Katedra w Erfurcie

Katedra w Erfurcie
*Erfurter Dom*
	katedra
	; Katedra w Erfurcie – widok od strony wschodniej. Po prawej kościół św. Sewera
Państwo	Niemcy
Kraj związkowy	Turyngia
Miejscowość	Erfurt
Wyznanie	katolickie
Kościół	rzymskokatolicki
Parafia	Katholische Kirchengemeinde St. Marien
Historia
Data rozpoczęcia budowy	XII w. (kościół romański)
Data zakończenia budowy	XIV–XV w. (kościół gotycki)
Data poświęcenia	20 czerwca 1182; 5 października 1253 (powtórna)
Dane świątyni
Styl	romanizm; gotyk
Świątynia; • materiał bud.	; • piaskowiec
Wieża kościelna; • liczba wież	; 3
	Położenie na mapie Turyngii Katedra w Erfurcie
	Położenie na mapie Niemiec Katedra w Erfurcie
	50°58′33″N 11°01′25″E/50,975833 11,023611
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Strona internetowa

Detal architektoniczny z portalu katedry przedstawiający panny głupie

Katedra w Erfurcie (niem. Erfurter Dom, wcześniej także: Marienkirche lub Propsteikirche Beatae Mariae Virginis) – kościół rzymskokatolicki położony w stolicy Turyngii Erfurcie.

Najważniejsza i najstarsza budowla sakralna Erfurtu. Wymieniany już w poł. VIII w. jako stolica biskupia. Do XIX w. był siedzibą kapituły kanoników przy kościele Mariackim. Od 1994 jest znów katedrą nowo utworzonego biskupstwa w Erfurcie i siedzibą kapituły katedralnej.

Położona na wzgórzu katedra w Erfurcie tworzy wraz z pobliskim kościołem św. Sewera jeden z najwspanialszych gotyckich zespołów architektonicznych w Europie.

Początki chrześcijaństwa w Erfurcie

Erfurt był w czasach Królestwa Wschodniofrankońskiego ważnym ośrodkiem władzy. Już papież Grzegorz II (715–731) wezwał w 724 mieszkańców Turyngii za pośrednictwem misjonarza św. Bonifacego do zbudowania “domu [bożego]”. Podobno wezwanie to zostało spełnione ok. 725. Na przełomie 741/42 św. Bonifacy zwrócił się z prośbą do papieża Zachariasza o założenie biskupstwa na „miejscu zwanym Erphesfurt, gdzie od dawna istniała pogańska osada”. Papież wyraził zgodę. Równocześnie erygowane zostały biskupstwa w Büraburgu (późniejszy Fritzlar) i w Würzburgu.

Wymienienie po raz pierwszy nazwy Erphesfurt w kontekście założenia biskupstwa jest uważane za oficjalna datę założenia miasta Erfurt, chociaż Bonifacy zastał w tym miejscu już zamieszkały teren, co zresztą było warunkiem założenia biskupstwa i na co też wskazują wyraźnie wyniki przeprowadzonych badań archeologicznych.

Jednak już kilka lat później, zapewne po tym jak św. Bonifacy, św. Adalar i św. Eoban zginęli w 754 śmiercią męczeńską we Fryzji, biskupstwo w Erfurcie zostało rozwiązane i wcielone do biskupstwa mogunckiego. Pierwszym biskupem Erfurtu nie był jednak z pewnością św. Adalar, jak chce legenda, lecz urzędujący od 751/52 w Eichstätt św. Willibald. Po 802 pojawia się w odniesieniu do Erfurtu karolińska nazwa kaiserpfalz jako miejsca wykonywania władzy cesarza, lokalizowana przez niektórych na wzgórzu Petersberg, kilkaset metrów na północny zachód od wzgórza katedralnego.

W 805 zarządzeniem cesarza Karola Wielkiego wydanym w Diedenhofen (tzw. Diedenhofener Kapitular) Erfurt został ustanowiony miejscem handlu przygranicznego ze Słowianami.

Historia budowy katolickiej katedry “Beatae Mariae Virginis”

Okres przedromański i romański

Świecznik Wolframa, datowany na ok. 1160

Pierwszy kościół na miejscu obecnej katedry został podobno wzniesiony przez św. Bonifacego po 752; nic bliższego jednak nie wiadomo na temat jego dokładnej lokalizacji ani kształtu. W 1991 podczas badań archeologicznych przeprowadzonych z okazji montażu organów natrafiono pod zachodnią częścią korpusu katedry na mury apsydy, leżące na głębokości 3 m, datowane na IX w.; wyciągnięto więc wniosek, iż apsyda ta należała do pierwszego kościoła, który mógł być wzniesiony w VIII w. Ponowne badania wykazały jednak, iż apsyda ta pochodzi z czasów późniejszych, przypuszczalnie z XII w.

