Przejdź do zawartości

Leworęczność

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Osoba pisząca słowo „Linkshänder” (niem. „leworęczny”) lewą ręką
Obchody dnia leworęcznych w Londynie w 2002 r.

Leworęczność, dawniej mańkuctwo[1] – preferencja wyboru lewej dłoni, wykazującej wyższą funkcjonalność i sprawność niż prawa[2]. Około 8–15% ludności jest leworęczna[3][4][5][6]. W odróżnieniu od praworęcznych używają lewej dłoni do pisania, rysowania, jedzenia i czynności wymagających precyzji. Prawa ręka służy im jako „uchwyt”, pełniący funkcję pomocniczą np. podczas dźwigania ciężkich przedmiotów lub podawania ich do sprawniejszej dłoni[2]. Tendencja do leworęczności pojawia się w niemowlęctwie i utrwala do około 2. roku życia.

Od 1992 roku leworęczni obchodzą 13 sierpnia swoje święto – Międzynarodowy Dzień Osób Leworęcznych.

Leworęczność wynika z silniejszego rozwoju prawej półkuli mózgu, co objawia się nie tylko w częstszym używaniu lewej ręki, lecz także w lepszym i sprawniejszym funkcjonowaniu całej lewej strony ciała. Pokrewnymi zjawiskami, również związanymi z lateralizacją mózgu, są: „lewonożność”, „lewooczność” (oko dominujące), „lewouszność”.

Dane statystyczne

[edytuj | edytuj kod]

Prehistoria

[edytuj | edytuj kod]
Rysunki w jaskiniach Cueva de las Manos.

Leworęczność występowała u praludzi. Część narzędzi krzemiennych została wykonana w sposób dostosowany do chwytania lewą dłonią. W jaskiniach Cueva de las Manos w Argentynie, powstałych około 9–13 tysięcy lat temu, znajdują się rysunki ludzkich dłoni, z czego blisko 90% przedstawia lewą. Zakłada się, że odpowiada to ręczności osób wykonujących obrazy, z których znacząca większość była praworęczna i tej dłoni używała do wykonania obrysu oraz naniesienia farby[7][8]. Dlatego szacuje się, że rozkład statystyczny preferowanej ręczności w prehistorii był podobny do współczesnego.

Z badań rysunków wykonanych w jaskiniach kromaniończyków wynika, że około 10% przedstawicieli homo sapiens fossilis preferowało lewą rękę[9]. 7–8% dzieł sztuki powstałych pomiędzy 3000 lat p.n.e. a 1950 r. n.e. zostało wykonane przez osoby leworęczne[9].

Współczesność

[edytuj | edytuj kod]

Obecnie w krajach europejskich około 10% do 15% populacji wykazuje cechy leworęczności[2][10]. W niektórych społeczeństwach odsetek osób leworęcznych jest znacznie niższy z powodu czynników kulturowych i negatywnego stosunku do zjawiska, wyrażającego się w wywieraniu nacisków na zmianę ręczności u dzieci. Przykładem mogą być Japonia i Chiny, gdzie przywiązuje się duże znaczenie do kaligrafii i pisania prawą ręką[11].

Statystycznie najmniej osób leworęcznych mieszka w krajach islamskich, gdzie z powodów religijnych używanie lewej ręki zarezerwowane jest do czynności nieczystych[12]. W Turcji leworęczni stanowią zaledwie 2,6% populacji[13]. Najwyższy odsetek leworęcznych występuje u Eskimosów (około 20%) oraz u Izraelczyków[11].

W społecznościach postrzegających leworęczność przez pryzmat rytualny lub magiczny, notuje się wyraźne zmniejszenie liczby leworęcznych w stosunku do średniej z całej populacji. W niektórych krajach zjawisko było regulowane prawnie, np. w Albanii, gdzie aż do upadku komunizmu zakazano leworęczności, traktując ją jako działanie nielegalne[14].

Przyczyny leworęczności

[edytuj | edytuj kod]

Leworęczność jest uwarunkowana przez czynniki genetyczne i kulturowe. Prawdopodobieństwo jej wystąpienia u dziecka obojga leworęcznych rodziców wynosi 46% i zaledwie 2%, kiedy rodzice są praworęczni[11].

