Przejdź do zawartości

Lutomiersk

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Lutomiersk
miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Ilustracja
Zespół klasztorny w Lutomiersku
Herb Flaga
Herb Flaga
Państwo

 Polska

Województwo

 łódzkie

Powiat

pabianicki

Gmina

Lutomiersk

Prawa miejskie

1274–1870; od 2022

Burmistrz

Jarosław Dębski
(od 2024)

Powierzchnia

5,18[1] km²

Populacja (30.06.2022)
• liczba ludności
• gęstość


1559[2]
301 os./km²

Strefa numeracyjna

43

Kod pocztowy

95-083

Tablice rejestracyjne

EPA

Położenie na mapie gminy Lutomiersk
Mapa konturowa gminy Lutomiersk, blisko centrum po prawej na dole znajduje się punkt z opisem „Lutomiersk”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, w centrum znajduje się punkt z opisem „Lutomiersk”
Położenie na mapie województwa łódzkiego
Mapa konturowa województwa łódzkiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Lutomiersk”
Położenie na mapie powiatu pabianickiego
Mapa konturowa powiatu pabianickiego, u góry znajduje się punkt z opisem „Lutomiersk”
Ziemia51°45′13″N 19°12′39″E/51,753611 19,210833
TERC (TERYT)

1008064[3]

SIMC

0705893

Strona internetowa
BIP

Lutomierskmiasto w Polsce położone w województwie łódzkim, w powiecie pabianickim, w gminie Lutomiersk, nad Nerem. Siedziba gminy Lutomiersk. Uzyskał lokację miejską w 1274 roku, zdegradowany w 1870 roku[4], od 1 stycznia 2022 ponownie na prawach miejskich[5].

Miejscowość położona jest na Wysoczyźnie Łaskiej przy drodze wojewódzkiej nr 710. Lutomiersk leży w historycznej ziemi sieradzkiej[6].

Historia

[edytuj | edytuj kod]

Lutomiersk należy do najstarszych miejscowości dawnego województwa sieradzkiego, położony jest na lewym brzegu Neru, w pobliżu ujścia do niego rzeczki Wrzącej. Badania archeologiczne wykazały ciągłość osadnictwa od bardzo dawnych czasów. Najstarsza osada pochodziła z IV okresu epoki brązu i była użytkowana przez ludność kultury łużyckiej, następna z II–IV w., czyli z okresu rzymskiego (kultura przeworska). Ostatnia, słowiańska, odkryta w 1956 na prawym brzegu Wrzącej, datowana jest na XII–XIII w. Odkryto tu też (przy rozwidleniu dróg z Lutomierska do Konstantynowa i Prusinowic) cmentarzysko z końca X i I poł. XI w. z grobami drużyny piastowskiej. Istnienie tak długiej tradycji osadniczej badacze wiążą z położeniem Lutomierska na skrzyżowaniu ważnych szlaków handlowych, biegnących z Ukrainy na Wolin oraz z Pomorza Gdańskiego na Węgry.

Prawa miejskie otrzymał Lutomiersk 24 kwietnia 1274 od Leszka Czarnego, księcia sieradzkiego. Jest to jednocześnie pierwszy dokument potwierdzający istnienie miejscowości, znany z kopii z 1615. Władysław Łokietek w 1292 przyłączył do miasta wieś Wrzącą, a w 1311 nadał Lutomiersk Wacławowi z Lisowic z rodu Zarembów wywodzących się z Kalinowej. Przynajmniej jednak część miasta musiała wkrótce wrócić do włości królewskich, bo w 1406 Władysław Jagiełło nadaje połowę Lutomierska rycerzowi Przedborowi i jego synowi Janowi z Chełmicy za zasługi w bojach z Krzyżakami. Od nich to pochodzi ród Lutomierskich herbu Jastrzębiec.

Druga część miasta pozostała jednak w rękach Zarembów, ponieważ przed 1418 najprawdopodobniej Wacław z tego rodu wzniósł tu obronną siedzibę o charakterze zamku rycerskiego. Zamek ten z rąk Zarembów ok. 1460 trafia do Poddębickich, a ok. 1518, przez małżeństwo, dostaje się Grzymalitom Grudzińskim.

