Lutowiska

Lutowiska
	wieś
Państwo	Polska
Województwo	podkarpackie
Powiat	bieszczadzki
Gmina	Lutowiska
Liczba ludności (2020)	773
Strefa numeracyjna	13
Kod pocztowy	38-713
Tablice rejestracyjne	RBI
SIMC	0356205
	Położenie na mapie Polski Lutowiska
	Położenie na mapie województwa podkarpackiego Lutowiska
	Położenie na mapie powiatu bieszczadzkiego Lutowiska
	Położenie na mapie gminy Lutowiska Lutowiska
	49°15′09″N 22°41′36″E/49,252500 22,693333
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Informacje w Wikipodróżach

Nieistniejąca obecnie cerkiew greckokatolicka w Lutowiskach – stan w 1968

Lutowiska (1944–1957 Szewczenko^[5]) – wieś (dawniej miasto) w Polsce położona w województwie podkarpackim, w powiecie bieszczadzkim, w gminie Lutowiska^[4]^[6]. Leży nad potokiem Smolnik, na styku pasm Ostre i Otryt przy drodze wojewódzkiej nr 896; siedziba gminy Lutowiska.

Integralne części wsi Lutowiska^[4]^[6]
SIMC	Nazwa	Rodzaj
0994331	Krywka	część wsi
0356211	Posada Dolna	część wsi
0356228	Posada Górna	część wsi

Wieś jest siedzibą sołectwa, w którego skład wchodzą również miejscowości Smolnik, Żurawin i obszar nieistniejącej już wsi Krywka.

Lutowiska uzyskały lokację miejską przed 1742 rokiem, zdegradowane przed 1919 rokiem^[7].

Nazwa miejscowości

Nazwa miejscowości wykazywała w przeszłości znaczne wahania językowe. Najstarszą jej znaną formą są Letowiszcza (Lethawyszcza 1484, Lyetowyszcza 1515), później Letowiszcze (Letovysce 1494), Latowiszcze (1649), Litowiska (1589) i Litowisko (1678). Dzisiejsza postać nazwy pojawia się dopiero w zapisie z 1828 r. Nazwa pochodzi z jęz. ukraińskiego (l’itowyszcze – „miejsce wypędzania i wypasu bydła w lesie”)^[8].

Odgórne zmiany nazwy w XVIII w. (Urbanice) i XX w. (Szewczenko) nie utrzymały się.

Historia

Osada powstała w X w. Właścicielami osady byli do 1553 Piotr Kmita Sobieński, a następnie do 1579 Barbara Kmita z Herburtów (wdowa po Piotrze Kmicie). Lokacja osady na prawie wołoskim nastąpiła w 1580. Właścicielem po śmierci Barbary Kmity w 1580 został jej brat – Stanisław Herburt (s. Jana) – kasztelan lwowski. W 1589 właścicielem Lutowisk był jeszcze Stanisław Herburt, a potem Erazm Herburt; w 1620 Iwan Polański; w 1663 Polańscy (Piotr z Terenowy Polański).

Lutowiska kupił następnie Bazyli Ustrzycki i przekazał je w posagu córce Mariannie, zamężnej z Szymonem Urbańskim – łowczym kamienieckim. W latach trzydziestych właścicielem osady był XVIII w. Michał Urbański, podczaszy żydaczowski. W 1739 roku erygował parafię w Cisnej, gdzie też był dziedzicem.

W 1742 roku Lutowiska otrzymały od Augusta III, prawo odbywania 10 jarmarków rocznie, a nazwę miejscowości zmieniono na Urbanice, aby uczcić właściciela Ludwika Urbańskiego. Nowa nazwa nie przyjęła się.

Majątek w Lutowiskach przejęli następnie Górscy. I tak w 1779 – właścicielem był Józef Górski, w 1819 – Ignacy Górski, 1828–1848 – Józef Górski. Hrabia Ksawery Konarski, uczestnik powstania listopadowego z 1831, był właścicielem dóbr Lutowiska.