Leworęczność w niewielkim stopniu jest sprzężona z płcią. U mężczyzn występuje częściej, przy czym różnica ta nie przekracza 3%[15]. Czynniki genetyczne nie są jedynym warunkiem ręczności. 20% par bliźniąt jednojajowych wykazuje w tej materii różnice (jedno dziecko jest praworęczne, a drugie leworęczne)[11].

Diagnoza

[edytuj | edytuj kod]

Preferencje ręczności występują już w życiu płodowym. Z badań ultrasonograficznych kobiet w ciąży wynika, że u 90% płodów zaobserwowano preferowanie ssania kciuka prawej dłoni[16].

Wczesna diagnoza leworęczności opiera się na obserwacjach, zazwyczaj poczynionych przez rodziców lub opiekunów. Dzieci między trzecim a szóstym miesiącem życia zazwyczaj wyciągają do przedmiotów obie dłonie. Jednocześnie pomiędzy czwartym a szóstym miesiącem wykształca się chwyt jednoręczny. Wówczas można już zauważyć, którą dłoń preferuje dziecko[17]. Podobne wnioski można wyprowadzić z obserwacji wyboru dłoni, za pomocą której dzieci wskazują przedmioty palcem. Około drugiego roku życia lateralizacja jest już wyraźnie widoczna i utrwala się w kolejnych latach[17].

W diagnozie leworęczności u dzieci wykorzystuje się kwestionariusz Annett oraz kwestionariusz Oldfield (zwany Edynburgskim) oraz tak zwane testy wykonaniowe, badające sprawność dłoni i spontaniczny wybór preferowanej ręki[18][11].

Historia badań i postrzeganie leworęczności u dzieci

[edytuj | edytuj kod]

Do 1983 roku

[edytuj | edytuj kod]

Do lat osiemdziesiątych XX wieku leworęczność u dzieci bywała traktowana jak forma zaburzenia, wymagająca korekty ze strony rodziców i pedagogów[19][12]. Powszechnymi praktykami na etapie edukacji przedszkolnej i szkolnej była próba „przestawienia” dziecka leworęcznego, wyrażona naciskami na rysowanie i pisanie prawą ręką, wbrew naturalnym preferencjom[20][12]. Presja wpływała niekorzystnie nie tylko na naukę pisania, ale również na szeroko rozumiany rozwój i zdrowie. Z badań przeprowadzonych przez Miloša Sovaka w latach sześćdziesiątych wynika, że u leworęcznych dzieci, zmuszanych do pisania prawą dłonią, zaobserwowano: niechęć do szkoły, pogorszenie wyników, spadek zainteresowania nauką oraz zaburzenia nerwicowe, w tym: jąkanie, tiki i niepokój ruchowy[17].

Negatywne postrzeganie leworęczności wywodziło się z koncepcji Samuela Ortona, pioniera badań nad trudnościami w uczeniu się. W latach trzydziestych XX wieku Orton analizował zależności pomiędzy kłopotami w nauce, a dominacjami półkul mózgowych. Traktował leworęczność jak defekt, wymagający korekty. Wiązał go z brakiem uzdolnień. Jego pogląd miał wpływ na pedagogikę aż do 1983 roku.

Współczesne podejście

[edytuj | edytuj kod]
Linijka dla leworęcznych z odwrotnie zapisaną podziałką.

W 1983 roku Dorothy Bishop opublikowała wyniki badań, w których bezspornie wykazała brak zależności pomiędzy leworęcznością, a zaburzeniami neurologicznymi oraz gorszymi wynikami w nauce. Te ostatnie wynikały w dużej mierze z przymusowego „przestawiania” leworęcznych dzieci i niewłaściwego postępowania z nimi w ramach edukacji wczesnoszkolnej[21][18].

