”^[1], lub νεῦμα [neuma] – ’znak’^[2]^[3]. Neumy stanowiły ogólny zarys linii melodycznej, informowały, czy melodia wędruje w górę, czy w dół, nie wskazując początkowo wielkości poszczególnych interwałów. Dopiero wprowadzenie linii (notacja diastematyczna) przez Gwidona z Arezzo (zm. 1050) pozwoliło na szczegółowy zapis melodii chorałowych. Notacja ta obejmuje znaki w formie kropek (punctum) i kresek (virga), które przedstawiają przybliżony przebieg melodii; nie zawsze określają one dokładny czas trwania i wysokość dźwięku. Neumy zapisywano początkowo bezliniowo, później na czterolinii.

Tempo jednej neumy określa się w przybliżeniu jako spokojną ósemkę. W różnych krajach oraz na przestrzeni wieków neumy przyjmowały różną postać zarówno pod względem trwania i wysokości, jak i pod względem samego zapisu. W związku z tym nazywane są neumami bizantyńskimi, włoskimi, francuskimi, gotyckimi itd. W stylu rzymskim neuma była rombem.

Ten system notacji charakterystyczny jest dla chorału gregoriańskiego.

Klucze

Nazwy nut na liniach poznaje się za pomocą klucza tj. znaku, który swoje pochodzenie wyprowadza z dawnych liter nutowych. Śpiew gregoriański obecnie posługuje się dwoma kluczami:

	Klucz C	ut (czyli do)
	Klucz F	fa

Wszystkie nuty, które leżą na tej samej linii co klucz, noszą jego nazwę.

Nuty zwykłe

	Punctum (quadratum) (Kropka (kwadratowa))	Podstawowa nuta.
	Punctum inclinatum (kropka pochylona)	Nuta w kształcie rombu. Występuje jako element Climacus.
	Virga (latorośl, gałązka, różdżka)	Punctum z umieszczoną z prawej strony kreską.
	Apostropha lub Stropha	Ma kształt powiększonego przecinka. Nigdy nie występuje sama.
	Oriscus (Pagórek)	Jest to pewien rodzaj Apostrophy.
	Quilisma (gr. kilidno – toczyć, przewracać)	Nuta poszarpana. Zawsze występuje w złożeniu kilku nut.

Neumy złożone z dwóch nut

	Pes lub Podatus (Stopa)	Neuma założona z dwóch nut, z których pierwsza jest niżej, a druga wyżej.
	Clivis (skłon)	Neuma założona z dwóch nut, z których pierwsza jest wyżej, a druga niżej.
	Bivirga (Podwójna latorośl, gałązka, różdżka)	Dwie virgi znajdujące się obok siebie na tym samym stopniu i przypadające na tę samą sylabę.

Neumy złożone z trzech nut

	Torculus	Neuma złożona z trzech nut, z których środkowa położona jest wyżej.
	Porrectus (rozciągnięta) lub Clivis resupinus	Neuma złożona z trzech nut z których środkowa jest najniższa.
	Climacus (drabina, schody)	Neuma złożona z trzech (albo więcej) nut kolejno zstępujących. Pierwsza z nich to Virga.
	Scandicus (wstępująca)	Neuma złożona z trzech (albo więcej) nut, które mają melodycznie charakter wznoszący się.
	Salicus (wskakująca) lub Scandicus–oriscus	Neuma składa się z trzech (albo więcej) nut o charakterze wznoszącym się, z których przedostatnią jest zawsze Oriscus.

Neumy złożone z czterech nut

	Porrectus ﬂexus	Neuma Porrectus, do której została dołączona nuta położona melodycznie niżej w stosunku do ostatniego dźwięku neumy podstawowej -- flexus.
	Scandicus ﬂexus	Neuma Scandicus, do której został dodany flexus.
	Salicus ﬂexus	Salicus, do której został dodany flexus.
	Torculus resupinus	Układ Torculus, do którego dołączona nuta położona melodycznie wyżej w stosunku do ostatniego dźwięku neumy podstawowej. Może wyglądać jak zmodyfikowany Porrectus.
	Climacus resupinus	Neuma Climacus, do której została dołączona nuta Punctum położona melodycznie wyżej w stosunku do ostatniego dźwięku neumy podstawowej.
	Pes subbipunctis	Pes, do której zostały dodane dwie nuty położone melodycznie niżej. Elementy subpunctis zostały wyrażone poprzez punctum inclinatum.
	Strophicus	Apostrofa, Diostrofa lub Tristrofa.

Pressus

	Pressus	Dwie nuty na tej samej wysokości.

Neumy zanikające

	Epiphonus lub Podatus liquescens	Podatus, gdzie druga nuta jest zanikająca.
	Cephalicus lub Clivis liquescens	Neuma Clivis, w której druga nuta jest zanikająca.
	Torculus liquescens	Torculus z zanikającą ostatnią nutą.
	Ancus lub Climacus liquescens	Climacus, gdzie ostatnia nuta jest zanikająca.

Inne znaki

Custos (stróż, zwiastun, wskaźnik)		Custos umieszczony na końcu czterolinii, zapowiada pierwszą nutę na następnej czterolinii.
Episema (kreska) i Mora (kropka)		Episema wydłuża nieco nutę nad (pod) którą się znajduje. Mora dwukrotnie wydłuża nutę, przy której jest umieszczony.

Słupki

Znaki rytmiczne, czyli tzw. słupki:

podwójny (divisio finalis)		oznacza koniec melodii.
wielki (divisio major)		oznacza koniec zdania.
półsłupek (divisio minor)		oznacza przerwę o wartości nuty poprzedzającej.
ćwierćsłupek (divisio minima)		oznacza przerwę krótką (oddechową).
przecinek		oznacza miejsce oddechu.

Zobacz też

pięciolinia

Przypisy

↑ R.L.R.L. Wilken R.L.R.L., Pierwsze tysiąc lat, s. 180, 2015 .
↑ Jane Hodgson: The Oxford Dictionary of Art (3rd ed.) 2004343. Ian Chilvers (red.). Oxford: Oxford University Press, 2004, s. xlvi 816 pp. ISBN 0-19-860476-9.
↑ „Reference Reviews”. 18 (6), s. 51–51, 2004-09. DOI: 10.1108/09504120410552822. ISSN 0950-4125.

[1] R.L.R.L. Wilken R.L.R.L., Pierwsze tysiąc lat, s. 180, 2015 .

[2] Jane Hodgson: The Oxford Dictionary of Art (3rd ed.) 2004343. Ian Chilvers (red.). Oxford: Oxford University Press, 2004, s. xlvi 816 pp. ISBN 0-19-860476-9.

[3] „Reference Reviews”. 18 (6), s. 51–51, 2004-09. DOI: 10.1108/09504120410552822. ISSN 0950-4125.

[1]

[2]

[3]