Istnienie katedry Najświętszej Maryi Panny zostało po raz pierwszy poświadczone w dokumentach z 1117 a w 1153 pojawiła się informacja o zawaleniu się „głównego kościoła” (major ecclesia) Erfurtu. To zawalenie się mogło być spowodowane ewentualnym uszkodzeniem budowli w trakcie pożaru w 1142, który objął pobliskie kościoły św. Seweryna oraz św. Piotra na wzgórzu Petersberg. W 1154 na wzgórzu katedralnym rozpoczęto budowę świątyni w stylu późnoromańskiej bazyliki. Nie jest jednak pewne czy ową świątynię należy utożsamiać z budowlą z czasów św. Bonifacego. Najprawdopodobniej członkowie kapituły i arcybiskup Moguncji zarządzili budowę nowego kościoła.

Budowa postępowała szybko naprzód a podczas prac budowlanych w 1154 odkryto dwa miejsca pochówku, które zidentyfikowano jako doczesne szczątki świętych biskupów Adalara i Eobana, co wkrótce miało się istotnie przyczynić do zwiększenia datków i ofiar potrzebnych dla sfinansowania budowy. Świątynia była gotowa do użytku ok. 1170, jako że w tym roku Ludwik III Pobożny, syn landgrafa Turyngii Ludwika II Żelaznego, został przez cesarza Fryderyka I Barbarossę pasowany na rittera.

Z tego samego okresu pochodzą również dwa najstarsze zachowane elementy wyposażenia świątyni: tzw. świecznik Wolframa i romańska Madonna ze stiuku, oba datowane na ok. 1160. W przypadku świecznika Wolframa chodzi o odlew lichtarza z brązu przedstawiający ludzką postać, pochodzący prawdopodobnie z odlewni w Magdeburgu i będący jedną z najstarszych pełnoplastycznych rzeźb tego typu w Niemczech. Donator Wolfram, którego imię znajduje się na cyzelowanej inskrypcji na zwisającym pasie to najprawdopodobniej moguncki ministeriał Wolframus scultetus, które to imię pojawiło się dwukrotnie w dokumentach z 1157.

Pod datą 20 czerwca 1182 zachował się przekaz o konsekracji świątyni, nie oznaczała ona jednak zakończenia prac budowlanych. Potwierdzeniem zakończenia tychże są przekazy o ukończeniu budowy wież i o powtórnej konsekracji 5 października 1253. Powtórna konsekracja rozbudowanej świątyni prawdopodobnie związana była z przesklepieniem gotowej budowli, która miała przynajmniej do 1238 strop płaski.

Z romańskiej budowli z II. poł. XII w. (bazyliki na planie krzyża) zachowały się tylko fundamenty wież i dwie piwnice na planie kwadratu oraz przylegające od strony zachodniej dobudówki do prezbiterium z fragmentami transeptu. Spoczywające na zachowanych romańskich fragmentach kondygnacje wież, stopniowo przechodzących w górnych partiach w ośmiokąt, pochodzą z końca XII i I poł. XIII w. Wieża południowa została ukończona w 1201 a północna w 1237, obie jednak były kilkakrotnie przebudowane, względnie zbudowane od nowa w XV w.

Okres gotycki

Podobnie jak w innych kościołach katedralnych i kolegiackich tak i w katedrze erfurckiej pojawiła się w okresie gotyku potrzeba ukształtowania na nowo przestrzeni kościoła a zwłaszcza prezbiterium – miały one być większe i bardziej wypełnione światłem od swych romańskich poprzedników. Nowe zdobycze budowlane, jakie niósł ze sobą styl gotycki, umożliwiały zrealizowanie tych zamierzeń. Prezbiteria w swym dotychczasowym kształcie były już za małe, żeby pomieścić rosnące zastępy członków kapituły katedralnej; ich liczba dzięki rozmaitym fundacjom lub donacjom przekraczała 100 a podczas uroczystych świąt osiągała nawet 300.

Z tych względów rozpoczęto po 1280 wznoszenie nowego, większego prezbiterium zamkniętego poligonalnym obejściem. W 1290 miała miejsce konsekracja nowego, przedłużonego prezbiterium. Potem rozpoczęto budowę wieży środkowej, którą ukończono przed 1307. Wieża ta służyła jako dzwonnica. To w niej zawisł słynny dzwon Gloriosa, poświęcony po raz pierwszy w 1251, później kilkakrotnie odlewany na nowo, po raz ostatni w 1497.

I to powiększone prezbiterium przestało jednak wkrótce wystarczać. Dlatego w XIV w. podjęto kolejne zakrojone na szeroką skalę roboty budowlane mające na celu dalsze jego przedłużenie. W 1349 kontynuowano wznoszenie tzw. wysokiego prezbiterium z pięciobocznym zamknięciem. Ukończone prezbiterium zostało konsekrowane między 1370 a 1371 przez biskupa pomocniczego z Konstancji, Friedricha Rudolfa von Stollberg, urzędującego w latach 1370–1372.

Katedra została zbudowana z piaskowca wydobywanego w Großen Seeberg kolo Gothy.

To co szczególnie warte podkreślenia z ówczesnego okresu budowy to późnogotycki cykl witraży w oknach wysokiego prezbiterium z lat ok. 1370–1420, należący do najlepiej zachowanych w Niemczech i będący również jednym z niewielu przykładów tak oryginalnego wystroju wnętrza tej części świątyni.

Podobnie zbudowane w 1329 stalle stanowią przykład jednych z największym rozmachem zrealizowanych średniowiecznych stalli w Niemczech i najdoskonalszych pod względem kunsztu, spotykanym tylko w nielicznych katedrach.