W latach 1573–1589 odbywały się tu synody ariańskie[7]. W 1650 kolejny właściciel, Jędrzej Grudziński, wojewoda rawski i dziedzic klucza lutomierskiego, sprowadził reformatów, i oddał im na pomieszczenia klasztorne istniejący wtedy jeszcze zamek. Przebudowa zamku na klasztor oraz budowa przylegającego do niego kościoła Niepokalanego Poczęcia NMP trwała z przerwami do 1659, bowiem jego fundator uczestniczy na czele chorągwi w wojnie z Chmielnickim, a gdy ginie w bitwie pod Beresteczkiem, ciężar opieki nad klasztorem przechodzi na jego syna Marcina, rotmistrza chorągwi rawskiej i uczestnika wojen: moskiewskiej, a potem szwedzkiej. Obecnie ślady po dawnym zamku rozpoznać można jedynie na pd. ścianie (zarys gotyckiej bramy i podpory, na której opierał się most zwodzony).

Synagoga w Lutomiersku

W życiu miasta dużą rolę odgrywali Żydzi. II poł. XVIII w. wzniesiono tu drewnianą synagogę projektu Beniamina Hilela, która stała się jeden z wybitniejszych przykładów drewnianej architektury sakralnej ówczesnej Rzeczypospolitej. Do znaczniejszych budynków należały także szkoła żydowska i szpital żydowski. Miasto zabudowane było jednak głównie niewielkimi, drewnianymi domami; w 1787 było ich 151[8].

W wyniku II rozbioru Rzeczypospolitej w 1793 miasto zostało włączone do Królestwa Prus i znalazło się w departamencie kaliskim prowincji Prusy Południowe. Jednocześnie Lutomiersk uzyskał rangę miasta powiatowego, jednak już w 1796 ze względu na brak lokali dla instytucji publicznych powiat lutomierski rozwiązano[8]. W 1793 klasztor strawił pożar, lecz po trzech latach gmach został odbudowany przez lutomierskich Wężyków.

W 1797 kolejny pożar strawił połowę głównie drewnianej zabudowy Lutomierska. W 1807 miasto znalazło się w Księstwie Warszawskim, a w 1815 weszło w skład podległego Rosji Królestwa Polskiego. Miasto ominął dynamiczny rozwój przemysłu tekstylnego w regionie łódzkim, zaś na jego przyszłym rozwoju szczególnie negatywnie zaciążyło powstanie konkurencyjnego ośrodka miejskiego w odległym o 8,5 km Konstantynowie Łódzkim.

Reformaci z Lutomierska odegrali aktywną rolę w okresie powstania styczniowego, czynnie wspierając powstańców. W 1963 upamiętniono to tablicą odsłoniętą w kruchcie kościoła. W 1864 władze rosyjskie skasowały klasztor, zaś zakonników wywieziono do Warty. Kościół przez długie lata był zamknięty. W 1870 Lutomiersk podobnie jak 320 innych małych miast o charakterze rolniczym stracił prawa miejskie.

W czasie działań wojennych w 1914 spalił się dach i zawaliły sklepienia kościoła. Spłonęła również drewniana synagoga Hilela i dwór Aleksandra Sokołowskiego. Klasztor ograbiono, a Niemcy wywieźli cenne archiwum. Widoczną pamiątką po tej wojnie są armatnie kule wmurowane w fasadę kościoła.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości kościół i klasztor odbudowano i w 1926 oddano pod zarząd księży salezjanów, którzy pracują tu do dziś. W 1921 miejscowość liczyła sobie 2193 mieszkańców, w tym 775 Żydów[9]. W 1929 Lutomiersk otrzymał połączenie tramwajowe z Konstantynowem Łódzkim i Łodzią. Na początku 1939 otwarty został budynek 7-letniej szkoły powszechnej.

Tramwaj linii „43” (Łódź–Lutomiersk) przejechał przez most tramwajowy w Lutomiersku

W dniu 1 lipca 1929 uruchomiony został odcinek podmiejskiej linii tramwajowej z Konstantynowa Łódzkiego do skrzyżowania dróg do Lutomierska, Kazimierza i Aleksandrowa Łódzkiego. Podciągnięcie jej do rynku w Lutomiersku wymagało budowy mostu przez rzekę Ner. Tę inwestycję wykonano w latach następnych. Oddano go do użytku i uruchomiono brakujący odcinek (1300 m.; cała linia ok. 8 km) jesienią 1932[10]. Linia była własnością Łódzkich Wąskotorowych Elektrycznych Kolei Dojazdowych (łódzkie tramwaje podmiejskie). Od 2012 MPK-Łódź wraz z Klubem Miłośników Starych Tramwajów w Łodzi uruchamia od początku lipca do końca września jako atrakcję turystyczną Tramwajową Linię Turystyczną „43” na tej trasie, obsługiwaną (tylko jedna brygada; jeden skład) zabytkowym taborem (zestaw 5 N i 5 ND), z obsługą (członkowie Klubu) w historycznych mundurach, w obiegowych cenach biletów obowiązujących na tej linii[11][12].

