Jordaki Kuparentko
| Data i miejsce urodzenia | |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci | |
| Zawód, zajęcie |
mechanik, konstruktor |
Jordaki Kuparentko, Kuparenko (tak się sam podpisywał[1]), Kupareńko[2], rum. Iordache Cuparencu (ur. 1784 w okolicach Jass, zm. w styczniu 1844 w Warszawie) – polski przedsiębiorca teatralny i cyrkowy mołdawskiego (rumuńskiego[3]) pochodzenia, pirotechnik, mechanik i konstruktor, pionier awiacji.
W latach 1806–1808 wykonał w Wilnie oraz w Warszawie cztery loty balonowe[4]. Znalazł się w księdze rekordów Guinnessa jako wynalazca spadochronu oraz pierwszy człowiek na świecie, który przeżył katastrofę lotniczą, dokonując skoku z jego użyciem[5]. W 1808 jako pierwszy w Polsce dokonał podczas lotu balonem pomiarów meteorologicznych.
Czerpiąc ze wzorów tureckiego teatru cieni karagöz, popularnego w jego ojczystej Mołdawii, Kuparentko założył pierwszy teatr tego typu w Warszawie. W latach 1816–1842 kierował kilkoma teatrami marionetek, gabinetami zautomatyzowanych figur i teatrem mechaniczno-optycznym.
Kuparentko wynalazł m.in. buzuton – mechaniczny instrument dęty zbliżony do katarynki oraz strzelbę w typie broni maszynowej.
Życiorys
[edytuj | edytuj kod]Biografia Kuparentki należy do najlepiej zbadanych wśród polskich kunsztmistrzów[6] 1 poł. XIX w. Do jego działalności odwołują się badacze sztuki cyrkowej, teatru lalek, historii techniki oraz dziejów polskiego lotnictwa[2].
Urodził się jako Iordache Cuparencu w 1784 w okolicach obecnej rumuńskiej miejscowości Iași (Jassy), historycznej stolicy Mołdawii. Podobno pochodził z rodziny bojarskiej. Z powodu konfliktu z rodzicami w wieku 15 lat opuścił dom rodzinny i został malarzem dekoracji teatralnych w teatrze w Jassach[7].
Działalność cyrkowa
[edytuj | edytuj kod]Około roku 1800 przyłączył się jako linoskoczek do trupy artystów cyrkowych (kompanii atletów[8]) Jana Koltera, którzy odbywali objazdowe tournée po Mołdawii[2]. W 1801[9] lub 1804[10] wraz z trupą Koltera przybył do Warszawy, gdzie występował w amfiteatrze zwanym "Hecą" na rogu ulic Brackiej i Chmielnej[1][7]. W 1804 poślubił córkę Koltera i został współwłaścicielem kompanii atletów swojego teścia[8]. Podczas jednego z występów spadł z wysokości, łamiąc sobie nogę[3]. Wydarzenie to przekreśliło jego dalszą karierę cyrkową i na zawsze związało go z Warszawą[11].
Po wypadku Jordaki Kuparentko rozpoczął działalność jako przedsiębiorca cyrkowy i teatralny, a także pirotechnik, mechanik i konstruktor. Po nieudanym małżeństwie z Kolterówną, w 1808 ożenił się po raz drugi z Anną Henriettą Teiflin[1], której poprzedni mąż był właścicielem "Hecy". Dzięki temu małżeństwu Kuparentko przejął zarząd nad amfiteatrem[12]. W 1821 nabył "Hecę"[1], którą kierował do 1830. Organizował m.in. występy linoskoczków i woltyżerów oraz pokazy fajerwerków, prezentowane nie tylko w amfiteatrze, ale również na festynach[12].
Działalność teatralna
[edytuj | edytuj kod]Kuparentko prowadził teatry lalek, w tym teatr cieni (o nazwie Pitoresk[3]) i organizował pokazy mechaniczno-optyczne, m.in. w swoim Teatrze Kinetozograficznym i Optycznym. Czterokrotnie zakładał w Warszawie teatr lalek, m.in. w 1816 w pałacu Blanka, w 1830 w salach redutowych Teatru Narodowego oraz w 1842 w budynku dawnego konserwatorium na Mariensztacie[13]. Na sztukę lalkarską Kuparentki miało wpływ jego pochodzenie i dziedzictwo kulturowe. Teatr lalek był bowiem bardzo popularną i wysoko rozwiniętą formą sztuki teatralnej na pograniczu mołdawsko-tureckim. Stworzony przez Kuparentkę w 1816 teatr cieni był pierwszym tego typu stałym teatrem warszawskim[14]. W lalkarstwie Kuparentko wykorzystywał również swoje zamiłowania techniczne i umiejętności z zakresu mechaniki, konstruując ruchome marionetki[15]. Teatr lalek mechanicznych, założony w 1842, był szeroko podziwiany i komentowany przez ówczesną prasę[1].