Cały dzisiejszy wystrój prezbiterium pochodzi też z tamtych czasów: attyka na koronie murów, pinakle, rzeźby świętych na filarach przyporowych i inne elementy wystroju.

Prezbiterium stoi na potężnej podbudowie, którą musiano wykonać przed 1329 w celu sztucznego poszerzenia wzgórza katedralnego w kierunku wschodnim. Tą podbudowę nazwano „kavaten” (z łac. cavare – drążyć). W średniowieczu i w czasach nowożytnych były na niej zbudowane domy, które jednak w XIX w. usunięto.

Wraz z wybudowaniem „kavaten” urządzono również podziemny kościół, który został konsekrowany w 1353. Ten gotycki kościół dolny był używany niezależnie od górnego kościoła do modlitw oraz do procesji.

Równocześnie z budową „kavaten”, ok. 1330, został wzniesiony w północnym ramieniu pseudotranseptu kruchta z dwoma portalami zwieńczonymi wimpergami. Kruchta służy za główne wejście do świątyni. Jej rzeźbiarski program ikonograficzny ukazuje 12 apostołów oraz cykl panien mądrych i głupich, flankowanych wyobrażeniami Eklezji i Synagogi. Usytuowane z boku główne portale wejściowe były rozwiązaniem powszechnym w okresie romanizmu, lecz erfurcka katedra nie miała reprezentacyjnej fasady zachodniej. Kruchta jest zlokalizowana przy niewielkim dziedzińcu na szczycie wzgórza katedralnego, obok wejścia bocznego do sąsiedniego kościoła św. Seweryna.

Z 1452 pochodzi przekaz, że korpus katedry groził zawaleniem. Nie jest to całkiem nieprawdopodobne, jako że nadal używano korpusu romańskiego. Chodziło raczej o chęć wybudowania nowego korpusu, podobnego do pobliskiego kościoła św. Seweryna, w którym podjęto prace budowlane zmierzające w tym właśnie kierunku.

W 1455 wyburzono dotychczasowy romański korpus katedry, i rozpoczęto budowę późnogotyckiego kościoła halowego. Przyczyna tej przebudowy leżała też i w tym, iż kapituła katedralna chciała pozyskać więcej miejsca dla wspólnoty parafialnej. Ok. 1465 kościół musiał być gotowy do użytku, bo według przekazów przez portal zachodni przeszła wtedy procesja z okazji Bożego Ciała. Nie zachowały się jednak przekazy na temat daty zakończenia budowy nowego korpusu katedry. Późnogotyckie sklepienie gwiaździste z południowego ramienia transeptu pochodzi z pewnością z II poł. XV w. i oznaczało prawdopodobnie miejsce lokalizacji grobu z relikwiami świętych Adalara i Eobana (znajdującego się obecnie w kościele dolnym).

Monasterium kanonickie

Zabudowania monasterium kanonickiego na południe od katedry jest obecnie trzyczęściowa i otacza mały wirydarz. Od zachodu i od południa znajdują się tu zwykle, jednonawowe krużganki, z krużganku północnego natomiast zrezygnowano w związku z budową nowego, późnogotyckiego korpusu katedry. Wschodnie skrzydło krużganka natomiast tworzy dwunawowa sala św. Kunegundy. Sala ta służyła jako kapitularz i była przypuszczalnie wzniesiona równolegle z wieżami w latach 1230-1240. Pozostałe części klauzury były budowane i przebudowywane etapami od poł. XIII do poł. XIV w. Skrzydło wschodnie zostało ponadto w poł. XIV w. przesklepione. Również i budynki klauzury były później przebudowywane, zwłaszcza w XIX w.

Kaplica św. Klemensa i Justusa we wschodnim skrzydle, to jednonawowe, jednoprzęsłowe pomieszczenie ze sklepieniem gwiaździstym i pięciobocznym zamknięciem, ukończone w 1455, którego oś jest odchylona w kierunku północnym.

Czasy nowożytne

Miasto i kościół przechodziły z rąk do rąk podczas wojny trzydziestoletniej, diecezja czasowo nawet była zniesiona i przekazana w ręce jezuitów, czemu jednak kapituła była w stanie zapobiec. W latach 1697–1706 zbudowany został potężny barokowy ołtarz główny i umiejscowiony w prezbiterium, żeby nadać pompatyczną oprawę uroczystościom liturgicznym i zademonstrować na zewnątrz triumf arcybiskupa Moguncji nad protestanckim miastem. Kolejni biskupi Moguncji tracili jednak coraz bardziej zainteresowanie diecezją i w XVII i XVIII w. zezwalali zaledwie na wykonanie prac konserwacyjnych mających na celu utrzymanie budowli. Po tym jak w 1717 spłonęły hełmy wież, przykryto je tylko tymczasowym, płaskim zadaszeniem.

