Lutung

Lutung
	Trachypithecus
	Reichenbach, 1862
	; Lutung czapeczkowy (T. pileatus)
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Podgromada	żyworodne
Infragromada	łożyskowce
Rząd	naczelne
Podrząd	wyższe naczelne
Infrarząd	małpokształtne
Parvordo	małpy wąskonose
Nadrodzina	koczkodanowce
Rodzina	koczkodanowate
Podrodzina	gerezy
Plemię	Presbytini
Rodzaj	lutung
	Typ nomenklatoryczny
	Semnopithecus pyrrhus Horsfield, 1823 (= Cercopithecus auratus É. Geoffroy Saint-Hilaire, 1812)
Gatunki
	22 gatunki – zobacz opis w tekście
	22 gatunki – zobacz opis w tekście
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Lutung^[2] (Trachypithecus) – rodzaj ssaków naczelnych z podrodziny gerez (Colobinae) w obrębie rodziny koczkodanowatych (Cercopithecidae).

Zasięg występowania

Rodzaj obejmuje gatunki występujące w Azji^[3]^[4]^[5].

Morfologia

Długość ciała (bez ogona) 42–72 cm, długość ogona 57–104 cm; masa ciała samic 5–11,5 kg, samców 5,5–14 kg^[5]^[6].

Systematyka

Rodzaj zdefiniował w 1862 roku niemiecki botanik i zoolog Ludwig Reichenbach w publikacji swojego autorstwa poświęconej historii naturalnej małp^[1]. Reichenbach wymienił kilkanaście gatunków – Simia maura von Schreber, 1774 (nomen dubium), Semnopithecus chrysomelas S. Müller, 1838, Semnopithecus comatus Desmarest, 1822, Semnopithecus frontatus S. Müller, 1838, Simia melalophos Raffles, 1821, Semnopithecus flavimanus I. Geoffroy Saint-Hilaire, 1831 (= Simia melalophos Raffles, 1821), Presbytis nobilis J.E. Gray, 1842 (= Simia melalophos Raffles, 1821), Semnopithecus sumatranus S. Müller & Schlegel, 1841, Semnopithecus rubicundus S. Müller, 1838, Semnopithecus siamensis S. Müller & Schlegel, 1841, Cercopithecus auratus É. Geoffroy Saint-Hilaire, 1812, Semnopithecus pyrrhus Horsfield, 1824 (= Cercopithecus auratus É. Geoffroy Saint-Hilaire, 1812), Simia cristata Raffles, 1821, Semnopithecus pruinosus Desmarest, 1822 (= Simia cristata Raffles, 1821), Semnopithecus pileatus Blyth, 1843 – z których gatunkiem typowym jest (późniejsze oznaczenie) Semnopithecus pyrrhus Horsfield, 1824 (= Cercopithecus auratus É. Geoffroy Saint-Hilaire, 1812)^[7].

Etymologia

Trachypithecus: gr. τραχυς trakhus ‘szorstki, kudłaty’; πιθηκος pithēkos ‘małpa’^[8].

Podział systematyczny

Do rodzaju należą następujące gatunki^[9]^[6]^[3]:

Gatunek	Autor i rok opisu	Nazwa zwyczajowa^[2]	Podgatunki^[5]^[3]^[6]	Rozmieszczenie geograficzne^[5]^[3]^[6]	Podstawowe wymiary^[5]^[6]^[a]	Status IUCN^[10]
Trachypithecus geei	Khajuria, 1956	lutung złocisty	gatunek monotypowy	północno-wschodnie Indie (podnóża Himalajów w północno-zachodnim Asamie), Bhutan (na północ od Gór Czarnych, na wschód od rzeki Sankosz; także na wschód od rzeki Mangde)	DC: 49–72 cm DO: 71–94 cm MC: 9,5–12 kg	EN
Trachypithecus pileatus	(Blyth, 1843)	lutung czapeczkowy	3 podgatunki	północno-wschodnie Indie (Arunachal Pradesh, Asam, Meghalaya i Nagaland), Bhutan, północno-zachodni Mjanma (na zachód od rzeki Czinduin, na południe do gór Czin)	DC: 47–72 cm DO: 72–104 cm MC: 9,5–14 kg	VU
Trachypithecus shortridgei	(Wroughton, 1915)	lutung samotny	gatunek monotypowy	północno-wschodnia Mjanma (na wschód od rzeki Czinduin, w stanie Kaczin), południowo-zachodnia Chińska Republika Ludowa (dolina Dulong, północno-zachodni Junnan)	DC: 67–72 cm DO: 95–104 cm MC: brak danych	EN
Trachypithecus auratus	(É. Geoffroy Saint-Hilaire, 1812)	lutung jawajski	gatunek monotypowy	Indonezja (środkowa i wschodnia Jawa (z wyspami Sempu i Nusa Barung na południowym wybrzeżu), Bali i Lombok)	DC: 44–65 cm DO: 61–87 cm MC: około 7,1 kg	VU
Trachypithecus mauritius	(Griffith, 1821)	lutung hebanowy	gatunek monotypowy	Indonezja (zachodnia Jawa (północne wybrzeże na zachód od Dżakarty, w głąb lądu do Bogor, Cisalak i Jasinga, południowe wybrzeże na wschód do Cikaso i prawdopodobnie Ciwangi)	brak danych	VU
Trachypithecus cristatus	(Raffles, 1821)	lutung srebrzysty	2 podgatunki	Borneo, Sumatra, Bangka, Belitung, Wyspy Riau (Bintan, Combol, Sugi i być może Batam), Wyspy Lingga (Bakung i Lingga) i Wyspy Natuna (Serasan)	DC: 46–58 cm DO: 66–75 cm MC: 5,7–6,6 kg	VU
Trachypithecus selangorensis	Roos, Nadler & Walter, 2008		gatunek monotypowy	Malezja (pas wzdłuż zachodniego wybrzeża półwyspowej części od 6° szerokości geograficznej północnej do 1°30′ szerokości geograficznej północnej (Kedah, Perak, Selangor, Negeri Sembilan, Malakka i Johor)	DC: 46–53 cm DO: 68–82 cm MC: brak danych	NT
Trachypithecus germaini	(Milne-Edwards, 1877)	lutung indochiński	gatunek monotypowy	południowa Mjanma, południowa Tajlandia, południowy Laos, Kambodża (na zachód od rzeki Mekong) i południowy kraniec Wietnamu; wschodnią granicą może być rzeka Mekong)	DC: około 55 cm DO: 72–84 cm MC: 6,5–7 kg	EN
Trachypithecus margarita	(D.G. Elliot, 1909)		gatunek monotypowy	południowy Laos (granica północna 16°23′ szerokości geograficznej północnej), południowo-centralny Wietnam (granica północna 14°30′ szerokości geograficznej północnej), wschodnia Kambodża (prowincje Rôttanak Kiri i Môndôl Kiri); granicą zachodnią może być rzeka Mekong	brak danych	EN
Trachypithecus barbei	(Blyth, 1847)	lutung leśny	gatunek monotypowy	ograniczony do małego regionu na północ od Półwyspu Malajskiego (wschodnia Mjanma i zachodnia Tajlandia)	brak danych	VU
Trachypithecus obscurus	(Reid, 1837)	lutung ciemny	7 podgatunków	południowa Mjanma (na południe od około 15°10′ szerokości geograficznej północnej, archipelag Mergui), Półwysep Malajski w południowo-zachodniej Tajlandii i Malezji (w tym kilka wysp)	DC: 42–68 cm DO: 57–81 cm MC: 5–9,1 kg	EN
