Ludy tubylcze

Ludy tubylcze (ang. indigenous peoples) – pojęcie pozbawione uniwersalnej, powszechnie przyjętej definicji. Może się odnosić do każdej grupy etnicznej zamieszkującej region geograficzny, z którym grupa ta posiada najwcześniejszy historycznie związek. Najszerzej akceptowana definicja głosi, że są to ludy, których przodkowie zamieszkiwali dane terytorium, zanim pojawiło się na nim państwo.

Definicje

Aborygeni australijscy, wyspa Groote Eylandt (ok. 1933)

Różne organizacje międzynarodowe, w tym Organizacja Narodów Zjednoczonych, Międzynarodowa Organizacja Pracy i Bank Światowy, wypracowały własne, bardziej szczegółowe i szeroko akceptowane, sposoby rozumienia tego pojęcia.

Opierając się na powyższych ustaleniach, można stwierdzić, iż pojęcie ludy tubylcze obejmuje grupy kulturowe (i ich potomków), które cechuje kontynuacja kulturowa oraz związek z określonym regionem (lub częściami regionu) i które w przeszłości zamieszkiwały – lub do chwili obecnej zamieszkują – dany region:

• przed jego późniejszą kolonizacją lub aneksją; lub
• razem z innymi grupami kulturowymi w okresie tworzenia na jego terenie państwowości; lub
• niezależnie lub w sposób w znacznym stopniu izolowany od wpływów organizmów i władz państwowych.

Ponadto, grupę taką winna charakteryzować przynajmniej częściowa odrębność językowa, kulturowa i społeczna (organizacyjna), odróżniająca ją od grup sąsiadujących i dominującej kultury państwowej. Uwzględnianym zwykle kryterium dodatkowym jest także samoidentyfikacja grupy jako grupy tubylczej oraz uznawanie jej za taką przez inne grupy.

Terminami pokrewnymi, stosowanymi w określonych regionach lub kontekstach, są: ludy rdzenne, autochtoni (z greckiego: z tej ziemi), aborygeni, Pierwsze Narody, Czwarty Świat i inne. Ze względu na ich ograniczony zasięg – lub pejoratywne czasem konotacje – preferowane jest zwykle, m.in. w ramach systemu ONZ, pojęcie ludy tubylcze.

Liczebność i charakterystyka

Indianin Nawaho na koniu w Monument Valley (Arizona)

Statystyki dotyczące liczebności ludów tubylczych różnią się w zależności od przyjętych kryteriów szczegółowych, dokładności badań i rodzaju źródeł danych (np. rządowych lub pozarządowych). W systemie ONZ przyjmuje się, iż pojęcie to mogło na początku XXI w. obejmować ponad 350 milionów ludzi z ponad 70 krajów świata i min. 5000 odrębnych grup etnicznych (czyli blisko 6% ludności świata).

Wśród ludów tubylczych są takie, które w znacznym stopniu podlegały procesom kolonizacji lub ekspansji innych społeczeństw (np. Majowie z Ameryki Środkowej czy Jorubowie z Afryki Zachodniej), ale i takie, które nadal żyją w stosunkowo dużej izolacji od wpływów zewnętrznych (np. Jarawa z Andamanów czy Janomami z Amazonii).

Poszczególne grupy tubylcze mogą różnić się znacznie liczebnością (i liczyć od kilkudziesięciu osób do kilkuset tysięcy i więcej), a w ostatnich dziesięcioleciach liczebność wielu z nich spadała (nierzadko dramatycznie) i ich istnienie w różnych częściach świata bywa nadal zagrożone (a niektóre giną lub ostatnio wyginęły). Sytuacja wielu innych grup jest jednak obecnie ustabilizowana (i – przynajmniej do pewnego stopnia unormowana prawnie), a niektóre ludy tubylcze dynamicznie się rozwijają (choć – na skutek trwających migracji, przymusowych przesiedleń, nacisku innych grup i zmian społeczno-ekonomicznych – nie zawsze na swoich „tradycyjnych” terytoriach).

Charakterystyczną cechą większości ludów tubylczych – choć występującą dziś w zróżnicowanym stopniu – jest ich historyczna zależność od gospodarki opartej na samowystarczalności (subsystencji) – bywa to hodowla, ekstensywne rolnictwo, myślistwo, rybołówstwo lub zbieractwo. Typowe są też życie w społecznościach niezurbanizowanych (lub zurbanizowanych tylko częściowo), przywiązanie do tradycyjnych terytoriów (chociaż część ludów tubylczych to nomadzi) i form organizacji społecznej (plemię, klan).

Prawa ludów tubylczych

Ludy tubylcze zamieszkują wszystkie strefy klimatyczne i kontynenty. Niezależnie od tego napotykają na podobne problemy, związane ze swoim statusem, kontaktami z państwami i innymi grupami etnicznymi oraz zmianami w środowisku. Problemy te dotyczą, między innymi, zachowania ich kultur, języków i religii, praw własności do ziemi, wody i bogactw naturalnych na ich tradycyjnych terytoriach, formalnego uznania lub praktycznej realizacji ich praw do autonomii i samorządu, niszczenia środowiska i starych struktur społecznych, ubóstwa, niedostatecznej oświaty i opieki zdrowotnej, dyskryminacji oraz innych naruszeń ich praw podstawowych, ekonomicznych i kulturalnych.