21 lutego 1846 powstańcy z południowej części obwodu sanockiego zmierzali na północ w celu opanowania Sanoka trzema szlakami: z Cisnej przez Baligród, z Lutowisk oraz z Ustrzyk Dolnych i z Ustianowej. Po zniesieniu pańszczyzny w 1848 nastąpiło rozdrobnienie gruntów. Licytowane majątki przejęli przedsiębiorcy drzewni, budując tartaki. Córka Ksawerego Konarskiego, hr. Aleksandra Krasicka z d. Konarska, dziedziczka tej miejscowości, uczestniczka powstania styczniowego z 1863, ukrywała zbiegów w swoim majątku w Lutowiskach. W 1868 Lutowiska były własnością Franciszka Konarskiego, a pod koniec XIX w. właścicielem Lutowisk był hrabia Stanisław Konarski.

25 stycznia 1915 w bitwie pod Lutowiskami Austriacy (w 30 stopniowym mrozie) rozbili rosyjską kawalerię chana Nachiczewskiego. W czasie tych walk Lutowiska zostały spalone, zaś wielu jej mieszkańców zginęło lub zostało przez Rosjan wywiezionych na Syberię za sprzyjanie Austrii.

W maju 1919 roku Ukraińcy wycofali się w rejon Hołowiecka, a do Lutowisk wkroczyło Wojsko Polskie pod dowództwem kapitana Rawskiego. Lutowiska utraciły prawa miejskie w 1919 roku, ale do II wojny światowej stanowiły okoliczne centrum handlowe i administracyjne. W miejscowości istniały 2 rynki – Rynek Górny i Rynek Dolny.

W latach 1939–1941 miejscowość na mocy paktu niemiecko-radzieckiego z 23 sierpnia 1939 należała do ZSRR. Sowieci przeprowadzili nacjonalizację, która dotknęła przede wszystkim zamożniejsze grupy społeczne – Żydów i Polaków. Miejscowemu przedsiębiorcy Januszowi Ziółkowskiemu odebrano olejarnię, tartak i jedyną bieszczadzką spalinową elektrownię (Ziółkowski zelektryfikował Lutowiska zaledwie dwa lata wcześniej). Od listopada 1941 do sierpnia 1944 wieś była siedzibą urzędu gminy w powiecie sanockim.

W czerwcu 1941 roku miejscowość została zajęta przez Niemców. W czerwcu 1942 Johann Bakcer i Arnold Doppke – gestapowcy, którzy przybyli z Ustrzyk Dolnych – rozstrzelali ok. 650 miejscowych Żydów, Polaków i 30 Romów. Na miejsce kaźni ofiary spędziła i zwiozła Ukraińska Policja Pomocnicza. Po zlikwidowaniu Żydów spalono ich zabudowania, czyli całą drewnianą zabudowę położoną przy rynku oraz synagogi. W 1943 rozstrzeliwano ludność w wąwozie za Kościołem. W egzekucjach brali udział gestapowcy Juni i Henemilck. 18 lipca 1944 Niemcy wywieźli volksdeutschów, administrację, nadleśnictwo, pracowników kopalni ropy i wszystkich, którzy mogli im się przydać. 20–22 lipca 1944 bojówki UPA wymordowały w Lutowiskach polskie rodziny Górali, Góraszewskich, Kukurowskich, Raszowskich, Samborskich, Ziółkowskich, Federeszczaka.

W latach 1944–1951 Lutowiska należały do Związku Radzieckiego i zostały przemianowane na Szewczenko. W czasie przynależności Lutowisk do ZSRR (1944–1951) świątynia katolicka w Lutowiskach uległa całkowitej dewastacji. Nabożeństwa musiały odbywać się w cerkwi aż do 1963 roku, do gruntownego remontu zorganizowanego przez pierwszego powojennego proboszcza ks. Antoniego Zawiszę.

