Przejdź do zawartości

Kasztelania

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii

Kasztelania (dawniej: okręg grodowy) – jednostka administracyjna podziału terytorialnego średniego szczebla w średniowiecznej Polsce[1], wchodząca w skład danej ziemi lub prowincji. Ośrodkiem kasztelanii był kasztel (zamek, znaczący gród lub dwór obronny)[2]. W II połowie XIV–XV wieku, kasztelania została zastąpiona przez system powiatowy[1].

Historia

[edytuj | edytuj kod]

Organizacyjny wzór kasztelanii prawdopodobnie zaczerpnięto z Czech, a w XII w. przeniesiono go z Polski na Pomorze[potrzebny przypis]. W XII, XIII i początkach XIV wieku stanowiły one podstawowe jednostki administracyjne zastępujące dawne okręgi grodowe i ośrodki opolne[3]. Liczba kasztelanii w Polsce za panowania Bolesława III Krzywoustego możliwe, że przekraczała 90. Na czele każdej z nich stał mianowany i odwoływany przez księcia dostojnik, zwany w źródłach datowanych na XII w. komesem, a od początku XIII w. – kasztelanem. Dysponował on z ramienia panującego delegowaną władzą sądową nad ludnością znajdującą się w pewnym okręgu województwa danej kasztelanii. Był też dowódcą miejscowego rycerstwa. Kasztelan miał 3 zastępców: wojskiego (tribunus), który pod nieobecność zwierzchnika kierował administracją kasztelanii i dowodził wojami, sędziego (iudex castri) i włodarza, który zajmował się poborem od ludności chłopskiej okręgu danin należnych monarchii z tytułu prawa książęcego. Część dochodów z tych danin i z opłat sądowych przypadała kasztelanom, jako uposażenie związane ze sprawowanym urzędem.

 Osobny artykuł: Kasztelan.

Wśród historyków panuje przeświadczenie, że sieć kasztelanii utworzono w pierwszych dziesięcioleciach istnienia polskiej państwowości, prawdopodobnie organizując okręgi grodowe z istniejących wcześniej opoli. Rozwijający się w XIII w. immunitet, zwalniając ludność dóbr kościelnych i rycerskich od podległości prawu książęcemu i kasztelańskiej jurysdykcji, prowadził do upadku kasztelanii. W 1. połowie XIV w. system zarządu oparty na kasztelanii ustąpił ostatecznie miejsca administracji starościńskiej, a kasztelanowie przekształcili się w urzędników ziemskich[4].

Siedzibą kasztelanii i kasztelanów najczęściej były grody, zamki warowne lub nieduże twierdze[5], nazywane też kasztelami[6]. Pełniły one funkcję reprezentacyjną, mieszkalną i obronną[7], zwykle były usytuowane w miejscach mających strategiczne znaczenie[potrzebny przypis].

 Osobny artykuł: Kasztel (budynek).

