Monety lidyjskie
Monety lidyjskie – najwcześniejsze znane emisje pieniądza metalowego w starożytności[a]. W numizmatyce powszechnie uznawane za pierwszą fazę rozwoju mennictwa w cywilizacji europejskiej.
Geneza
[edytuj | edytuj kod]Problem pierwszeństwa w mennictwie greckim stawiano i rozważano już w starożytności (Herodot, Ksenofanes, Juliusz Polluks, Heraklejdes Pontyjski). W tradycji literackiej pojawienie się pierwszych monet świata greckiego na ogół jednak zgodnie odnoszono do małoazjatyckiej Lidii (dawniejsza Meonia), gdzie przypisywane królowi Midasowi (Dzieje I 35) wytwarzanie ich z wartościowych kruszców miało być zapoczątkowane już w pierwszej połowie VII wieku p.n.e.[1] Zasadniczo jednak pierwsze emisje łączy się z Gygesem, który według Herodota miał wybijać zwane potocznie „gygesami”[2] monety złote (w rzeczywistości z elektrum nazywanego „białym złotem”); innowację tę datuje się na lata 687-677 p.n.e.[3] bądź ok. 650 p.n.e.[4][b]. Stopa mennicza oparta była na babilońskim systemie wagowym, ze staterem o masie 6,25 grama.
Mennictwo Gygesa
[edytuj | edytuj kod]Monety Gygesa będące frakcjami statera, miały prymitywny kształt owalnych (fasolowatych) bryłek, na których stemplowane wyobrażenia umieszczano tylko jednostronnie (na awersie); odcisk rewersowy tworzyło nieregularne wgłębienie (tzw. quadratum incusum) od dolnej puncy menniczej[4]. Oznakowania awersowe wyższych nominałów nosiły wyobrażenie głowy lwa, a niższych – lwiej łapy[5][6]. Stanowiły one wizualno-prawną królewską gwarancję właściwej wagi i czystości kruszcu[7]. Oparty na naturalnym elektrum wzorzec monetarny Gygesa szybko przejęły jońskie miasta Milet i Efez, wypuszczając monety z własnymi oznakowaniami – wyobrażeniami lwa oraz pszczoły (bądź jelenia). W Grecji właściwej (kontynentalnej) pieniądz w tej postaci został zastosowany przez władcę Argos Fejdona i pełniej rozwinięty funkcjonalnie na zależnej od niego Eginie, będącej ważnym ośrodkiem handlu wymiennego, gdzie dał początek odrębnemu systemowi monetarnemu[8]. System lidyjski był z pewnością poprzednikiem egineckiego, powstałego ok. 670-660 p.n.e., a o dzielącej je niewielkiej różnicy czasowej świadczy konceptualno-techniczne podobieństwo staterów wytwarzanych z elektrum[3].
Wśród następców Gygesa znaczne ilości tych wartościowych monet bił Alyattes, a lidyjski wynalazek pieniądza z elektrum wkrótce został przyjęty w kolejnych centrach handlowych Jonii, jak Fokaja czy wyspiarskie Chios i Samos[9].
Kwestią negatywną dla handlowego obiegu tych emisji była zmienna zawartość złota i srebra w elektrum, wpływająca istotnie na indywidualną wartość produkowanego pieniądza. Charakterystyczną cechą tego aliażu był przejawiający się rozmaitym jego zabarwieniem (od jaśniejszego do ciemniejszego) zróżnicowany stosunek obu metali szlachetnych, zaś wymuszone tym sprawdzanie walorowej jakości (zawartości) monet z elektrum stanowiło poważną trudność techniczną[10]. Za wtórną zasługę Gygesa uznaje się więc fakt, że prawdopodobnie dokonał on normalizacji elektrum w rozmaitych kategoriach, tym samym lepiej gwarantując wartość swych monet i usuwając stałą konieczność kontroli jakości kruszcu[6].
Mennictwo Krezusa
[edytuj | edytuj kod]
Kolejny etap rozwoju lidyjskiego mennictwa stanowią w VI stuleciu p.n.e. emisje Krezusa, który dla lepszego zróżnicowania nominalnej wartości pieniądza, dotychczasowy monometalizm zastąpił systemem bimetalicznym, wypuszczając statery z czystego złota i srebra[6][11]. Fakt ten znajduje potwierdzenie we wzmiance u Herodota, iż „Lidyjczycy są, o ile wiemy, pierwszymi z ludzi, którzy wybili złote i srebrne monety, i nimi się posługiwali” (Dzieje I 93,1). Umożliwiały to miejscowe warunki geologiczne, pozwalające pozyskiwać złoto z bliskiej stołecznemu Sardes rzeki Paktolos i z Hermos oraz z gór Tmolos bądź Sipylos[12]; istnieje też przypuszczenie o ekstrahowaniu go z elektrum[6].
