Mały Brzostek
| Państwo | |
|---|---|
| Prawa miejskie |
1 marca 1394 |
| Powierzchnia |
ok. 25,9 km² |
Położenie na mapie Brzostku  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa podkarpackiego  | |
Położenie na mapie powiatu dębickiego  | |
Położenie na mapie gminy Brzostek  | |
 49°52′52,41″N 21°24′53,51″E/49,881225 21,414864
| |
Mały Brzostek – byłe miasto królewskie zlokalizowane głównie na terenie dzisiejszej wsi Nawsie Brzosteckie, sąsiadujące z należącym do benedyktynów z Tyńca Brzostkiem.
Mały Brzostek otrzymał prawa miejskie 1 marca 1394 r. od Władysława Jagiełły, a pierwszym wójtem został Stanisław z Saspolina. Miejscowość miała stanowić konkurencję dla Brzostku opackiego – władca liczył, że ze względu na dobre warunki do rozwoju, osada będzie przynosić dochody do królewskiego skarbca. Nie wiadomo, czy lokacja się powiodła – już w XV–XVI w. Mały Brzostek przestaje pojawiać się w źródłach i staje się przedmieściem Brzostku „większego”.
Istnienie dwóch dokumentów lokacyjnych, dotyczących Brzostku i Małego Brzostku, było powodem licznych sporów pomiędzy wójtami, a później pomiędzy mieszczanami brzosteckimi i opactwem benedyktynów z Tyńca, do którego należało miasto.
Położenie
[edytuj | edytuj kod]
Zgodnie z zapisem dokumentu lokacyjnego, miejscowość zlokalizowana była „w ziemi sandomierskiej nad rzeką Słona”, czyli nad potokiem Słony, którego nazwa funkcjonuje do dziś. Ciek ten nie zmienił od czasu średniowiecza swojego biegu, o czym świadczą strome zbocza jego doliny. Jego koryto zmodyfikowano jedynie w XIX w. na Równiach i w latach 80. XX w. w okolicy ul. Legionów i ul. Targowej w Brzostku, na odcinku od dzisiejszego ośrodka zdrowia do komisariatu[1][2].
Brzostek „większy” zgodnie z dokumentem lokacyjnym z 1367 r. był położony nad Wisłoką, więc Mały Brzostek musiał być zlokalizowany na wschód od niego. Według ks. prof. Bogdana Stanaszka potok Słony mógł stanowić granicę między osadami. Teren w pobliżu dzisiejszego ośrodka zdrowia w Brzostku (skrzyżowanie ul. Legionów i Mysłowskiego[2]) należał do wójta Małego Brzostku, Stanisława z Saspolina. Znajdował się tu folwark wójtowski, który później przeszedł w ręce benedyktynów tynieckich[3]. Do naszych czasów zachowała się przebudowana klasycystyczna oficyna dawnego dworu[4][5].
Łany wójtowskie rozciągały się aż po dzisiejszy przysiółek Okrągła. W dokumentach pojawia się nazwa wzgórza Winnica, na którym uprawiano winorośl. Ks. Bogdan Stanaszek utożsamia je ze wzgórzem, które oddziela brzosteckie osiedle przy ul. Gryglewskiego od stadionu przy ul. Okrągłej[3].
Ekspansja Małego Brzostku miała przebiegać na wschód, zalesioną wówczas doliną potoku Słony, w stronę Woli Brzosteckiej. Wieś ta była najbliższą od tej strony osadą, po raz pierwszy pojawia się w źródłach w XV w. W 1407 r. sołtysem Woli Brzosteckiej był wójt Małego Brzostku[3].
Toponimia
[edytuj | edytuj kod]Nazwa Małego Brzostku, zlokalizowanego w sąsiedztwie klasztornego Brzostku „większego”, jest charakterystyczna dla średniowiecza. Dwie sąsiadujące ze sobą miejscowości mające różnych właścicieli, stanowiące części tej samej osady, rozróżniano przez dodanie przedrostków „wielki” i „mały”. Przykładem mogą być należący do króla Tarnów Wielki i Tarnów Mały, własność rycerska[1]. Nazwa samego Brzostku pochodzi natomiast od słowa „brzost”, oznaczającego gatunek wiązu[6].