Podczas wojen napoleońskich wzgórza: katedralne i Petersberg zostały przekształcone w twierdze zaś katedra była wykorzystywana przez oddziały francuskie jako stajnia dla koni. W 1813 podczas ostrzału w schyłkowym okresie wojen napoleońskich cała zwarta zabudowa placu katedralnego łącznie z budynkami kurii została zniszczona. Jeszcze w 1803 i ostatecznie w 1837 w trakcie sekularyzacji kapituła katedralna została rozwiązana a katedra stała się odtąd kościołem parafialnym.

W 1828 w czasie panowania pruskiego w Erfurcie rozpoczęła się purystyczna i zakrojona na szeroką skalę restauracja i przebudowa katedry. W 1868 wymieniono dotychczasowy późnogotycki czterospadowy dach katedry na niższy dwuspadowy. Prace restauracyjne zostały w dużej mierze zakończone ok. 1900.

Okres powojenny

Jakkolwiek w czasie drugiej wojny światowej katedra uniknęła bezpośredniego bombardowania, to jednak dach i okna prezbiterium ucierpiały od pobliskich detonacji i zostały częściowo uszkodzone. Podjęte po wojnie prace naprawcze trwały do 1949.

W 1965 rozpoczęły się zakrojone na szeroką skalę prace restauracyjne. W 1968, dokładnie w 100 lat po przebudowie, rozebrano neogotycki dach z mozaikowym wizerunkiem Maryi na szczycie zachodnim i zbudowano nowy zgodnie z pierwotnym, gotyckim pierwowzorem. Prace restauracyjne kontynuowano w latach 70. i 80. aż do 1997; po zjednoczeniu Niemiec już ze znaczącym wsparciem ze strony zachodnioniemieckiej.

Po restytuowaniu diecezji w Erfurcie w 1994 dotychczasowy kościół parafialny odzyskał status katedry.

Architektura

Usytuowana na sztucznym podwyższeniu katedra wraz z kolegiackim kościołem Św. Seweryna tworzą charakterystyczną dominantę jednego z największych średniowiecznych miast Rzeszy. W skomplikowanym układzie przestrzennym katedry wyróżniają się dwie części, prezbiterium i korpus nawowy, które oddzielone są od siebie masywem wieżowym oraz pseudotranseptem. Prezbiterium składa się z czterech przęseł oraz przęsła absydialnego o poligonalnym zamknięciu (7/12). Korpus nawowy ma pięć przęseł, przy czym wschodnie przęsło ma odmienny układ przestrzenny niż pozostałe, tworzący oś północ-południe, na wysokości tegoż przęsła usytuowana jest kruchta zbudowana na planie trójkątnym. Przęsło to posiada niektóre cechy nawy poprzecznej; jest dłuższe od pozostałych, a po północnej stronie jest podzielone na dwa przęsła, naruszające regularność planu całego korpusu. Na wschód od pseudotranseptu, poniżej masywu wieżowego znajdują się trzy przęsła o szerokości nawy głównej, tworzące przejście do prezbiterium; ostatnie przęsło jest krótsze. Na wschód od kruchty znajduje się przybudówka mieszcząca zakrystię. Od strony południowej przylegają trzy skrzydła zabudowań monasterium kanonickiego z krużgankami i budynkiem kapituły.

Wnętrze jest nakryte sklepieniem krzyżowo-żebrowym (prezbiterium, wschodnie przęsło korpusu nawowego, oprócz nawy południowej, zabudowania monasterium kanonickiego z krużgankiem) oraz gwiaździstym, wspartym na oktogonalnych filarach wiązkowych i służkach przylegających do murów lateralnych. W prezbiterium żebra sklepień dźwigają profilowane służki z ozdobnymi kapitelami z dekoracją roślinną. Ściany chóru są przeprute wielkimi otworami okiennymi, z których podzielone jest na cztery osie. Zachowały się oryginalne, gotyckie maswerki, które w górnej partii mają bogatą dekorację, złożoną z charakterystycznej dla dojrzałego gotyku kombinacji form ornamentalnych (trój-, cztero-, sześcioliści) wpisanych w formy geometryczne.

Kruchta

Wejścia do katedry znajduje się od strony zachodniej oraz północnej, umieszczone w gotyckiej kruchcie która jest dwukondygnacyjnym założeniem zbudowanym na planie trójkąta. W górnej części znajduje się nakryta ostrosłupowym hełmem wieża, poniżej dwa ostrołukowe portale z bogatą dekoracją architektoniczną i zespołem pełnoplastycznych rzeźb tworzących programy ikonograficzne. Na ościeżach portalu wschodniego (od strony placu katedralnego) znajdują się rzeźby Dwunastu Apostołów, na polu tympanonu Grupa Ukrzyżowania, a trumeau zdobi Madonna z Dzieciątkiem. Portal zachodni zdobią na ościeżach rzeźby Panien Mądrych i Głupich, flankowanych wyobrażeniami Eklezji i Synagogi. personifikujących Stary i Nowy Testament. W polu tympanonu przedstawienia Vir Dolorum z Maryją i Św. Janem Ewangelistą, a w trumeau Archanioł Michał zwyciężający bestię. Oba portale wieńczą ażurowe wimpergi z dekoracją maswerkową.

Wystrój wnętrza

Okna w prezbiterium. Witraże

Ostrołukowe okna w prezbiterium są wysokie na 18,6 m i szerokie do 2,6 m. Podzielone pionowo na cztery części, wykończone u góry maswerkiem należą do szczytowych osiągnięć niemieckiej sztuki okiennej epoki gotyku.