Publikacja Bishop miała bezpośredni wpływ na zmianę stosunku do leworęczności u dzieci i przyczyniła się do zaprzestania stosowania szkodliwych praktyk. W kolejnych latach odstąpiono od wywierania nacisków na leworęczne dzieci i opracowano zalecenia dydaktyczne, dotyczące ich nauki wczesnoszkolnej, między innymi: ukośne układanie zeszytu, siedzenie po lewej stronie ławki, rysowanie okręgów w kierunku odwrotnym do ruchu wskazówek zegara[17]. Zmiana podejścia zaowocowała wyrównaniem szans edukacyjnych i zlikwidowaniem destrukcyjnych skutków przymusowej zmiany ręczności. W kolejnych latach zaprojektowano pomoce dydaktyczne dla dzieci leworęcznych, między innymi zeszyty z ukośnie drukowaną linią i odpowiednio wyprofilowane długopisy[22].

Nowsze badania potwierdziły brak związków między leworęcznością a gorszymi wynikami w nauce. Wykazano, że leworęczni osiągają lepsze rezultaty w zadaniach wymagających umiejętności postrzegania wzrokowo-przestrzennego niż osoby praworęczne[2][23]. Statystycznie wykazują większą zdolność do nauki języków obcych. U 76% osób leworęcznych ośrodki odpowiedzialne za mowę są ulokowane w lewej półkuli mózgowej, podobnie jak u 96% osób praworęcznych[10]. Badania przeprowadzone przez Alana Searlemana (Lawrence University) wykazały zależność między preferowaną ręcznością a zasobem słownictwa, bardziej rozwiniętym u leworęcznych[24][4]. Zarazem dzieci leworęczne częściej wykazują tendencję do pisania lustrzanego liter „p”, „d” i „b” niż ich praworęczni rówieśnicy[17].

Trudności osób leworęcznych

[edytuj | edytuj kod]
Barack Obama podpisujący dokument z dłonią ułożoną powyżej tworzonego tekstu.
Typy ostrza noża: nr 2 dla praworęcznych, nr 3 dla leworęcznych.

Przedmioty i codzienne czynności

[edytuj | edytuj kod]

Ogromna większość przedmiotów codziennego użytku została zaprojektowana przez osoby praworęczne z myślą o praworęcznych użytkownikach[25]. Dla osób leworęcznych stają się one niefunkcjonalne lub powodują liczne trudności, wynikające z nieintuicyjnej konstrukcji. Kierunek pisma (od lewej do prawej) sprawia, że leworęczni zasłaniają dłonią ostatnio zanotowane wyrazy. W czasach używania atramentu dzieci leworęczne nie były w stanie kaligrafować, gdyż rozmazywały litery. Obecnie problem ten występuje podczas pisania piórem, dlatego osoby leworęczne zazwyczaj układają dłoń powyżej tworzonego tekstu, co rzadko obserwuje się u praworęcznych.

W XX wieku w produkcji masowej pojawiły się dostosowane dla leworęcznych przedmioty, takie jak: noże, nożyczki, narzędzia, klawiatury i myszki komputerowe, zeszyty ze skośną linią dla dzieci oraz przyrządy geometryczne, gdyż w tradycyjnych linijkach i kątomierzach cyfry i liczby na podziałce były zakrywane dłonią i tym samym niemożliwe do odczytania.

Zmuszanie do praworęczności

[edytuj | edytuj kod]

Osoby wychowane w latach, kiedy zjawisko było powszechne lub żyjące w krajach, gdzie wciąż jest praktykowane, są narażone na negatywne skutki praktyki, które utrzymują się przez całe życie. Może być to: dysgrafia, dysleksja, dysortografia, gorsze wyniki w nauce i zniechęcenie do edukacji[26]. Zmiana naturalnych predyspozycji nie jest możliwa, zatem osoby zmuszane do praworęczności posługują się mniej sprawną dłonią, co ma negatywny wpływ na wszystkie wykonywane czynności, zaburza orientację w schemacie ciała, wywołuje problemy z małą motoryką, a także gorszą orientację w terenie czy mylenie kierunków[27][28]. Stres wynikający z presji i nacisków ma destrukcyjny wpływ na rozwój dzieci. Powoduje płaczliwość, napady agresji, kłopoty ze snem, zmęczenie niepotrzebnym i często bezowocnym wysiłkiem, zaburzenia o charakterze nerwicowym, a w skrajnych przypadkach: jąkanie, moczenie nocne i wycofanie społeczne[13][29][30].