Lutowiska znalazły się ponownie w Polsce w 1951 roku w ramach umowy o zamianie granic. Ludność dotychczas tu zamieszkującą wysiedlono. Miejscem przesiedlenia 274 rodzin (1043 osób) stała się wieś Dudczany w kołchozie Krasnoflotiec nad dolnym Dnieprem, prawie tysiąc kilometrów na południowy wschód od Bieszczadów. Do Szewczenka przesiedlono natomiast polskich mieszkańców z Sokalszczyzny i Hrubieszowszczyzny. Pierwotną nazwę Lutowiska przywrócono dopiero w 1957 roku. Za PRL w miejscowości funkcjonowało kino Strażnica.

W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa krośnieńskiego. W miejscowości działało państwowe gospodarstwo rolne – Państwowe Przedsiębiorstwo Rolne Lutowiska^[9].

W miejscowości ma siedzibę rzymskokatolicka parafia Świętego Stanisława Biskupa.

Demografia

1921 Lutowiska zamieszkiwało 2125 osób (w 261 domach mieszkalnych):
- 1220 wyznania mojżeszowego
- 769 wyznania greckokatolickiego
- 136 wyznania rzymskokatolickiego
1939 – 3468 osób
2011 – 762 osób^[10]^[11]
2020 – 773 osoby^[2]

Zabytki

W rejestrze zabytków^[12]:

Kościół pw. św. Stanisława Biskupa w Lutowiskach – neogotycki kościół pw. św. Stanisława Biskupa (1911-20)
Stary cmentarz katolicki – cmentarz służący katolikom obu obrządków między XVIII a XX wiekiem
drewniana willa sprzed I wojny światowej

Pozostałe:

Cerkiew św. Michała Archanioła w Lutowiskach – nieistniejąca cerkiew greckokatolicka
Synagoga kahalna w Lutowiskach – nieistniejąca synagoga
Synagoga w Lutowiskach – nieistniejąca synagoga
Cmentarz żydowski w Lutowiskach założony w drugiej połowie XVIII wieku, na którym zachowało się co najmniej 500 macew
Pomnik ku czci pomordowanych Żydów i Romów

Osoby związane z Lutowiskami

W 1907 w Lutowiskach urodził się Leon Penner, prokurator oskarżający zbrodniarzy hitlerowskich w powojennych procesach.

Zobacz też

Galeria

Lutowiska – zdjęcia archiwalne (sierpień 1938 r.)

Widok wsi w kierunku północno-zachodnim
Widok wsi w kierunku północnym
Rynek Górny (fragm. I)
Rynek Górny (fragm. II)

Rynek Dolny (fragment)
Sklep, za ladą – subiekt (po prawej)
Ten sam sklep, subiekt (po prawej)
Notariusz dr Leon Mietelski (od prawej) z żoną Ireną oraz synami Markiem i Janem (w II połowie 1938 r.)

Uliczka niedaleko kancelarii notarialnej
Kościół św. Stanisława Biskupa
Wnętrze kościoła
Cerkiew św. Michała Archanioła
(z przodu)
Cerkiew św. Michała Archanioła
(z boku)

Przypisy

↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 70861
↑ ^a ^b Raport o stanie gminy w roku 2020. Stan ludności 31.12.2020 str. 4 [dostęp 2022-05-20].
↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 685 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22] .
↑ ^a ^b ^c GUS. Wyszukiwarka TERYT.
↑ Zarządzenie nr 144 Prezesa Rady Ministrów z dnia 24 czerwca 1957 w sprawie zmiany nazw niektórych miejscowości w województwach rzeszowskim i warszawskim (M.P. z 1957 r. nr 51, poz. 322).
↑ ^a ^b Rozporządzenie w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200).
↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 48–49.
↑ K. Rymut: Nazwy miast Polski, Ossolineum 1987, s. 137.
↑ Internetowy System Aktów Prawnych.
↑ Wieś Lutowiska w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2018-03-09] , liczba ludności na podstawie danych GUS.
↑ GUS: Ludność – struktura według ekonomicznych grup wieku. Stan w dniu 31.03.2011 r.. [dostęp 2018-03-04].
↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo podkarpackie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024 .