Historia
[edytuj | edytuj kod]W XII i XIII w. najważniejszą miejscowością w regionie były Klecie, własność benedyktynów tynieckich, sanktuarium św. Leonarda, centrum gospodarcze klucza dóbr klasztornych i w XIV w. także siedziba dekanatu[7]. W 1353 r. wieś, wraz z innymi okolicznymi miejscowościami, została odebrana benedyktynom przez króla Kazimierza Wielkiego, który nadał je bojarom ruskim za zasługi położone w walkach na Rusi[8]. W związku z tym Klecie straciły na znaczeniu – rozwinął się Brzostek, który 18 czerwca 1367 r. otrzymał od opata tynieckiego prawa miejskie[9].
Osada Brzostek była podzielona pomiędzy dwóch właścicieli – opata tynieckiego i króla[10]. Część królewska, nosząca nazwę Mały Brzostek, była przez pewien czas wsią w sąsiedztwie opackiego miasta[11]. 1 marca 1394 r., w niedzielę „esto mihi”, król Władysław Jagiełło wydał w Krakowie dokument, w którym nadał wójtostwo w Małym Brzostku niejakiemu Stanisławowi z Saspolina i zezwolił mu na lokację w Małym Brzostku miasta[1]. Wójt otrzymał przywilej ⅒ dochodów z kar sądowych i ⅙ pieniędzy z podatków miejskich. Ciążył na nim natomiast obowiązek służby wojskowej[12]. Wraz z nadaniem miejscowość została przeniesiona z prawa polskiego na prawo magdeburskie[13] – zgodnie z nim mieszczanie mieli być sądzeni przez ławę sądową i wójta[14]. Akt lokacyjny został opatrzony królewską pieczęcią oraz podpisami świadków, ważnych urzędników, m.in.: kasztelana krakowskiego Dobiesława, Sędziwoja z Kalisza, Spytka z Krakowa, Jana Ligęzy z Łęczycy, i marszałka Demetriusza (Dymitra, który wywodził się z pobliskich Kleci)[15].
Lokacja nowego miasta miała pobudzić konkurencję i stworzyć przeciwwagę dla klasztornego Brzostku. Król, nadając Stanisławowi z Saspolina przywilej, spodziewał się dochodów do skarbca – Brzostek miał dobre położenie na trakcie prowadzącym na Węgry, a okolica była gęsto zasiedlona. Gospodarka miasta miała opierać się na handlu i rzemiośle. Co tydzień, w poniedziałki, w Małym Brzostku miały odbywać się targi, podczas których kupcy i rzemieślnicy (akt lokacyjny wspomina o sukiennikach, piekarzach, rzeźni, łaźni i młynach) mogli swobodnie sprzedawać wszystkie swoje towary – w inne dni handel w mieście podlegał natomiast dużym ograniczeniom[16].
Pierwszy wójt, Stanisław z Saspolina, w dokumencie określony jako godny zaufania i wierny niestrudzenie, był zapewne dworzaninem królewskim. Według jednej z hipotez wchodził w skład orszaku królowej Jadwigi, wraz z którą przybył do Polski z Węgier – prof. Bogdan Stanaszek uważa ją jednak za chybioną. Nazwa „Saspolin”, pochodząca z XVII-wiecznych odpisów aktu lokacyjnego, najprawdopodobniej została błędnie odczytana przez kopistów. Zapewne chodziło o wieś Sąspów. Właśnie z tej miejscowości wywodził się ród wójtów brzosteckich wymieniany w źródłach od XIV do XVI w. Już w 1406 r. (lub 1407 r.[15]) jako wójt Małego Brzostku wzmiankowany jest ktoś inny, niejaki Klemens, być może syn Stanisława[17].
W akcie lokacyjnym król polecił Stanisławowi z Saspolina wytyczenie pod nowe miasto 100 łanów frankońskich ziemi[13], co odpowiada obszarowi ok. 25,9 km²[18]. Dwa łany miał przeznaczyć na kościół, a kolejne dwa na pastwisko. Sam kościół najprawdopodobniej nigdy nie powstał, w dokumentach z XV wieku nie zachowały się wzmianki o istnieniu w Brzostku dwóch świątyń. Najpewniej więc grunty przeznaczone na budowę kościoła włączono do dóbr należących do plebanii brzosteckiej. Pastwisko znajdowało się natomiast zapewne na terenie zwanym współcześnie błoniem, gdzie w XX w. znajdowała się baza SKR w Nawsiu Brzosteckim[13].