Monety te, zwane umownie „krezejkami”, nosiły identyczne wyobrażenia: na awersie przeciwstawione sobie protomy lwa (symbolu słońca) i byka (symbolu ciemności), symbolizujące współistnienie dobra ze złem, a na rewersie – wgłębienia z kwadratów[13]. W dość złożonym systemie normatywna waga złotego statera (krezejka) wynosiła 8,17 g, srebrnego – 10,89 g; parytet obydwu kruszców ustalono w stosunku 1:13⅓, podczas gdy dla elektrum i złota wynosił on 1:1⅓, zaś w odniesieniu do srebra 1:10[14][9]. Emitowano monety wartości 1 statera oraz 1/3, 1/6 i 1/12 jego części, które potem (jako trite, hekte, hemihekte) znalazły naśladownictwo w stosowanym i upowszechnionym (do 494 p.n.e.) przez małoazjatyckich Greków milezyjskim systemem monetarno-wagowym z ciężkim staterem o masie 14,25 gramów[c].
Ten system monetarny ostatniego władcy Lidii został ogólnie przejęty przez perskiego Dariusza, który według zapożyczonego wzorca bił złote darejki i srebrne sykle[15][11].
Uwagi
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Często też uważane za najwcześniejsze w świecie, choć część numizmatyków jako takie datuje chińskie pochodzące z XII wieku p.n.e. (Helmut Kahnt: Das grosse Münzlexikon von A bis Z. Regensburg: H. Gietl/Battenberg, 2005, s. 294).
- ↑ Podawane też datowanie ok. 635 p.n.e. (np. David Sacks: Encyklopedia…, dz. cyt., s. 263). Oswyn Murray przesuwa je jeszcze bardziej na lata 625-600 p.n.e., argumentując, że swoiste zróżnicowanie typów bryłek monetarnych z depozytu świątynnego w Efezie, wskazuje na powstanie poszczególnych wariantów w ciągu zaledwie jednego pokolenia (Narodziny Grecji. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2004, s. 312).
- ↑ Jeszcze inną pochodną był system fokajski ze staterem 16-gramowym (W.W. Zwaricz: Numizmaticzeskij słowar’. L’wow: Wiszcza szkoła, 1980, s. 13-14).
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Hammond 1994 ↓, s. 766.
- ↑ Morawiecki 1983 ↓, s. 46.
- ↑ a b Hammond 1994 ↓, s. 767.
- ↑ a b Morawiecki 1983 ↓, s. 37.
- ↑ Morawiecki 1983 ↓, s. 35.
- ↑ a b c d Hammond 1994 ↓, s. 174.
- ↑ Sacks 2001 ↓, s. 263.
- ↑ Hammond 1994 ↓, s. 174-175.
- ↑ a b Lévêque 1973 ↓, s. 111.
- ↑ Bravo i Wipszycka 1988 ↓, s. 206.
- ↑ a b Bravo i Wipszycka 1988 ↓, s. 207.
- ↑ Babelon 1970 ↓, s. 21-22.
- ↑ Szemiothowa 1951 ↓, s. 20.
- ↑ Babelon 1970 ↓, s. 25.
- ↑ Hammond 1994 ↓, s. 174, 228.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Jean Babelon: La Numismatique antique. Paris: Presses Universitaires de France, 1970.
- Benedetto Bravo, Ewa Wipszycka: Historia starożytnych Greków. T. 1. Warszawa: PWN, 1988. ISBN 83-01-06654-7.
- Nicholas G.L. Hammond: Dzieje Grecji. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1994. ISBN 83-06-02383-8.
- Pierre Lévêque: Świat grecki. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1973.
- Lesław Morawiecki: Początki mennictwa greckiego. Wrocław: Ossolineum, 1983. ISBN 83-04-01631-1.
- David Sacks: Encyklopedia świata starożytnych Greków. Warszawa: Książka i Wiedza, 2001. ISBN 83-05-13169-6.
- Anna Szemiothowa: Numizmatyka starożytna. Warszawa: Muzeum Narodowe w Warszawie, 1951.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- «Kroiseios» w Reppa – Das grosse Münzen-Lexikon. reppa.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-02-01)]. (niem.). [dostęp 2020-07-18]