Tym samym zmuszanie do praworęczności jest jednoznaczne z gorszym startem edukacyjnym, który z kolei przekłada się na rozwój zawodowy dorosłych. Z badań przeprowadzonych przez prof. Joshuę Goodmana, ekonomistę Uniwersytetu Harvarda, wynika, że osoby leworęczne, mieszkające w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii, zarabiają średnio 10% mniej niż praworęczni[31][32]. Badania obejmowały dane z ostatnich 40 lat, a więc nakładały się na czas, kiedy na rynku pracy aktywne były osoby pobierające edukację w czasach powszechnego „przestawiania” na praworęczność i doświadczyły jej negatywnych skutków[31][33].

Kultura, język i przesądy

[edytuj | edytuj kod]
Obraz Tycjana „Adam i Ewa”. Ewa zrywa jabłko lewą dłonią, stojąc po lewej stronie Adama.

W niektórych kulturach leworęczność jest postrzegana jako „gorsza”, co znajduje odzwierciedlenie w języku i obyczajach.

Teksty religijne i przesądy

[edytuj | edytuj kod]

Do powyższego zjawiska mogły przyczynić się teksty religijne i wynikające z nich przesądy. W „Biblii” prawa ręka przywołana jest stukrotnie, zawsze w kontekście pozytywnym, zaś lewa 25 razy, zawsze negatywnie[34]. W przypowieści o owcach i kozłach, dobre i zbawione osoby Chrystus ustawia po swojej prawej stronie, zaś złe i potępione po lewej. Z tego powodu w średniowiecznej Europie uważano leworęcznych za wysłanników diabła i szykanowano[35]. Wierzono, że klątwy czarownic rzucane są lewą ręką, czyli tą samą, którą szatan witał się ze swoimi wyznawcami, a osoby leworęczne były nieakceptowane w społeczeństwie i mogły być podejrzewane o czary[36][37][38].

Analogiczna symbolika charakteryzuje malarstwo zainspirowane motywami religijnymi. Na tryptyku Hansa Memlinga „Sąd Ostateczny” oraz obrazie Hieronima Boscha „Sąd ostateczny” po prawej stronie Chrystusa znajdują się zbawieni, po lewej potępieńcy w piekle. Ponadto na rycinach religijnych szatan bywał przedstawiony jako istota leworęczna lub przynajmniej dzierżył w lewej dłoni insygnia władzy. Na obrazie Hugona van der Goesa „Grzech pierworodny” (będącym fragmentem dyptyku „Ołtarz wiedeński”) symbolizująca grzech Ewa stoi po lewej stronie Adama i zrywa zakazany owoc lewą dłonią. Identycznie scena została przedstawiona na obrazie Tycjana „Adam i Ewa”. Jacopo Tintoretto na obrazie „Grzech pierworodny” przedstawił Ewę, podającą Adamowi jabłko, jako leworęczną.

W prawosławnych ikonach również występuje symbolika kierunków. Prawa ręka odnosi się do życia wiecznego, błogosławieństw i chwały, zaś lewa do pokus oraz ziemskich pragnień[39].

Do piętnowania leworęczności w znacznym stopniu przyczynia się terminologia, związana z kierunkami. W wielu językach przymiotnik „prawy” wskazuje na właściwości społecznie aprobowane i pożądane, w odróżnieniu od przymiotnika „lewy”, który w języku polskim kojarzy się z rzeczami budzącymi sprzeciw lub nieuczciwością[25]. Znajduje to odzwierciedlenie we frazeologii i przysłowiach, takich jak: „wstanie z łóżka lewą nogą”[40], „lewe interesy” lub określenie „mieć dwie lewe ręce”, opisujące osoby leniwe[41]. Lewizna to pieniądze zarobione niezgodnie z prawem lub nielegalna praca[42].

W języku angielskim słowo „right” oznacza zarówno prawą stronę, jak i poprawną odpowiedź (ang. right answer), właściwą decyzję (right decision), wyrażenie zgody lub potwierdzenie, że wszystko jest w porządku (all right). Zarazem termin „left”, oznaczający lewo, używany jest w kontekście negatywnym (np. left-handed compliment, dosłownie: leworęczny komplement, faktycznie będący obrazą).