Nie wiadomo, czy lokacja miasta się powiodła[19] i czy choć przez chwilę miasto konkurowało z Brzostkiem „większym”. Nie zachowały się żadne dokumenty, które wspominałyby o utworzeniu w Małym Brzostku rady miejskiej czy ławy sądowej. Nie ma też śladów po rynku, a źródła wspominają jedynie o istnieniu błonia, gdzie mieszczanie handlowali bydłem i końmi[20]. Wiadomo natomiast, że Brzostek Mały osiągnął pewien stopień rozwoju, jako samodzielna osada miejska[21].
W XV–XVI w. Mały Brzostek nie pojawia się już w dokumentach, natomiast wprowadzony jest termin „Suburbium”, czyli „Przedmieście”. Miasto zostało więc „wchłonięte” przez Brzostek klasztorny. Przedmieście zostało ponownie skolonizowane po najeździe wojsk Jerzego II Rakoczego w XVII w., a na terenie dawnego Małego Brzostku założono wieś Nawsie Brzosteckie[20].
Po Małym Brzostku pozostało odrębne wójtostwo brzosteckie występujące jeszcze w źródłach XVI-wiecznych. Wójtowie z Małego Brzostku byli jednocześnie sołtysami Woli Brzosteckiej[15]. Dwa rody z pretensjami do brzosteckiego wójtowstwa, Sąspowscy (później Białowodzcy h. Drużyna), potomkowie Stanisława z Saspolina, którzy weszli w posiadanie wójtostwa w Brzostku klasztornym[22] oraz Uchaczowie h. Jastrzębiec[23], posiadały dwa osobne dwory z folwarkami i przynależące do nich majątki ziemskie[21]. Przez kilkaset lat (od czasu lokacji Brzostku Małego do XVII w.), powołując się na odrębne dokumenty lokacyjne dwóch średniowiecznych miast, toczyły ze sobą burzliwe spory sądowe o wójtostwo i płynące z niego dochody[24]. Około połowy XVII w. całe wójtostwo znalazło się w rękach opactwa tynieckiego[25].
W 1758 r. rajcy toczący spory z opatem Bartoszewskim, błędnie powołując się na dokument lokacyjny Małego Brzostku, próbowali zakwestionować prawo benedyktynów do zarządzania Brzostkiem. Oryginalny akt spłonął podczas najazdu wojsk siedmiogrodzkich księcia Jerzego II Rakoczego z 19 marca 1657 r., natomiast przetrwały jego liczne odpisy. Mieszczanie oskarżyli opactwo o sfałszowanie aktu lokacyjnego Brzostku. Tezę tę uznawali jeszcze XIX-wieczni historycy – Wojciech Kętrzyński i Stanisław Smolka w Kodeksie dyplomatycznym klasztoru tynieckiego[26] – oraz Marian Mysłowski, autor książki Dzieje miasta Brzostku[27]. Wersję o dokumencie „skrobanym” podważył recenzent Kodeksu na łamach „Przeglądu Krytycznego” w 1876 r.[28] Autentyczność dokumentu lokacyjnego Brzostku klasztornego z 1367 r. wykazał dopiero prof. Jerzy Wyrozumski w 1964 r.[26]
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c Stanaszek 2007 ↓, s. 47.
- ↑ a b Geoportal krajowy. geoportal.gov.pl. [dostęp 2024-05-18]. (pol.).
- ↑ a b c Stanaszek 2007 ↓, s. 48.
- ↑ Stanaszek 1997 ↓, s. 78.
- ↑ Karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa tzw. „zielona” – d. oficyna dworska, zabytek.pl, grudzień 1960 [dostęp 2024-05-18] (pol.).
- ↑ Maria Malec, Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2003, s. 15, ISBN 978-83-01-13857-8 (pol.).
- ↑ Stanaszek 2007 ↓, s. 40.