Bibliografia

Tadeusz Budziński, Bieszczady, Warszawa 1985.
Stanisław Kryciński, Bieszczady – słownik krajoznawczo-historyczny, Warszawa 1996.
Stanisław Kryciński, Cerkwie w Bieszczadach, Pruszków 1995.
Marek Motak, Marcin Szyma, Bieszczady i Pogórze Przemyskie, Pruszków 2005.
Bieszczady – przewodnik dla prawdziwego turysty, praca zbiorowa, red. Paweł Łuboński, Pruszków 2006.
Mieczysław Orłowicz, Ilustrowany przewodnik po Galicyi, Bukowinie, Spiszu, Orawie i Śląsku Cieszyńskim, Lwów 1919.
Piotr Szechyński, Na rowerze. Bieszczady, Pruszków 2007.
Kartoteki WKOPWiM w Krośnie.

Linki zewnętrzne

Lutowiska, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. V: Kutowa Wola – Malczyce, Warszawa 1884, s. 491 .
Cmentarz greckokatolicki w Lutowiskach – opis i fotogaleria
Cmentarz żydowski w Lutowiskach – opis i fotogaleria

[prng-1] Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 70861

[rap-2] Raport o stanie gminy w roku 2020. Stan ludności 31.12.2020 str. 4 [dostęp 2022-05-20].

[poczta-3] Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 685 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22] .

[teryt-4] GUS. Wyszukiwarka TERYT.

[5] Zarządzenie nr 144 Prezesa Rady Ministrów z dnia 24 czerwca 1957 w sprawie zmiany nazw niektórych miejscowości w województwach rzeszowskim i warszawskim (M.P. z 1957 r. nr 51, poz. 322).

[roz-6] Rozporządzenie w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200).

[7] Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 48–49.

[8] K. Rymut: Nazwy miast Polski, Ossolineum 1987, s. 137.

[9] Internetowy System Aktów Prawnych.

[pwl-10] Wieś Lutowiska w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2018-03-09] , liczba ludności na podstawie danych GUS.

[nsp-11] GUS: Ludność – struktura według ekonomicznych grup wieku. Stan w dniu 31.03.2011 r.. [dostęp 2018-03-04].

[12] Rejestr zabytków nieruchomych – województwo podkarpackie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024 .

[2]

[3]

[4]

[1]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

Wsie	Beniowa Bereżki Brzegi Górne Bukowiec Chmiel Dwerniczek Dwernik Dydiowa Krywe Lutowiska Łokieć Pszczeliny Sianki Smolnik Sokoliki Stuposiany Tarnawa Niżna Tarnawa Wyżna Ustrzyki Górne Zatwarnica
Osady	Caryńskie Dźwiniacz Górny Hulskie Muczne Nasiczne Procisne Skorodne Wołosate Żurawin
Części wsi	Krywka Posada Dolna Posada Górna Sękowiec Suche Rzeki Za Sanem
Nieoficjalna część wsi	Widełki
Miejscowości opuszczone	Beniowa Bukowiec Dydiowa Dźwiniacz Górny Krywka Łokieć Ruskie Sianki Sokoliki Tarnawa Wyżna