W oknach zachował się zespół witraży z lat 1370–1420, liczący około 1100 kwater w 13 oknach, z których 895 są gotyckie, wykonane w latach ok. 1370-1420.

Jedynie dwa okna w zachodniej części strony południowej prezbiterium są ucieleśnieniem nowej koncepcji twórczej z wykorzystaniem malarskiego języka średniowiecza i wyszły spod ręki witrażysty i malarza francuskiego pochodzenia, Charlesa Crodela^[1]

Wszystkie okna prócz wspomnianych dwóch okien zachodnich po południowej stronie prezbiterium tworzą osobne cykle ikonograficzne. Witraże okna wschodniego tworzą cykl Życia Marii. W sąsiednich oknach, po lewej cykle Pasji Chrystusa oraz po prawej Księgi Rodzaju (od stworzenia Świata do budowy wieży Babel). W następnych oknach po stronie południowej cykle z żywotem patriarchów – Abrahama, Jakuba i Józefa. W trzecim oknie (od strony zachodniej) późnogotyckie witraże z wizerunkami Świętych Dziewic. Witraże okien północnych przedstawiają żywoty i męczeństwo Dwunastu Apostołów oraz żywoty świętych: Katarzyny Aleksandryjskiej, Eustachego, Bonifacego i Heleny. Pod względem chronologicznym, warsztatowym i formalnym zespół witraży został podzielony przez historyków sztuki na trzy grupy. Najstarsze witraże wykonano w latach 1370-80, które umieszczono w ośmiu oknach (żywoty świętych Katarzyny, Eustachego oraz patriarchów Abrahama, Jakuba i Józefa, ponadto cykl Pasji). Witraże tych okien cechuje przewaga treści nad formą i wpływ malarstwa czeskiego i południowoniemieckiego. Pola kwater są ściśle wypełnione, postaci cechuje krępa budowa ciała, duże głowy i dłonie. W latach ok. 1390-1400 wykonano witraże dwóch okien, wschodniego z cyklem maryjnym i północnego z żywotami Apostołów, które charakteryzuje płynność konturów, miękkie układy szat budujących sylwetki postaci. Pozostałe witraże (okna z żywotami świętych Heleny i Bonifacego oraz Dziewic) które wykonano w latach 1403 (żywot Św. Heleny)-ok. 1430, zdradzają silny wpływ stylu pięknego.

Tryptyk Marii z Jednorożcem

We wschodniej części nawy południowej znajduje się tryptyk wykonany w pierwszej ćwierci XV wieku. Pole środkowe wypełnia przedstawienie Zwiastowania, jednakże w odmiennej formule ikonograficznej znanej jako polowanie na jednorożca. W symbolice maryjnej jednorożec oznaczał dziewictwo, stąd ukazano zwierzę przy Matce Bożej; przednie kopyta położył na Jej kolanach. Archanioł Gabriel ukazany jest bez skrzydeł, lecz jako myśliwy, dmący na rogu, w lewej ręce trzyma lancę. Jednocześnie przedstawiono w sposób symboliczny przyjście Chrystusa ze świata Bożego na świat ziemski, gdzie posłane przez Boga Ojca Dzieciątko Jezus lotem zmierza w stronę Marii. W ogrodzie zamkniętym (hortus conclusus) Marii towarzyszą Święte Dziewice i chóry anielskie. Poza ogrodzeniem klęczą dwaj duchowni (w tym biskup) i trzy siostry Zakonu Brygidek. Na skrzydłach bocznych Ukrzyżowanie (po lewej) oraz Zstąpienie Chrystusa do otchłani i Zmartwychwstania Pańskiego. Malowidła rewersów zachowały się w stanie szczątkowym.

Stalle

Usytuowane w prezbiterium, poniżej strefy okiennej stalle należą do najcenniejszych zabytków gotyckiej snycerki w Niemczech. Zachowane są w pierwotnym układzie; przylegają nie tylko do ścian północnej i południowej, lecz usytuowane są także po obu stronach przy ścianie zachodniej, w całości liczą 89 siedzisk. Ich długość wynosi 17,5 metrów. Wykonane są z drewna dębowego; samo drewno datowane jest na rok 1326. Czas wykonania stalli przyjmuje się na lata 1360/70. Stalle były kilkakrotnie konserwowane, w latach 1829/30 i 1900 dokonano szereg korekt, m.in. uzupełniono baldachimy oraz dekoracje przegród oddzielających siedziska.

Bogata dekoracja rzeźbiarską tworzą przedstawienia biblijne rozmieszczone zgodnie z typologicznym przeciwstawieniem wątków ze Starego i Nowego Testamentu. Ścianki oddzielające siedziska i oparcia zdobią także figurki kobiet, maszkary, a także sceny rodzajowe. Dekoracja stalli południowych obejmuje sceny rodzajowe związane z uprawą wina i winobraniem oraz przeciwstawne im wątki związane z grzechem pierworodnym. Krzew winny jest zestawiony z drzewem symbolizującym grzech pierworodny co jest aluzją do krwi przelanej podczas Męki Pańskiej i Ukrzyżowania będących zbawczym triumfem nad grzechem. Dopełnieniem treści są przedstawienia głowy Chrystusa między dwoma rybami, figurki Adama i Ewy oraz Marii z Dzieciątkiem.