Kontakty między społecznościami tubylczymi i nietubylczymi na przestrzeni dziejów były złożone i zmienne – od wzajemnego poznawania, współpracy oraz wymiany handlowej i kulturowej po rywalizację, wrogość i otwarte konflikty. Sprawy te – począwszy od fazy pierwszych kontaktów i odkryć geograficznych, przez całą gamę procesów historyczno-kulturowych w różnych regionach świata, aż po sytuację i problemy ludów tubylczych w świecie współczesnym – badają antropologia, socjologia i inne nauki społeczne.

Inuici na tradycyjnym qamutik (psi zaprzęg) w Cape Dorset (Kanada)

Obecnie poszczególne państwa rozmaicie regulują status ludów tubylczych zamieszkujących na ich terytorium. Czasem są to konstytucyjne gwarancje autonomii o różnym zakresie, kiedy indziej – szczególne uregulowania prawne niższego rzędu. Niektóre rządy z różnych przyczyn zaprzeczają istnieniu ludów tubylczych na terytorium danego państwa i odmawiają formalnego potwierdzenia ich praw (co bywa powodem niepokojów wewnętrznych w tych krajach i przedmiotem troski społeczności międzynarodowej).

W ostatniej ćwiartce XX w. rosnące zainteresowanie środowisk prawniczych, politycznych i humanitarnych (w tym samych tubylczych grup i ich przedstawicieli oraz organizacji pozarządowych) zaczęły wzbudzać kwestie dotyczące praw indywidualnych tubylców i całych ludów tubylczych oraz ich statusu międzynarodowego. Od 1977 r. są one m.in. przedmiotem międzynarodowych konferencji oraz obrad i negocjacji w ramach systemu ONZ. Problematyka ludów tubylczych omawiana jest podczas dorocznych sesji powołanej w 1982 r. Grupy Roboczej ds. Ludów Tubylczych (WGIP, działającej w ramach Podkomisji ds. Promocji i Ochrony Praw Człowieka w Radzie Praw Człowieka) oraz stanowi przedmiot działalności powstałego w 2000 r. Stałego Forum ds. Ludów Tubylczych (PFII, ciała doradczego Rady Gospodarczej i Społecznej).

W latach 1995–2004 państwa członkowskie ONZ obchodziły pierwszą, a w latach 2005–2014 drugą Dekadę Ludów Tubylczych. Natomiast 1993 był rokiem ludów tubylczych. Podstawowe prawa i wolności ludów tubylczych ma gwarantować opracowana w systemie ONZ przez specjalną podkomisję i przyjęta w 2007 Deklaracja praw ludów tubylczych.

Najważniejszym zagrożeniem dla ludności tubylczej jest postępująca akulturacja i różne formy dyskryminacji przez dominujące warstwy społeczne. Częstą przyczyną tego rodzaju problemów jest konflikt o zasoby – szacuje się, że ponad 60% światowych zasobów surowcowych i naturalnych zalega na obszarach zamieszkanych przez społeczności pierwotne. Konflikty tego typu stają się częstą przyczyną wysiedleń i marginalizacji ludności tubylczej w nowym miejscu zamieszkania.

Bibliografia

• Bogumił Termiński, Przesiedlenia inwestycyjne. Nowa kategoria przymusowych migracji, Warszawa, Łośgraf, 2012.
• Ludy Tubylcze: Czwarty świat, dziedzictwo kolonializmu, skanseny świata, czy partnerzy narodów, Materiały z ogólnokrajowej konferencji naukowej zorganizowanej z okazji Międzynarodowej Dekady ONZ Ludów Tubylczych (1994–2004). Uniwersytet Warszawski, 20–21 listopada 2003.

Linki zewnętrzne

Instytucje

• Survival International
• Cultural Survival
• Rural poverty and indigenous peoples on Rural Poverty Portal, powered by IFAD
• IFAD and indigenous peoples (International Fund for Agricultural Development, IFAD)
• UN Permanent Forum on Indigenous Issues (UN PFII)
• Working Group on Indigenous Populations (WGIP)
• Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights (OHCHR) – Indigenous peoples
• International Work Group for Indigenous Affairs (IWGIA)
• Development Gateway Indigenous Issues Topic Page
• Human Rights Internet – Indigenous issues
• Unrepresented Nations and Peoples Organisation
• European Network for Indigenous Australian Rights (ENIAR)
• Indigenous Peoples’ Center for Documentation, Research and Information (docip)
• IPS Inter Press Service

• Diplomacy Monitor – Indigenous Peoples. diplomacymonitor.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-03-10)].
• UNESCO Actions in favour of Indigenous Peoples

Studia tubylcze

• University of Burgundy (France) Indigenous Studies (Formation Peuples Autochtones)
• Center for World Indigenous Studies (CWIS)
• African Pygmies studies
• A History of Aboriginal Treaties and Relations in Canada