Trachypithecus phayrei	(Blyth, 1847)	lutung orientalny	gatunek monotypowy	wschodni Bangladesz, północno-wschodnie Indie (Assam, Mizoram i Tripura) i zachodnia Mjanma (południowo-wschodni przez Rakhine do Pegu)	DC: 45–58 cm DO: 65–77 cm MC: 5,7–9,1 kg	EN
Trachypithecus melamera	(D.G. Elliot, 1909)		gatunek monotypowy	południowo-środkowa Chińska Republika Ludowa (zachodni Junnan) oraz północna i wschodnia Mjanma (stan Szan i sąsiadująca sucha strefa północnej Mjanmy)	DC: 55–60 cm DO: 73–80 cm MC: 5,7–9,1 kg	NE
Trachypithecus popa	Roos, K.M. Helgen, Miguez, Naw May Lay Thant, Ngwe Lwin, Aung Ko Lin, Aung Lin, Khin Mar Yi, Paing Soe, Zin Mar Hein, Margaret Nyein Nyein Myint, Ahmed, Chetry, Urh, Veatch, Duncan, Kamminga, Chua, Yao Lu, Matauschek, D. Meyer, Liu Zhijin, Li Ming, Nadler, Fan Pengfei, Le Khac Quyet, Hofreiter, Zinner & Momberg, 2020		gatunek monotypowy	Mjanma (pomiędzy rzekami Irawadi a Saluin, a także zachodnie podnóża gór Kayah-Karen; północno-wschodnia granica zasięgu niejasna)	DC: 50–60 cm DO: 77–86 cm MC: 7–8,2 kg	CR
Trachypithecus crepusculus	(D.G. Elliot, 1909)	lutung birmański	gatunek monotypowy	południowo-środkowa Chińska Republika Ludowa (na wschód od rzeki Saluin, południowy Junnan), południowa Mjanma, północna Tajlandia (na południe do Raheng, na zachód do Zatoki Bengalskiej), północny i centralny Laos oraz północny Wietnam	DC: 49–51 cm DO: 82–83 cm MC: 6,4–6,9 kg	EN
Trachypithecus poliocephalus	(Trouessart, 1911)	lutung jasnogłowy	gatunek monotypowy	Wietnam (wyspa Cát Bà w zatoce Hạ Long, u wybrzeży Quảng Ninh)	DC: 49–59 cm DO: 82–92 cm MC: 6,7–9,5 kg	CR
Trachypithecus leucocephalus	Tan Bangjie, 1957	lutung białogłowy	gatunek monotypowy	Chińska Republika Ludowa (południowo-zachodni Kuangsi; graniczy od północnego zachodu i północy z rzeką Zuojiang, od południowego zachodu i południa z rzeką Mingjiang, od południowego wschodu z górami Shiwan)	DC: 47–62 cm DO: 77–89 cm MC: 6,7–9,5 kg	CR
Trachypithecus delacouri	(Osgood, 1932)	lutung białozady	gatunek monotypowy	Wietnam (prowincje Hoà Bình, Hà Nam, Ninh Bình i Thanh Hóa	DC: 52–62 cm DO: 81–90 cm MC: 7,3–8,5 kg	CR
Trachypithecus francoisi	(de Pousargues, 1898)	lutung białoznaczony	gatunek monotypowy	południowo-środkowa Chińska Republika Ludowa (Chongqing, Kuejczou i Kuangsi) i północny Wietnam (prowincje Hà Giang, Cao Bằng, Tuyên Quang, Bắc Kạn i Thái Nguyên)	DC: 50–63 cm DO: 74–90 cm MC: 5,5–7,9 kg	EN
Trachypithecus ebenus	(Brandon-Jones, 1995)		gatunek monotypowy	wschodnio-środkowy Laos (południowa prowincja Khammouan, rozproszone bloki wapienia w północnej prowincji Savannakhét), centralny Wietnam (Quảng Bình)	DC: około 62 cm DO: około 94 cm MC: około 10,3 kg^[b]	NE
Trachypithecus laotum	(O. Thomas, 1921)	lutung białobrewy	gatunek monotypowy	Laos (od południowej prowincji Bolikhamxai, prawdopodobnie z rzeką Nam Kading jako północną granicą, na południe do środkowej prowincji Khammouan (około 17°40′ szerokości geograficznej północnej))	DC: 46–67 cm DO: 81–90 cm MC: 6–8 kg	EN
Trachypithecus hatinhensis	(Đào Văn Tiến, 1970)	lutung pręgogłowy	gatunek monotypowy	północno-środkowy Wietnam (prowincje Quảng Bình i Quảng Trị) oraz wschodnio-środkowy Laos (prowincja Khammouan)	DC: 54–61 cm DO: 78–95 cm MC: 6–9 kg	EN