W dekoracji stalli północnych ukazano wątek zwycięstwa chrześcijaństwa nad judaizmem, który ilustrują figury Eklezji i Synagogi, świętego Krzysztofa i Judasza Iskarioty oraz scena walki dwóch wojowników, gdzie obok żydowskiego ukazano maciorę co jest interpretowane jako skłonność do grzechu. Niewykluczone iż wątek ten ma związek z pogromem Żydów w Erfurcie w 1350 r. Ponadto ukazano chór anielski z królem Dawidem grającym na harfie.

Ołtarz główny

W miejscu dawnego gotyckiego retabulum ołtarzowego na przełomie XVII i XVIII stulecia wzniesiono barokowy ołtarz główny, którego monumentalna nastawa ma wysokość 13 m. a szerokość 11 m. Autor dzieła jest nieznany. Ołtarz zdobi tabernakulum gdzie widnieje inskrypcja z data 1697 r. Po 1706 roku dzieło ukończono. Monumentalność dzieła ma związek z symbolicznym unaocznieniem władzy arcybiskupstwa Moguncji i jego pieczy nad Erfurtem. Ołtarz usytuowany jest na wysokim cokole i składa się z trzech osi, z których środkowa jest dwukondygnacyjna. Struktura ołtarza przypomina rozwiązania typowe dla architektury dojrzałego baroku. Rdzeniem są trzy arkady dolnej i jedna górnej kondygnacji, wsparte na przysłoniętych dekoracją filarach nośnych. Przeciwwagą dla masywnej osi środkowej są ażurowe osie boczne, z arkadami mieszczącymi w dolnej strefie przejścia. Oprócz filarów arkady wsparte są na korynckich kolumnach, które w dolnej strefie mają spiralne trzony. Całość konstrukcji jest uzupełniona bogatą oprawą rzeźbiarską i malarską. Kolumny poprzedzone są postumentami z pełnoplastycznymi rzeźbami na nich.

Zgodnie z ikonografią rzeźbione wizerunki świętych ukazano w sposób przeciwstawny, Piotra (po lewej) i Pawła (po prawej), Bonifacego i Marcina (patronów arcybiskupstwa mogunckiego), oraz Adolara i Eobana. W górnej kondygnacji rzeźby przedstawiają Czterech Ewangelistów. Zwieńczenie ołtarza zdobią rzeźby świętych Józefa i Jana Chrzciciela oraz archaniołów Michała i Rafała. Dekoracja rzeźbiarska pokrywa niemal w całości powierzchnię ołtarza, składają się na nią liczne putta, aniołki oraz barokowa ornamentyka.

Dekorację malarską tworzą trzy obrazy – Pokłon Trzech Króli w dolnej strefie, powyżej Mater Misericordia oraz w kartuszu na zwieńczeniu Zwiastowanie. Dwa z nich są dziełem Jakoba Samuela Becka, który działał w Erfurcie w latach pomiędzy 1736 i 1776, zaś Mater Misericordia pochodzi z 1950. W katedrze zachowały się także inne dzieła Becka, Ukrzyżowanie i Wniebowzięcie Marii, które umieszcza się w miejsce obrazu z Pokłonem Trzech Króli podczas Wielkiego Postu i święta Wniebowzięcia Marii.

Pozostałe dzieła

Inne cenne elementy wystroju wnętrza to gotycka Pietà z początku XIV w., pochodzący z kościoła Św. Piotra i w 1813 roku umieszczony w katedrze gotycki nagrobek hrabiego von Gleichen oraz jego matki i żony, Grób Pański z XV w., obraz Ukrzyżowanie, namalowany w warsztacie Lucasa Cranacha Młodszego manierystyczne sakramentarium z ok. 1590. W skarbcu katedralnym przechowywane są stare szaty liturgiczne, oryginały rzeźb kruchty, ponadto alabastrowe figury świętych Janów Ewangelisty i Chrzciciela z końca XIV w.

Organy

Organy główne

Pierwsze organy w katedrze zbudowała w 1906 Orgelbaufirma Klais z Bonn. Organy te ucierpiały w czasie wojny (przeciekająca woda) i w latach 50. zdecydowano się je zdemontować uważając ponadto, iż ich brzmienie było, według ówczesnego poczucia smaku, nieco przestarzałe. Aż do lat 90. katedra nie miała organów.

W 1992 firma Alexander Schuke Potsdam Orgelbau zbudowała główne organy na emporze zachodniej. Maja one 63 głosy podzielone na 3 manuały i pedał, mechaniczną trakturę gry i elektryczną trakturę rejestrową. Organy nawiązują do północnoniemieckich tradycji barokowych (widocznych w rozplanowaniu instrumentu), charakteryzują się potężnym, symfonicznym brzmieniem i z tego względu cieszą się uznaniem u melomanów.