W języku francuskim termin „gauche” oznacza lewy, a także: wypaczony, niezdarny, nietaktowny. Francuskie wyrażenie: „être marié de la main gauche”, to pejoratywne określenie osób, które wbrew normom społecznym nie zawarły związku małżeńskiego. Pierwotnie tyczyło się mezaliansu[43], gdyż podczas ceremonii ślubnej mężczyzna poślubiający kobietę z niższego stanu trzymał ją za lewą dłoń, a nie jak powszechnie czyniono za prawą[44].

W języku rosyjskim wyrażenie „ты прав” (wym. ty praw), używane wobec osoby mającej rację, podobnie jak angielska terminologia, nawiązuje do prawej strony. Ta sama geneza dotyczy terminów: poprawny (правильный, wym. prawilnyj) i słuszny (правый, wym. prawyj). Określenie „lewyj” (левый), analogicznie jak w języku polskim, często odnosi się do rzeczy nielegalnych, np. handlowania w niezgodny z prawem sposób, kradzieży, prowadzenia działalności gospodarczej bez dokumentacji i faktur (np. продавать налево, левачить).

Lewostronność w świecie zwierząt

[edytuj | edytuj kod]

Preferowanie lewej lub prawej kończyny nie charakteryzuje wyłącznie człowieka, ale występuje powszechnie w świecie zwierząt. Z badań Instytutu Neurobiologii Poznawczej uniwersytetu w Bochum, które objęły 119 gatunków kręgowców wynika, że 51% wykazuje stronność, z czego 16% na poziomie indywidualnych osobników, a 31% na poziomie populacji[45][46]. U niektórych gatunków odsetek lewostronnych osobników jest znacznie wyższy niż u ludzi, np. u kangurów, szympansów, psów, kotów i niektórych ptaków.

32% psów woli używać prawej łapy, 31% lewej, a 37% nie sprawia to różnicy[47]. 75% kotów wykazuje preferencje w zakresie używania łapy, z czego 36% woli lewą[48]. Stronność u kotów jest silnie sprzężona z płcią. Większość kotek preferuje prawą łapę, zaś samce lewą[49]. Z badań kangurów szarych i kangurów rudych wynika, że na poziomie populacji preferują one używanie lewej łapy do jedzenia, dotykania i pozostałych czynności, a rozkład statystyczny u dwunożnych torbaczy, jest odwrotny niż u ludzi (prawie wszystkie wolą lewą)[50].

Wybory w zakresie strony można zaobserwować również u ptaków. Dotyczą: preferowanego (zazwyczaj silniejszego) skrzydła, techniki jedzenia, kierunku zataczania kół w powietrzu podczas lotu. Część krzyżodziobów wydłubuje nasiona z szyszek uderzając dziobem od lewej strony, inne od prawej, uprzednio obchodząc szyszkę w kierunku zgodnym z ruchem wskazówek zegara lub przeciwnym[51]. Z badań zachowania australijskich papug, przeprowadzonych przez Uniwersytet Macquarie w Sydney, wynika, że część tych ptaków woli używać lewego oka i lewej stopy, przy czym istnieje wyraźna zależność pomiędzy okiem wykorzystywanym do oglądania pożywienia, a stopą do jego chwytania[52]. Lewostronność u papug okazała się znacznie wyższa niż u ludzi i wynosiła 47% badanej populacji[53].

Z badań przeprowadzonych na ośmiornicach wynika, że preferencje w zakresie kończyny występują również u tych zwierząt, które posiadają ich więcej. Ośmioramienne ośmiornice posiadały wyraźną tendencję do sięgania po przedmiot jednym z ramion, zlokalizowanym po lewej lub prawej stronie ciała, i używały go częściej niż pozostałych[54].


Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. leworęczność, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-10-06].
  2. a b c d Neil Martin, Neuropsychologia, Warszawa: PZWL, 2001.
  3. Sara M. Scharoun, Pamela J. Bryden, Hand preference, performance abilities, and hand selection in children, „Frontiers in Psychology”, 5, 2014, s. 82, DOI10.3389/fpsyg.2014.00082, ISSN 1664-1078, PMID24600414, PMCIDPMC3927078 [dostęp 2021-11-17].
  4. a b Leworęczność – przyczyny, zalety leworęczności, leworęczność u dzieci [online], medonet.pl [dostęp 2021-11-17] (pol.).
  5. Marian Annett, Handedness and Brain Asymmetry, 2001.
  6. Leworęczność ma swoje zalety. Z czym na co dzień mierzą się leworęczni? [online], PolskieRadio.pl [dostęp 2021-11-17].
  7. Cueva de las Manos | Swoop Patagonia [online], www.swoop-patagonia.com [dostęp 2021-11-15] (ang.).
  8. Alun Harvey, The Cave of Hands in Argentina [online], Het Hunebed Nieuwscafé, 14 czerwca 2019 [dostęp 2021-11-15] (niderl.).
  9. a b Michał Jarociński, Niezręczni leworęczni? [online], www.polityka.pl, 2007 [dostęp 2020-09-10] (pol.).
  10. a b A. Grabowska, Mózgowe mechanizmy leworęczności, „Biuletyn Informacyjny Oddziału Warszawskiego Polskiego Towarzystwa Dysleksji” (25), 2003.
  11. a b c d e Anna Grabowska, Neurobiologiczne podstawy leworęczności, „Przegląd Psychologiczny”, 42 (1–2), 1999.
  12. a b c Lepsze czasy dla leworęcznych [online], PolskieRadio.pl [dostęp 2020-09-10].
  13. a b Ira B. Perelle, Lee Ehrman, An international study of human handedness: The data, „Behavior Genetics”, 24 (3), 1994, s. 217–227, DOI10.1007/BF01067189, ISSN 1573-3297 [dostęp 2020-09-10] (ang.).
  14. Michel Pastoureau, Średniowieczna gra symboli, „Wiedza i Życie” (9), 2003.
  15. Robert E. Hicks, Marcel Kinsbourne, Fathers and Sons, Mothers and Children: A Note on the Sex Effect on Left-Handedness, „The Journal of Genetic Psychology”, 139, 2012, s. 305–306, DOI10.1080/00221325.1981.10534166.
  16. J.M. Healey, Leworęczność. Jak wychować leworęczne dziecko w świecie ludzi praworęcznych, Gdańsk 2003.
  17. a b c d e M. Bogdanowicz, Leworęczność u dzieci, Warszawa: WSiP, 1989.
  18. a b Jadwiga Wrońska, Dysleksja, lateralizacja i płeć, „Psychologia Rozwojowa” (10), 2005.
  19. Leworęczność, czyli nic złego [online], charaktery.eu [dostęp 2020-09-10] (pol.).
  20. Moje dziecko jest leworęczne [online], www.pppboleslawiec.pl [dostęp 2020-09-10] [zarchiwizowane z adresu 2020-09-26].
  21. Dorothy V.M. Bishop, How Sinister Is Sinistrality?, „Journal of the Royal College of Physicians of London”, 17 (3), 1983, s. 161–172, ISSN 0035-8819, PMID6193272, PMCIDPMC5370837 [dostęp 2020-09-10].
  22. Leworęczne dziecko [online], WP parenting [dostęp 2020-09-10] (pol.).
  23. S. Upson, Czy leworęczność rzeczywiście nie popłaca?, „Świat Nauki” (5), 2006.
  24. Left-handers more ‘creative but forgetful’ [online], The Independent, 8 sierpnia 2000 [dostęp 2020-09-10] (ang.).
  25. a b Elżbieta Lisowska, Myślenie intuicyjne osób leworęcznych, „Studia Pedagogiczne. Problemy Społeczne, Edukacyjne i Artystyczne” (1), 1986.
  26. Leworęczni rzadziej się gubią [online], Rzeczpospolita [dostęp 2021-11-17] (pol.).
  27. Mańkuci płacą drożej [online], Przegląd, 15 sierpnia 2004 [dostęp 2021-11-17] (pol.).
  28. PRZEDSZKOLE SAMORZĄDOWE NR 5 W SKAWINIE [online], przedszkolenr5skawina.pl [dostęp 2021-11-17].