Kategorie IUCN: NT – gatunek bliski zagrożenia, VU – gatunek narażony, EN – gatunek zagrożony, CR – gatunek krytycznie zagrożony; NE – gatunki niepoddane jeszcze ocenie.

Uwagi

↑ DC – długość ciała; DO – długość ogona; MC – masa ciała
↑ Masa ciała tylko dla samców.

Przypisy

↑ ^a ^b H.G.L. Reichenbach: Die vollständigste Naturgeschichte der Affen. Dresden und Leipzig: Expedition der vollstèandigsten Naturgeschichte, 1862, s. 101. (niem.).
↑ ^a ^b Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 52–53. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 258–262. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
↑ D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Genus Trachypithecus. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2020-11-08].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e D. Zinner, G.H. Fickenscher, Ch. Roos, M.V. Anandam, E.L. Bennett, T.R.B. Davenport, N.J. Davies, K.M. Detwiler, A. Engelhardt, A.A. Eudey, E.L. Gadsby, C.P. Groves, A. Healy, K.P. Karanth, S. Molur, T. Nadler, M.C. Richardson, E.P. Riley, A.B. Rylands, L.K. Sheeran, N. Ting, J. Wallis, S.S. Waters & D.J. Whittaker: Family Cercopithecidae (Old World Monkeys). W: R.A. Mittermeier, A.B. Rylands & D.E. Wilson (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 3: Primates. Barcelona: Lynx Edicions, 2013, s. 741–752. ISBN 978-84-96553-89-7. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Class Mammalia. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 169–172. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).
↑ R.I. Pocock. The monkeys of the genera Pithecus (or Presbytis) and Pygathrix found to the East of the Bay of Bengal. „Proceedings of the Zoological Society of London”. 1934 (4), s. 896, 1934. (ang.).
↑ T.S. Palmer. Index Generum Mammalium: a List of the Genera and Families of Mammals. „North American Fauna”. 23, s. 683, 1904. (ang.).
↑ N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-09-26]. (ang.).
↑ Taxonomy: Trachypithecus - Genus. The IUCN Red List of Threatened Species. [dostęp 2024-08-08]. (ang.).

[10] DC – długość ciała; DO – długość ogona; MC – masa ciała

[12] Masa ciała tylko dla samców.

[Reichenbach-1] H.G.L. Reichenbach: Die vollständigste Naturgeschichte der Affen. Dresden und Leipzig: Expedition der vollstèandigsten Naturgeschichte, 1862, s. 101. (niem.).

[Cichocki&inni-2] Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 52–53. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).

[Burgin&inni-3] C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 258–262. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).

[Wilson&Reeder-4] D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Genus Trachypithecus. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2020-11-08].

[Zinner&inni-5] D. Zinner, G.H. Fickenscher, Ch. Roos, M.V. Anandam, E.L. Bennett, T.R.B. Davenport, N.J. Davies, K.M. Detwiler, A. Engelhardt, A.A. Eudey, E.L. Gadsby, C.P. Groves, A. Healy, K.P. Karanth, S. Molur, T. Nadler, M.C. Richardson, E.P. Riley, A.B. Rylands, L.K. Sheeran, N. Ting, J. Wallis, S.S. Waters & D.J. Whittaker: Family Cercopithecidae (Old World Monkeys). W: R.A. Mittermeier, A.B. Rylands & D.E. Wilson (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 3: Primates. Barcelona: Lynx Edicions, 2013, s. 741–752. ISBN 978-84-96553-89-7. (ang.).

[amw-6] Class Mammalia. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 169–172. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).

[poc-7] R.I. Pocock. The monkeys of the genera Pithecus (or Presbytis) and Pygathrix found to the East of the Bay of Bengal. „Proceedings of the Zoological Society of London”. 1934 (4), s. 896, 1934. (ang.).

[Palmer-8] T.S. Palmer. Index Generum Mammalium: a List of the Genera and Families of Mammals. „North American Fauna”. 23, s. 683, 1904. (ang.).

[asm-9] N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-09-26]. (ang.).

[11] Taxonomy: Trachypithecus - Genus. The IUCN Red List of Threatened Species. [dostęp 2024-08-08]. (ang.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[a]

[10]

[b]