Laurencja (kontynent)
Laurencja – kraton tworzący większą część Ameryki Północnej i Grenlandii. W historii Ziemi kraton ten bywał samodzielnym kontynentem, a także wchodził w skład większych superkontynentów.
Budowa i powstanie
[edytuj | edytuj kod]
Kraton laurentyński jest jednym z największych i najstarszych na Ziemi. Obejmuje prekambryjskie tarcze: tarczę kanadyjską i grenlandzką, pokrytą osadami platformę wnętrza kontynentu północnoamerykańskiego i przedpole Kordylierów. Formował się w paleoproterozoiku, kiedy pasy orogeniczne połączyły co najmniej sześć archaicznych mikrokontynentów i paleoproterozoiczne łuki wyspowe, wraz z osadami oceanicznymi[1][2]. Największym archaicznym terranem tarczy kanadyjskiej jest terran prowincji Superior, który 1,9–1,8 miliarda lat temu połączył się z terranem prowincji Wyoming i Hearne. Na południe od nich znajduje się strefa skorupy utworzonej między 1,8 a 1,6 miliarda lat temu. W czasie 1,2–1,0 miliarda lat temu powstał długi na ponad 1500 km ryft śródkontynentalny (zwany także ryftem Keweenaw), który jednak zamarł, zanim rozerwał Laurencję. W tym samym czasie miała miejsce orogeneza grenwilska, w ramach której do wschodniej części Laurencji przyłączony został pas terranów, a także fragment północnej Ameryki Południowej, w ramach konsolidacji superkontynentu Rodinii[2].
Położenie i dryf
[edytuj | edytuj kod]Jeszcze w latach 1980. zasugerowano, że konsolidacja Laurencji 1,8–1,6 miliarda lat temu była częścią procesów formowania się większego superkontynentu. Obecnie zgromadzono dowody na istnienie paleproterozoicznego superkontynentu Kolumbii, którego trzonem była Laurencja połączona z Bałtyką (kratonem wschodnioeuropejskim) i Syberią[3]. W mezoproterozoiku większość płyt kontynentalnych ponownie utworzyła superkontynent – Rodinię, która uległa rozpadowi w neoproterozoiku[4].
We wczesnym paleozoiku (kambr, ordowik) Laurencja była samodzielnym kontynentem, położonym w pobliżu równika, który od północy oblewały wody oceanu Panthalassa, a od Bałtyki i Gondwany (później oddzielnego mikrokontynentu Awalonii) dzielił ocean Japetus[5][6]. W kambrze miała miejsce transgresja morza, która spowodowała, że choć środkowa część Laurencji pozostawała suchym lądem, obrzeża kratonu stanowiły szeroki szelf kontynentalny[7]. W ordowiku we wschodniej części Laurencji miała miejsce orogeneza takońska, związana z akrecją grupy wysp, która rozpoczęła formowanie się Appalachów[8]. Rozleglejsza orogeneza kaledońska (w Ameryce znana jako orogeneza akadyjska[9]) miała miejsce na skutek postępującej kolizji Laurencji z Bałtyką i Awalonią, i utworzyła na równiku kontynent Laurosji (Eurameryki), przecięty pasmem kaledonidów[5][10]. Zamykanie się oceanu Reik, który oddzielał Laurosję od Gondwany, spowodowało orogenezę hercyńską, wypiętrzając Hercynidy, i scalając superkontynent Pangei[5][11]. W mezozoiku (dokładniej w jurze) Pangea rozdzieliła się na część południową (odtworzona Gondwana) i północną (Laurazja), w której skład weszła także Laurencja[5][12]. Powstanie północnego Oceanu Atlantyckiego oddzieliło Eurazję od Ameryki Północnej, której trzon stanowi Laurencja[5][13].
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Paul F. Hoffman. United Plates of America, The Birth of a Craton: Early Proterozoic Assembly and Growth of Laurentia. „Annual Review of Earth and Planetary Sciences”. 16, s. 543–603, 1988. DOI: 10.1146/annurev.ea.16.050188.002551. Bibcode: 1988AREPS..16..543H. (ang.).
- ↑ a b Stanley 2005 ↓, s. 394–401.
- ↑ Joseph G. Meert. What’s in a name? The Columbia (Paleopangaea/Nuna) supercontinent. „Gondwana Research”. 21 (4), s. 987–993, 2012. DOI: 10.1016/j.gr.2011.12.002.
- ↑ J.G. Ogg, G.M. Ogg, F.M. Gradstein: A Concise Geologic Time Scale: 2016. Elsevier, 2016, s. 26, 34. ISBN 978-0-444-86368-6.
- ↑ a b c d e Budowa litosfery. [w:] Zrozumieć Ziemię [on-line]. Państwowy Instytut Geologiczny. [dostęp 2018-05-16]. (pol.).
- ↑ Christopher Scotese: Ancient Oceans Separate the Continents. Paleomap Project. [dostęp 2018-05-16]. (ang.).
- ↑ Stanley 2005 ↓, s. 425–426.
- ↑ Stanley 2005 ↓, s. 432–435.
- ↑ Stanley 2005 ↓, s. 466–467.
- ↑ Christopher Scotese: The Devonian Was the Age of Fish!. Paleomap Project. [dostęp 2018-05-16]. (ang.).
- ↑ Christopher Scotese: During the Early Carboniferous Pangea Begins to Form. Paleomap Project. [dostęp 2018-05-16]. (ang.).
- ↑ Christopher Scotese: Pangea Begins to Rift Apart. Paleomap Project. [dostęp 2018-05-16]. (ang.).
- ↑ Christopher Scotese: New Oceans Begin to Open. Paleomap Project. [dostęp 2018-05-16]. (ang.).
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Steven M. Stanley: Historia Ziemi. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 2005. ISBN 83-01-14438-6.