Przynależność wojewódzka	woj. lwowskie (1920–39) woj. rzeszowskie (1945–72)
Miasta / Prawa miejskie (1920–34 →)	Lesko Ustrzyki Dolne (od 1934)
Miasteczka (1920–34)	Baligród Lutowiska Ustrzyki Dolne (→)
Gminy miejskie (1920–72)	Lesko (→) Ustrzyki Dolne (do 1944* →)
Gminy wiejskie zbiorowe (1934–54)	Baligród (do 1954) Cisna (do 1954) Czarna (do 1939 →) Hoczew (do 1954) Lesko (do 1954) Lutowiska (do 1939 →) Łobozew (do 1939 →) Łukowe (do 1954) Olszanica (do 1954) Polana (do 1939 →) Ropienka (do 1951 →) Stuposiany (do 1951) Ustrzyki Dolne (do 1939 →) Tarnawa Niżna (← 1944–51) Wola Michowa (do 1954) Wołkowyja (do 1954) Zatwarnica (do 1951)
Gromady (1954–72)	Baligród (1954–72 →) Cisna (1954–72 →) Czaszyn (1954–59) Hoczew (1954–72 →) Lesko (1954–72 →) Łukawica (1954–72 →) Łukowa (1954–72 →) Myczków (1954–72 →) Olszanica (1954–72 →) Orelec (1954–59) Poraż (1954–61 →) Tarnawa Górna (1954–72 →) Uherce Mineralne (1954–72 →) Wołkowyja (1954–72 →) Zahoczewie (1954–59)
Legenda	* w 1944 nie uznane za miasto, od 1944 w ZSRR jako miasto, od 1951 znów w Polsce jako miasto (powiat ustrzycki)