We wrześniu 1939 roku Lutomiersk został zajęty przez wojska niemieckie, a następnie włączony do Rzeszy Niemieckiej. Nazistowska administracja niemiecka nadała mu później nazwę Nerthal („Dolina Neru”). Nowe władze rozpoczęły realizację polityki terroryzowania ludności polskiej i eksterminacji ludności żydowskiej. Przy ul. Kilińskiego zostało utworzone getto. Zgromadzonych w nim Żydów wywieziono w 1942 do obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem i wymordowano. Lutomiersk został zajęty przez wojska radzieckie 19 stycznia 1945 roku. Z rąk niemieckich zginęło w okresie wojny ok. 700 lutomierskich Żydów i 38 Polaków.

W 1951 pomieszczenia klasztorne zniszczył gwałtowny pożar. Ze starego wyposażenia ocalał tylko XVII w. kredens w zakrystii i konfesjonał. W 1952 Lutomiersk został zelektryfikowany.

W 1973 do gminy Lutomiersk włączone zostały gmina Kazimierz i Szydłów.

W latach 1975–1998 miejscowość położona była w województwie sieradzkim.

Od 1996 w klasztorze mieszczą się Salezjańskie Szkoły Muzyczne, które są kontynuacją Salezjańskiej Szkoły Organistowskiej z Przemyśla.

2 kwietnia 2009 spłonęło nieużywane poddasze klasztoru. Spaleniu uległo ok. 150–180 m² drewnianej konstrukcji pokrytego blachą dachu. Zniszczeniu lub uszkodzeniu uległy także pokoje mieszkalne, pomieszczenia, w których odbywają się zajęcia dydaktyczne oraz znajdujące się tam instrumenty muzyczne.

Archeologia

[edytuj | edytuj kod]

Znajduje się tu jedno z najważniejszych stanowisk archeologicznych wczesnośredniowiecznej Polski znane jako cmentarzysko oddziałów normańskich-wikingów. Obiekt został odkryty przez łódzką ekspedycję archeologiczną kierowaną przez Konrada Jażdżewskiego pod koniec lat 40. XX wieku. Archeolodzy przebadali ogółem 133 groby, bogato wyposażone w topory, groty włóczni i mieczy. Wszystkie przedmioty cechuje skandynawskie wzornictwo[a].

Zabytki

[edytuj | edytuj kod]

Według rejestru zabytków Narodowego Instytutu Dziedzictwa[13] na listę zabytków wpisane są obiekty:

  • kościół parafialny pw. NMP, XVIII, nr rej.: 38 z 28.08.1967
  • dzwonnica, nr rej.: 39 z 28.08.1967
  • zespół klasztorny reformatów, ob. salezjanów, XVII, XIX:
    • kościół pw. Niepokalanego Poczęcia NMP, nr rej.: 36 z 28.08.1967
    • klasztor, nr rej.: 37 z 28.08.1967

Ponadto:

  • w centrum późnobarokowy kościół parafialny MB Szkaplerznej wzniesiony w latach 1775–1781 z fundacji Barbary Sanguszkowej na miejscu poprzedniego drewnianego. Wyposażenie z XVIII w.
  • w Lutomiersku do 1914 stała wyjątkowej piękności drewniana synagoga, która spłonęła w czasie działań wojennych.
  • pozostałości cmentarza żydowskiego.
  • jeden z nielicznych, jeżeli nie jedyny w Polsce, eksploatowany most tramwajowy na linii Łódź – Konstantynów Łódzki – Lutomiersk (linia podmiejska „43”)[14]
  • wyjątkowo krajobrazowy odcinek linii tramwajowej Łódź – Lutomiersk, na odcinku z Konstantynowa Łódzkiego do Lutomierska
  • na cmentarzu katolickim tzw. Bratnia Mogiła, kryjąca prochy poległych w okolicznych bitwach powstańców 1863–64 r., przeniesione tu z krypt klasztornych. Na cmentarzu przykościelnym przetrwał nagrobek Stefana Mączyńskiego, byłego oficera 2 p. Strzelców Konnych, zmarłego w 1854
  • przy rozstaju dróg do Sieradza i Pabianic – trzy krzyże (środkowy dwuramienny – tzw. karawaka), które strzegły miasto przed morowym powietrzem.