W katedrze organizowane są od maja do lipca (lub sierpnia), przeważnie w soboty, koncerty organowe „Internationalen Orgelkonzerte Dom zu Erfurt“ z udziałem zarówno najwybitniejszych organistów niemieckich i zagranicznych jak i tych mniej znanych szerszej publiczności.

Organy główne mają następującą dyspozycję^[2]^[3]:

Manual I (Rückpositiv) C-a³	Manual II (Hauptwerk) C-a³	Manual III (Schwellwerk) C-a³	Pedal C-g¹
Principal 8' Metallgedackt 8' Quintadena 8' Oktave 4' Rohrflöte 4' Hohlquinte 2²/₃′ Oktave 2' Waldflöte 2' Terz 1 3/5' Quinte 1¹/₃′ Oktave 1' Scharff V Cromorne 8' Vox humana 8' Tremulant	Principal 16' Oktave 8' Rohrflöte 8' Gambe 8' Nassat 5¹/₃ Oktave 4' Nachthorn 4' Quinte 2²/₃' Oktave 2' Cornett V (ab f9) Großmixtur VI Kleinmixtur IV Trompete 16' Trompete 8' Trompete 4'	Bordun 16’ Geigenprincipal 8’ Flauto traverso 8’ Salicional 8’ Schwebung (ab c⁰) 8’ Holzgedackt 8’ Oktave 4’ Blockflöte 4’ Viola da Gamba 4’ Nassat 2²/₃ Piccolo 2’ Terz 1³/₅ Septime 1¹/₇’ Mixtur III–VI Bombarde 16’ Hautbois 8’ Trompette harm. 8’ Tremulant	Principal 32’ Principal 16’ Violon 16’ Subbaß 16’ Zartbaß 16’ Nassat 10²/₃’ Oktave 8’ Cello 8’ Gedacktbaß 8’ Oktave 4’ Flötenbaß 4’ Hintersatz III Mixtur V Fagott 32’ Posaune 16’ Trompete 8’ Clairon 4’

Połączenia klawiatur : I/II elektr., I/II mech., III/II, III/I; I/P, II/P, III/P
Traktura gry – mechaniczna, traktura rejestrów – elektryczna
Registerfessel – wyłącznik rejestrów
Tastenfessel Hauptwerk – wyłącznik mixtur: Hauptwerk
Setzer: 4000 kombinacji (Fa. Heuss)
Tutti

Organy w prezbiterium

Firma Alexander Schuke Potsdam Orgelbau zbudowała w 1963 mniejsze organy w prezbiterium. Mają one 29 głosów podzielonych na 2 manuały i pedał i następującą dyspozycję:

Manual I (Hauptwerk) C-a³	Manual II (Oberwerk) C-a³	Pedal C-g¹
Pommer 16' Principal 8' Koppelflöte 8' Oktave 4' Gemshorn 4' Nassat 2²/₃' Oktave 2' Mixtur VI Scharff IV Trompete 8'	Gedackt 8' Principal 4' Rohrflöte 4' Sesquialtera II-III Gemshorn 2' Quinte 1¹/₃' Sifflöte 1' Scharff V-VII Dulcian 8' Tremulant	Subbaß 16' Oktave 8' Baßflöte 8' Baß-Aliquote IV Rohrpommer 4' Holzflöte 2' Mixtur V Posaune 16' Trompete 8' Feldtrompete 4'

Połączenia klawiatur : II/I, I/P, II/P
Traktura gry I traktura rejestrów – elektryczne
4 dowolne kombinacje
Zdalny stół gry (od organów głównych)

Dzwony

Dzwon „Gloriosa”, największy średniowieczny dzwon na świecie

W wieżach katedralnych wisi 10 dzwonów. Największy z nich, „Gloriosa” jest zarazem największym średniowiecznym dzwonem na świecie, stanowiącym szczytowe osiągnięcie ówczesnej (XV w.) sztuki ludwisarskiej. Pochodzi z ludwisarni mistrza Gerharda van Wou. Ma 2,62 m wysokości, średnicę 2,56 m i waży ok. 11,5 t. Dzwoni rzadko, przeważnie tylko raz w miesiącu. Nie może on dzwonić, gdy temperatura spada poniżej –10 °C^[4]. „Gloriosa” wisi samotnie w wieży środkowej, piętro niżej od czterech tzw. srebrnych dzwonów (niem. Silberglocken; dzwony 7–10), tworzących samodzielny zestaw dzwonny. Dzwon „Cantabona”, w kształcie okrągłego ula, jest najstarszym dzwonem katedry.

Oba dzwony zegarowe, „Martha” i „Elisabeth” wiszą w latarni wieży środkowej.

Pięć pozostałych dzwonów, z których dwa pochodzą z epoki baroku a trzy z czasów współczesnych, jest rozmieszczonych w wieży północnej i południowej.

Ostatni dzwon, „Wandlungsglocke” znajduje się w sygnaturce nad wysokim prezbiterium, nie jest on jednak już używany.