  29. Irena Szymankiewicz, Lateralizacja i jej zaburzenia, 2014.
  30. Marek, Lateralizacja – Powiatowa Poradnia Psychologiczno – Pedagogiczna w Białymstoku [online] [dostęp 2021-11-17] (pol.).
  31. a b Joshua Goodman, The Wages of Sinistrality: Handedness, Brain Structure, and Human Capital Accumulation, „Journal of Economic Perspectives”, 28 (4), 2014, s. 193–212, DOI10.1257/jep.28.4.193, ISSN 0895-3309 [dostęp 2021-11-17] (ang.).
  32. POLITYKA.PL, Leworęczni zarabiają o 10 proc. mniej od osób praworęcznych [online], www.polityka.pl, 2014 [dostęp 2021-11-17] (pol.).
  33. Ekonomista z Harvardu: Leworęczny znaczy dużo gorzej wynagradzany [online], naTemat.pl [dostęp 2021-11-17] (pol.).
  34. Prawa jest ręka Boga [online], ICHI.PRO [dostęp 2021-11-14] (pol.).
  35. Bezpowrotnie zrehabilitowana leworęczność [online], www.radiokrakow.pl [dostęp 2021-11-14] (pol.).
  36. How Lefties First Gained Acceptance [online], Time [dostęp 2021-11-14] (ang.).
  37. Leworęczność u dzieci i dorosłych – czy jest dziedziczona? | Zdrowie Radio ZET, zdrowie.radiozet.pl, 1608 [dostęp 2021-11-14] (pol.).
  38. StackPath [online], www.anythinglefthanded.co.uk [dostęp 2021-11-14].
  39. Justyna Sprutta, Symbolika dłoni w ikonie, „Poznańskie Studia Teologiczne”, 17, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, 2004.
  40. Deutsche Welle, Ciężkie życie leworęcznych | DW | 13.08.2012 [online], DW.COM [dostęp 2021-11-14] (pol.).
  41. wsjppan, ktoś ma dwie lewe ręce – Wielki słownik języka polskiego PAN [online], wsjp.pl [dostęp 2021-11-14] (pol.).
  42. lewizna – Słownik języka polskiego PWN [online], sjp.pwn.pl [dostęp 2021-11-17] (pol.).
  43. Mariage de la main gauche. Signification et origine de l’expression [online], www.linternaute.fr [dostęp 2021-11-17].
  44. D’où vient l’expression « être marié de la main gauche »? – Ça m’intéresse [online], Ça m’intéresse – La curiosité en continu, 11 grudnia 2017 [dostęp 2021-11-17] (fr.).
  45. Felix Ströckens, Onur Güntürkün, Sebastian Ocklenburg, Limb preferences in non-human vertebrates, „Laterality”, 18 (5), 2013, s. 536–575, DOI10.1080/1357650X.2012.723008, ISSN 1357-650X, PMID23167450 [dostęp 2021-11-14].
  46. Felix Ströckens, Onur Güntürkün, Sebastian Ocklenburg, Limb preferences in non-human vertebrates, „Laterality”, 18 (5), 2013, s. 536–575, DOI10.1080/1357650X.2012.723008, ISSN 1464-0678, PMID23167450 [dostęp 2021-11-14].
  47. 7 Surprising Facts About Left-Handedness in Animals | Psychology Today [online], www.psychologytoday.com [dostęp 2021-11-14] (ang.).
  48. Is Your Cat Left-Handed? | Psychology Today [online], www.psychologytoday.com [dostęp 2021-11-14] (ang.).
  49. APA PsycNet [online], psycnet.apa.org [dostęp 2021-11-14] (ang.).
  50. Andrey Giljov i inni, Parallel Emergence of True Handedness in the Evolution of Marsupials and Placentals, „Current Biology”, 25 (14), 2015, s. 1878–1884, DOI10.1016/j.cub.2015.05.043, ISSN 0960-9822 [dostęp 2021-11-14] (ang.).
  51. Anatomy: Right-handed? | Outside My Window [online] [dostęp 2021-11-14] (ang.).
  52. Parrots prefer ‘left handedness’ [online], 2 lutego 2011 [dostęp 2021-11-14] (ang.).
  53. Parrots tend to be „left handed,” study finds, „Reuters”, 3 lutego 2011 [dostęp 2021-11-14] (ang.).
  54. APA PsycNet [online], psycnet.apa.org [dostęp 2021-11-14] (ang.).

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]