Jurydyka
Jurydyka (łac. iuridicus prawny) – osada obok miasta królewskiego, rzadziej enklawa na gruntach miejskich, niepodlegająca władzom miejskim i miejskiemu sądownictwu.
Opis
[edytuj | edytuj kod]Jurydyki istniały już w średniowieczu, lecz nasilenie ich powstawania nastąpiło od XVI wieku, po uzyskaniu pełnej dominacji szlachty nad miastami. Właścicielami jurydyk byli m.in. magnaci, Kościół i bogata szlachta. W miejscach takich powstawały struktury konkurencyjne wobec ich miejskich odpowiedników, nieskrępowane przepisami i ograniczeniami miejskimi – odbywały się w nich jarmarki, działali niezrzeszeni w cechach rzemieślnicy (partacze), konkurujący z mieszczaństwem cechowym. Dzięki jurydykom miasta rozwijały się przestrzennie[1].
Jurydyki zakładano zazwyczaj na mocy przywilejów królewskich[1]. Powstawały również w sposób pozaprawny, na prywatnych gruntach. Wokół większych miast jurydyki przybierały charakter prywatnych miasteczek[1]. Najlepiej udokumentowane nadania jurydyk posiada Lublin[2], który w połowie XVII wieku otoczony był 23 jurydykami, czy Kraków[3] z 21 jurydykami w XVIII wieku. Z kolei Warszawę w pierwszej połowie XVIII wieku otaczało ponad 20 jurydyk; do największych należały Grzybów, Leszno i Wielopole[4]. Założycielem jurydyk Golędzinów Królewski i Stanisławów był król Stanisław August Poniatowski[5].
Miasta starały się przeciwdziałać procesowi dezintegracji swojego systemu administracyjno-prawnego poprzez uzyskanie od władców zakazu tworzenia jurydyk i nienadawania libertacji oraz serwitoriatów. Mandat Kazimierza Jagiellończyka z 1452 roku uzyskany przez radę miejską Poznania zakazał nabywania gruntów w obrębie murów przez Kościół, w praktyce jednak takie zakazy stanowiły martwe prawo.
Jurydyki zostały zlikwidowane przez Konstytucję 3 maja w 1791 roku, a po jej upadku ponownie w 1793. W szczątkowej formie jurydyki dotrwały na terenie Królestwa Kongresowego, do drugiej połowy XIX wieku np. w Łodzi – własności rodzin fabrykantów – jurydyka Scheiblera i jurydyka Poznańskiego.
Jurydyki natomiast nigdy nie powstały w tzw. wielkich miastach pruskich (Toruń, Gdańsk, Elbląg, włącznie z ich patrymonium), które w przeciwieństwie do innych miast posiadały dużą autonomię prawno-ustrojową, rządziły się samodzielnie i były silne ekonomicznie.
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c Marian Marek Drozdowski, Andrzej Zahorski: Historia Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Jeden Świat, 2004, s. 38. ISBN 83-89632-04-7.
- ↑ M.in. Czwartek, Podzamska, Szereniowszczyzna, Wieniawa, Brygidkowska i inne. Józef Mazurkiewicz, Jurydyki lubelskie, Wrocław 1956.
- ↑ M.in. Szlak, Wesoła, Groble, Pędzichów, Biskupie, Retoryka, Lubicz, Smoleńsk i inne.
- ↑ Eugeniusz Szwankowski: Warszawa. Rozwój urbanistyczny i architektoniczny. Warszawa: Państwowe Wydawnictwa Techniczne, 1952, s. 41.
- ↑ Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 217, 805. ISBN 83-01-08836-2.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Andrzej Wyrobisz, Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 roku, Warszawa 1981, t. I, s. 285.
- Józef Mazurkiewicz, Jurydyki lubelskie, Wrocław 1956, s. 158.