Nr.	Nazwa	Rok odlania	Ludwisarnia	Średnica (m)	Waga (t)	Wysokość tonu (16tel)	Wieża
1	Maria Gloriosa	1497	Gerhard van Wou	2,56	11,450	e⁰ 3	środkowa
2	Dreifaltigkeitsglocke	1721	Nicolaus Jonas Sorber	1,94	4,900	g⁰ 13	północna
3	Josephsglocke	1961	Glockengießerei Schilling, Apolda	1,84	4,600	a⁰ 8	południowa
4	Andreasglocke	1961	Glockengießerei Schilling, Apolda	1,54	2,600	c¹ 11	północna
5	Christophorusglocke	1961	Glockengießerei Schilling, Apolda	1,36	1,900	d¹ 10	południowa
6	Johannesglocke	1721	Nicolaus Jonas Sorber	1,19	1,000	e¹ 7	południowa
7	Cosmas- und Damianiglocke	1625	Jakob König	0,75	0,200	des²	środkowa
8	Cantabona	1492	Hans Sinderam	0,65	0,300	f²	środkowa
9	Engelchen	ok. 1475	Claus von Mühlhausen	0,55	0,125	as²	środkowa
10	(bez nazwy)	1475	Meister Peter	0,50	0,075	b²	środkowa
	Martha	1961	Glockengießerei Schilling, Apolda			e²	latarnia
	Elisabeth	1961	Glockengießerei Schilling, Apolda			gis²	latarnia
	Wandlungsglocke	1961	Glockengießerei Schilling, Apolda	0,55	ok. 0,100	f²	sygnaturka (nad wysokim prezbiterium)

Motywy tonacyjne:

Akord C-dur (kwarta-seksta) g⁰–c¹–e¹
Trójdźwięk a-moll a⁰–c¹–e¹, z e⁰ jako inwersją
„Paternoster“ c¹–d¹–e¹, z g⁰ odpowiadający „motywowi westminsterskiemu“
„Motyw Gloria“ g⁰–a⁰–c¹, z rozszerzeniem na d¹ (motyw „Chrystus powstał“)
„Te Deum“ a⁰–c¹–d¹
„Idealquartett“ e⁰–g⁰–a⁰–c¹

Przypisy

↑ dom-erfurt.de: Glaswerkstatt am Erfurter Dom. [dostęp 2010-06-25]. (niem.).
↑ www.orgelwettbewerb-erfurt.de: Disposition der Hauptorgel im St.Marien Dom. [dostęp 2011-02-19]. (niem.).
↑ Dyspozycja organów została opracowana na podstawie stron: Wirtualne Centrum organowe – Słownik terminów organowych https://web.archive.org/web/20200321105720/http://www.organy.pro/slownik.php i Gdańskie Organy – Organy Katedry w Oliwie, autor Marek Michalak https://web.archive.org/web/20200321105720/http://www.organy.pro/slownik.php https://web.archive.org/web/20120315132930/http://www.gdanskie-organy.com/organs.php?lang=pl&loc=oliwa&tab=stoplist. Wynika z nich, iż w polskiej terminologii obowiązuje terminologia niemiecka, jakkolwiek niektóre nazwy instrumentów mogą być tłumaczone na jęz. polski, jeżeli mają odpowiedniki.
↑ dom-erfurt.de: Die Gloriosa im Erfurter Dom St. Marien. [dostęp 2010-06-26]. (niem.).

Bibliografia

Josef Adamiak, Rudolf Pillep: Zabytki architektury i sztuki NRD. Przewodnik. Warszawa: Wydawnictwo „Arkady”, 1989. ISBN 83-213-3410-5. (pol.).
Ernst Schubert: Der Dom zu Erfurt. Berlin: Union-Verlag, 1992. ISBN 3-372-00326-8. (niem.).
Falko Bornschein, Thomas Glaß, Matthias Jähn: Die Glasmalereien von Charles Crodel im Dom zu Erfurt. Leipzig: Edition Leipzig, 1999. ISBN 3-361-00502-7. (niem.).

Linki zewnętrzne

Katedra w Erfurcie: strona oficjalna. dom-erfurt.de. [dostęp 2010-06-16]. (niem.).
Historia budowy katedry. erfurt-guide.de. [dostęp 2010-06-16]. (niem.).

[1] -erfurt.de: Glaswerkstatt am Erfurter Dom. [dostęp 2010-06-25]. (niem.).

[2] www.orgelwettbewerb-erfurt.de: Disposition der Hauptorgel im St.Marien Dom. [dostęp 2011-02-19]. (niem.).

[3] Dyspozycja organów została opracowana na podstawie stron: Wirtualne Centrum organowe – Słownik terminów organowych https://web.archive.org/web/20200321105720/http://www.organy.pro/slownik.php i Gdańskie Organy – Organy Katedry w Oliwie, autor Marek Michalak https://web.archive.org/web/20200321105720/http://www.organy.pro/slownik.php https://web.archive.org/web/20120315132930/http://www.gdanskie-organy.com/organs.php?lang=pl&loc=oliwa&tab=stoplist. Wynika z nich, iż w polskiej terminologii obowiązuje terminologia niemiecka, jakkolwiek niektóre nazwy instrumentów mogą być tłumaczone na jęz. polski, jeżeli mają odpowiedniki.

[4] -erfurt.de: Die Gloriosa im Erfurter Dom St. Marien. [dostęp 2010-06-26]. (niem.).

[1]

[2]

[3]

[4]