Demografia

[edytuj | edytuj kod]
Struktura demograficzna mieszkańców wg płci w 2022 r.[2]
Opis Ogółem Kobiety Mężczyźni
Jednostka osób % osób % osób %
Populacja 1559 100 796 51,06 763 48,94

Transport

[edytuj | edytuj kod]

Lutomiersk posiada autobusowe połączenie z Łodzią przez Konstantynów Łódzki. Jest to linia 43B kursująca średnio co godzinę i obsługiwana przez spółkę MPK-Łódź (trasa i rozkład jazdy: [1]). Dawniej linię 43 obsługiwały tramwaje, jednak przez opłakany stan torowiska zmieniono je na autobusy. Do Lutomierska można dojechać również busami prywatnych firm Wicher Travel: linii Szadek – Wodzierady – Lutomiersk – Konstantynów Ł. – Łódź Kaliska i linii Aleksandrów Ł. – Konstantynów Ł. – Lutomiersk – Kwiatkowice – Łask oraz P.H.U. Ola linii Pabianice – Lutomiersk (rozkład i trasa)

szlak turystyczny czerwony przez Lutomiersk biegnie Łódzka magistrala rowerowa (ukł. N-S)

Ludzie związani z Lutomierskiem

[edytuj | edytuj kod]
 Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Lutomierskiem.
 Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie urodzeni w Lutomiersku.

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]
  1. Od lat znane jest cmentarzysko wikingów w Lutomiersku. Potwierdza ono obecność oddziałów normańskich w Polsce w początkach XI w. Były to zapewne doborowe oddziały drużyny. w: Marek Kazimierz Barański, Dynastia Piastów w Polsce 2005, s. 93; Uzbrojenie wojowników na cmentarzysku w Lutomiersku (ok. 1040 r.), a może i w pobliskim Buczku, pochodziło w całości ze Skandynawii. w: Sprawozdania z posiedzeń komisji naukowych, Tom 45, Wydania 1–2, Polska Akademia Nauk. Oddział w Krakowie, 2003 str. 3.

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2022 roku [online], Główny Urząd Statystyczny, 7 grudnia 2022 [dostęp 2022-12-08].
  2. a b Ludność 2022 Stan ludności [online], Główny Urząd Statystyczny, 30 czerwca 2022 [dostęp 2023-05-06].
  3. Rejestr TERYT [online], Główny Urząd Statystyczny [dostęp 2022-12-08].
  4. Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 46–47.
  5. Dz.U. z 2021 r. poz. 2434.
  6. Dariusz Piekarczyk: Bitwa pod Grunwaldem. Sieradz pamięta o bohaterskich rycerzach. sieradz.naszemiasto.pl, 15 lipca 2021. [dostęp 2022-01-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-01-01)]. (pol.).
  7. Synody Arjan Polskich. omen.aplus.pl. [dostęp 2014-03-03]. (pol.).
  8. a b Z dziejów Lutomierska. Gimnazjum im. Leszka Czarnego w Lutomiersku. [dostęp 2010-09-18]. (pol.).
  9. Z przeszłości Lutomierska. OSP Lutomiersk. [dostęp 2010-09-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-07-05)]. (pol.).
  10. Czachowski Robert, op. cit.; w tekście pomyłkowo podany jest rok 1931!
  11. W 2013 r. otrzymała ona honorowy patronat prezydent Łodzi – Hanny Zdanowskiej.
  12. Historia Łódzkich Linii Turystycznych [online], kmst.pl [dostęp 2024-06-29] (pol.).
  13. NID: Rejestr zabytków nieruchomych, województwo łódzkie. [dostęp 2008-09-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-09-27)].
  14. Czachowski Robert, Każdy most ma swoją historię. Dzieje mostu tramwajowego w Lutomiersku, [w:] „Obiekty inżynierskie”, 2010, nr 3, s. 53–63.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • Czachowski Robert, Każdy most ma swoją historię. Dzieje mostu tramwajowego w Lutomiersku, [w:] „Obiekty Inżynierskie”, 2010, nr 3, s. 53–63.

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]