- ↑ Stanaszek 1997 ↓, s. 18.
- ↑ Stanaszek 2007 ↓, s. 40–41.
- ↑ Wiesław Tyburowski, 600 lat nadania praw miejskich Małemu Brzostkowi, „Wiadomości Brzosteckie”, 3 (13), Towarzystwo Miłośników Ziemi Brzosteckiej, Centrum Kultury Czytelnictwa i Sportu w Brzostku., 1994, s. 1–2 [dostęp 2024-05-18] (pol.).
- ↑ Stanaszek 2007 ↓, s. 37, 46.
- ↑ Stanaszek 2007 ↓, s. 43–44.
- ↑ a b c Stanaszek 2007 ↓, s. 49.
- ↑ Stanaszek 2007 ↓, s. 50.
- ↑ a b c Stanaszek 2007 ↓, s. 52.
- ↑ Stanaszek 2007 ↓, s. 50–51.
- ↑ Mały Brzostek – miasto królewskie, [w:] Bogdan Stanaszek, Z dziejów Brzostku. Wydarzenia i ludzie, Brzostek: Towarzystwo Miłośników Ziemi Brzosteckiej, 2008, s. 20, ISBN 978-83-925845-0-6, OCLC 750747050 (pol.).
- ↑ Stanaszek 2007 ↓, s. 41.
- ↑ Bogdan Stanaszek, Historia i Zabytki [online], archiwum.brzostek.pl [dostęp 2024-05-18] (pol.).
- ↑ a b Stanaszek 2007 ↓, s. 51.
- ↑ a b Feliks Kiryk, Najdawniejsze dzieje Brzostku, [w:] Bogdan Stanaszek (red.), Z dziejów Brzostku: studia i materiały, t. T. 2: Okres staropolski i czasy zaborów, Brzostek: Towarzystwo Miłośników Ziemi Brzosteckiej, 2009, s. 12, ISBN 978-83-925845-8-2 (pol.).
- ↑ Bogdan Stanaszek, Dominika Kuśnierz-Krupa, Fundacje miejskie benedyktynów tynieckich w Małopolsce południowej w okresie Średniowiecza, Politechnika Krakowska, Kraków 2014, s. 217 RECENSIONES, „Folia Historica Cracoviensia”, 22, 2016, s. 649–656, DOI: 10.15633/fhc.2101 [dostęp 2024-06-02] (pol.).
- ↑ Stanaszek 2008 ↓, s. 27.
- ↑ Stanaszek 2008 ↓, s. 24, 25, 28.
- ↑ Stanaszek 2008 ↓, s. 28.
- ↑ a b Stanaszek 2007 ↓, s. 37–38.
- ↑ Bogdan Stanaszek, Posłowie, [w:] Marian Nałęcz Mysłowski, Dzieje miasta Brzostku, Brzostek: Towarzystwo Miłośników Ziemi Brzosteckiej, 1998, s. 23, ISBN 83-901833-2-3, OCLC 750705198 [zarchiwizowane z adresu 2016-03-15] (pol.).
- ↑ Historya, heraldyka. – Etnografia., „Przegląd Krytyczny.”, 11, luty 1877, s. 413–414.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Bogdan Stanaszek, Z kart historii..., [w:] Bogdan Stanaszek (red.), Brzostek: 640-lecie lokacji miasta (1367-2007). Tradycje – Perspektywy rozwoju, Brzostek: Towarzystwo Miłośników Ziemi Brzosteckiej i Urząd Gminy w Brzostku, 2007, s. 37–53, ISBN 978-83-901833-9-8 [zarchiwizowane z adresu 2022-03-08] (pol.).
- Mały Brzostek – miasto królewskie, [w:] Bogdan Stanaszek, Z dziejów Brzostku. Wydarzenia i ludzie, Brzostek: Towarzystwo Miłośników Ziemi Brzosteckiej, 2008, s. 24–30, ISBN 978-83-925845-0-6, OCLC 750747050 (pol.).
- Bogdan Stanaszek, Brzostek i okolice, Brzostek: Towarzystwo Miłośników Ziemi Brzosteckiej w Brzostku, 1997, ISBN 83-901833-3-1 [zarchiwizowane z adresu 2019-12-21] (pol.).