Gminy miejskie	Bnin (1395–1934) Boćki (1509–1934) Brzostek (1367–1934, od 2009) Budzyń (1458–1934, od 2021) Ciężkowice (1348–1934, od 2000) Czarny Dunajec (1879–1896, 1925–1934, od 2023) Dobrzyca (1440–1934, od 2014) Gąsawa (1388–1934, od 2024) Gębice (1425–1934) Jagielnica (1518–1934) Jaraczewo (1519–1934, od 2016) Jazłowiec (1519–1934) Kopanica (1450–1934) Lanckorona (1366–1934) Łohiszyn (1570–1934, od 1959^OTP) Mielnik (1440–1934) Mieścisko (1474–1934, od 2024) Narew (1529–1934) Niżankowice (1431–1934, od 1940^OTP) Nowe Miasto nad Wartą (1283–1934) Nowy Dwór (1578–1934) Nowy Wiśnicz (1616–1934, od 1994) Obrzycko (1458–1934, od 1990) Odelsk (1546–1934) Piaski (1775–1934) Powidz (1243–1934) Rogowo (1380–1580, 1672–1934) Rostarzewo (1752–1934) Rychtal (1294–1934, od 2024) Ryczywół (1426–1934) Rynarzewo (1299–1934) Stara Sól (1557–1934, od 1940^OTP) Szereszów (1569–1934, od 1940^OTP) Święciechowa (1277–1934) Ulanów (1616–1934, 1941–1945, od 1958) Uście Solne (1616–1934) Władysławów (1727–1870, 1919–1934) Wojnicz (1369–1934, od 2007) Zaniemyśl (1742–1934, 1940–1948, od 2025)
Gminy wiejskie z prawami miejskimi	Bircza (1464–1934, od 2024) Bukowsko (1720–1934) Dubiecko (1407–1934, od 2021) Dynów (1436–1934, od 1946) Jaćmierz (1437–1934) Jaśliska (1407–1934) Jezierzany (?–1934) Mrzygłód (1431–1934) Nowe Miasto Przemyskie (1463–1934) Nowotaniec (1444–1934) Osiek Jasielski (1363–1934) Rybotycze (1600–1934) Sołotwina (?–1934, od 1940^OTP) Zarszyn (1395–1934)
Gminy wiejskie z prawami miasteczka	Alwernia (1778–1934, od 1993) Babice nad Sanem (1484–1934) Baligród (1634–1934) Białobożnica (1910–1934) Biały Kamień (1493–1934) Bilcze Złote (1896–1934) Bobowa (1399–1934, od 2009) Brzozdowce (1526–1934) Bukaczowce (1489–1934, od 1940^OTP) Chocimierz (1444–1934) Chołojów (1650–1934) Czchów (1355–1934, od 2000) Czernelica (1575–1934, od 1940^OTP) Czudec (1427–1934) Dębowiec (1349–1934) Dobrotwór (1472–1934, od 1959^OTP) Dunajów (1424–1934) Dźwinogród (1784–1934) Felsztyn (1380–1934) Firlejów (1570–1934) Fredropol (1720–1934) Frysztak (1366–1934) Gołogóry (1469–1934) Gródek (1453–1934) Gwoździec (1540–1934, od 1940^OTP) Hussaków (1525–1934) Jabłonów (1602–1934, od 1940^OTP) Janów (1590–1934) Jasienica Rosielna (1727, 1857–1934) Jawornik Polski (1472–1934, od 2024) Jedlicze (1768–1934, 1959–1966^OTP, od 1967) Jezierna (1542–1934) Jezupol (1591–1934, od 1940^OTP) Jodłowa (1765–1934) Kamionka Wielka (1784–1934) Knihynicze (1563–1934) Kołaczyce (1358–1934, od 2010) Konkolniki (1880–1934) Korczyna (1516–1934) Kozłów (1577–1934, od 1961^OTP) Krasiczyn (1620–1934) Krościenko (1348–1934, 1973–1982) Krukienice (1490–1934) Krystynopol (1695–1934, od 1951) Krzywcza (1398–1934) Krzywcze Górne (?–1934) Kudryńce (1518–1934) Kukizów (1538–1934) Kułaczkowce (?–1934) Laszki Murowane (1560–1934) Leszniów (1471–1934) Lipnica Murowana (1326–1934) Lipsko (1620–1934) Lubycza Królewska (1764–1934, od 2016) Lutowiska (1742–1934) Łysiec (1652–1934, od 1940^OTP) Magierów (1595–1934, od 1940^OTP) Majdan Królewski (1763–1934) Marjampol (1670–1934) Markopol (1628–1934) Milówka (1818–1934) Narajów (1592–1934) Narol (1672–1934, od 1996) Nawaria (1578–1934) Niebylec (1581–1934) Niżniów (1508–1934) Obertyn (?–1934) Oleszyce (1578–1934, od 1989) Pistyń (1756–1934) Płazów (1614–1934) Podgrodzie (?–1934) Podkamień Cetnerowski (1441–1934, od 1940^OTP) Podkamień Jabłonowski (1515–1934) Potok Złoty (1601–1934, od 1984^OTP) Potylicz (1498–1934) Probużna (1785–1934) Pruchnik (1436–1934, od 2011) Przecław (1419–1934, od 2010) Radomyśl nad Sanem (1556–1934) Ryglice (1760, 1843–1934, od 2001) Rzochów (1386–1934) Sokołów (1879–1934) Sokołówka (1685–1934) Stanisławczyk (1626–1934) Stojanów (1547–1934) Stratyn (1671–1934) Strusów (1434–1934) Strzeliska Nowe (1513–1934) Szczucin (1745–1934, od 2009) Szczurowice (1648–1934) Świrz (1427–1934) Tarnoruda (1578–1934) Tartaków (1685–1934) Toporów (1450–1934) Touste (1720–1934) Tylicz (1363–1934) Tymbark (1353–1934) Tyrawa Wołoska (1707–1934) Ułaszkowce (1701–1934) Uście Biskupie (1498–1934) Uście Ruskie (1739–1934) Uście Zielone (1548–1934) Uścieczko (1661–1934) Waręż (1538–1934) Wielkie Oczy (1671–1934) Wielopole Skrzyńskie (1328–1934) Witków Nowy (?–1934) Wojniłów (1552–1934, od 1960^OTP) Zakliczyn (1557–1934, od 2006) Zarudzie (1784–1934) Zbyszyce (1784–1934) Żmigród Nowy (1373–1934) Żołynia (1740–1934)