Rodzaje kasztelanii

[edytuj | edytuj kod]
Lista polskich kasztelanii z uwzględnionymi województwami[8]
Kasztelania Województwo
Kasztelania bełska Województwo bełskie
Kasztelania lubaczowska
Kasztelania buska
Kasztelania brzeskokujawska Województwo brzeskokujawskie
Kasztelania kruszwicka
Kasztelania kowalska
Kasztelania konarskokujawska
Kasztelania brzeskolitewska Województwo brzeskolitewskie
Kasztelania pińska
Kasztelania bracławska Województwo bracławskie
Kasztelania chełmińska Województwo chełmińskie
Kasztelania czernihowska Województwo czernihowskie
Kasztelania inflancka Województwo inflanckie
Kasztelania dorpacka
Kasztelania inowrocławska Województwo inowrocławskie
Kasztelania dobrzyńska
Kasztelania bydgoska
Kasztelania rypińska
Kasztelania słońska
Kasztelania kaliska Województwo kaliskie
Kasztelania gnieźnieńska
Kasztelania lędzka
Kasztelania nakielska
Kasztelania biechowska
Kasztelania kamińska
Kasztelania kijowska Województwo kijowskie
Kasztelania żytomierska
Kasztelania owrucka
Kasztelania krakowska Województwo krakowskie
Kasztelania wojnicka
Kasztelania sądecka
Kasztelania biecka
Kasztelania oświęcimska
Kasztelania łęczycka Województwo łęczyckie
Kasztelania brzezińska
Kasztelania inowłodzka
Kasztelania konarskołęczycka
Kasztelania lubelska Województwo lubelskie
Kasztelania łukowska
Kasztelania elbląska Województwo malborskie
Kasztelania czerska Województwo mazowieckie
Kasztelania mazowiecka
Kasztelania warszawska
Kasztelania wiska
Kasztelania wyszogrodzka
Kasztelania zakroczymska
Kasztelania ciechanowska
Kasztelania liwska
Kasztelania mińska Województwo mińskie
Kasztelania mozyrska
Kasztelania mścisławska Województwo mścisławskie
Kasztelania nowogrodzka Województwo nowogrodzkie
Kasztelania słonimska
Kasztelania wołkowyska
Kasztelania parnawska Województwo parnawskie
Kasztelania podlaska Województwo podlaskie
Kasztelania kamieniecka Województwo podolskie
Kasztelania płocka Województwo płockie
Kasztelania raciąska
Kasztelania sierpska
Kasztelania połocka Województwo połockie
Kasztelania gdańska Województwo pomorskie
Kasztelania poznańska Województwo poznańskie
Kasztelania międzyrzecka
Kasztelania rogozińska
Kasztelania śremska
Kasztelania przemęcka
Kasztelania krzywińska
Kasztelania santocka
Kasztelania rawska Województwo rawskie
Kasztelania sochaczewska
Kasztelania gostynińska
Kasztelania lwowska Województwo ruskie
Kasztelania przemyska
Kasztelania halicka
Kasztelania sanocka
Kasztelania chełmska
Kasztelania sandomierska Województwo sandomierskie
Kasztelania wiślicka
Kasztelania radomska
Kasztelania zawichojska
Kasztelania żarnowska
Kasztelania małogoska
Kasztelania połaniecka
Kasztelania czechowska
Kasztelania sieradzka Województwo sieradzkie
Kasztelania wieluńska
Kasztelania rozpierska
Kasztelania spicymierska
Kasztelania konarski sieradzka
Kasztelania smoleńska Województwo smoleńskie
Kasztelania starodubowska
Kasztelania trocka Województwo trockie
Kasztelania grodzieńska
Kasztelania kowieńska
Kasztelania merecka
Kasztelania wendeńska Województwo wendeńskie
Kasztelania wileńska Województwo wileńskie
Kasztelania brasławska
Kasztelania lidzka
Kasztelania oszmiańska
Kasztelania wiłkomierska
Kasztelania witebska Województwo witebskie
Kasztelania orszańska
Kasztelania wołyńska Województwo wołyńskie
Kasztelania żmudzka Województwo żmudzkie/Księstwo Żmudzkie

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. a b kasztelania, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-04-07].
  2. Kasztelania w Białej - Urząd Miejski w Białej [online], biala.gmina.pl [dostęp 2021-04-07].
  3. opole łac. vicina jednostka administracyjna, i sądownicza (od XIII. w., prawo książęce), później kasztelania; w obrębie opola wszyscy są sąsiadami, opole poświadcza stan prawny ziemi; odpowiadało solidarnie za zbrodnie popełniane w jego obrębie; obowiązane było do «śladu», tj. do pościgu za zbrodniarzem [w:] Jacek S. Matuszewski. Vicinia id est. poszukiwania alternatywnej koncepcji staropolskiego opola. 1991. s. 223.
  4. Kasztelania, okręg grodowy [online], sztetl.org.pl [dostęp 2021-04-07].
  5. kasztel - definicja, synonimy, przykłady użycia [online], sjp.pwn.pl [dostęp 2021-04-07] (pol.).
  6. Co, KASZTEL co to znaczy [online], Co znaczy [dostęp 2021-04-07] (pol.).
  7. Muzeum Dwory Karwacjanów i Gładyszów w Gorlicach [online], Muzeum Dwory Karwacjanów i Gładyszów w Gorlicach [dostęp 2021-04-07] (pol.).
  8. Senat I RP - Wielka Genealogia Minakowskiego - M.J. Minakowski [online], Sejm-Wielki.pl [dostęp 2021-04-07].

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]