Od lat 30. XIX w. w swoim teatrze mechaniczno-optycznym Kuparentko prezentował obrazy panoramiczne i dioramy różnych obrazów miast i miejsc[16].
Działalność w zakresie mechaniki i prace konstruktorskie
[edytuj | edytuj kod]Kuparentko był przede wszystkim mechanikiem[17]. Skonstruował mechanizm poruszający teatrem lalkowym, który zaprezentowany został na wystawie wynalazków w Paryżu. Podczas występów oraz płatnych demonstracji prezentował zabawki mechaniczne i przedmioty własnej konstrukcji, m.in. wykonaną w 1821[18]strzelbę, która za jednym nabiciem 10 razy wystrzela[12], uznawaną niekiedy za prototyp karabinu maszynowego[19][20].
Znaczną popularnością cieszył się skonstruowany przez niego instrument muzyczny zwany buzutonem. Wzbudził on sensację na warszawskiej wystawie w 1828[21]. Składający się z 27. trąb mosiężnych, graiący za pomocą miechów buzuton był instrumentem mechanicznym[22], rodzajem katarynki[23]. Automat wykonywał aranżacje fragmentów opery romantycznej Wolny strzelec Karla Webera, w tym uwerturę do opery i słynny Chór strzelców z aktu III[24].
Loty balonowe
[edytuj | edytuj kod]Kuparentko był także konstruktorem i budowniczym balonów latających. Na własnoręcznie zbudowanych balonach trzykrotnie wzniósł się w powietrze w Warszawie oraz w Wilnie. Pomimo początkowych trudności działalność ta przyniosła mu duży rozgłos na terenach dawnej Rzeczypospolitej. W czerwcu 1806 roku z ulicy Foksal w Warszawie wzniósł się po raz pierwszy na balonie własnej konstrukcji, wykonanym z afiszów teatralnych, w którym powietrze było podgrzewane przez palące się łuczywo[3]. Podczas pokazu balon, w którym unosił się konstruktor, zapalił się, a Kuparentko uratował się tylko dzięki spadochronowi własnej konstrukcji, z pomocą którego wylądował na Krakowskim Przedmieściu.
Drugi raz w powietrze wzniósł się 6 grudnia 1806 w Wilnie. W wykonanym z papieru balonie wzniósł się na znaczną wysokość i przy silnym wietrze przeleciał dystans 1,5 mili, po czym bezpiecznie powrócił na ziemię[25]. Podczas trzeciego lotu, jaki odbył z ogrodu przy ulicy Foksal w Warszawie dnia 24 lipca 1808 roku o godzinie 8. wieczorem, unosił się w powietrzu na wysokości 1281 metrów przez niecały kwadrans[26]. Lot był biletowany dla publiczności, ale i miał charakter naukowy (zobacz plakat powyżej). Kuparentko dokonywał podczas niego pionierskich pomiarów meteorologicznych za pomocą aparatów dostarczonych przez profesora Magiera z Warszawy. W opisie Korespondenta wymienione zostały dwa parametry lotu: wysokość – 3 882 stóp paryskich, oraz temperatura, która opadła do kilku stopni (przy temperaturze przy gruncie 23 stopnie)[26]; według oficjalnego plakatu planowane miało być również pobranie próbki powietrza. Wiatr znosił go w stronę cmentarza na Powązkach i, po kilku minutach dogodnych dla obserwacji warunków, gwałtownie nasilając się zaczął rozrywać czaszę. Lecz i tym razem wynalazca zachował życie, bo jak stwierdzono w relacji: Nie stracił przytomności Kuparentko, i trzymaiąc się mocno galeryi w którey siedział, chociaż Balon zbliżaiąc się do ziemi zaczął się palić, piecyk rozpalony i dno galeryi służyły mu za parachute, i z lekka spadł na piasek pod Powązkami.(...), gdzie została mu udzielona pomoc przez, będących świadkami zdarzenia, Dwóch Francuzów. Zabezpieczywszy przyrządy, udał się następnie z powrotem do miasta, ku dużej uciesze widzów[26].
Służba wojskowa
[edytuj | edytuj kod]Kuparentko był także oficerem armii polskiej, do której zaciągnął się w 1811 roku. W artylerii dosłużył się stopnia porucznika[11]. Zmarł w 1844 w Warszawie i został pochowany na prawosławnym cmentarzu na Woli[27].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c d e Stanisław Dąbrowski (zebr.), Zbigniew Raszewski (red.), Słownik biograficzny teatru polskiego 1765-1965, t. 1, Warszawa: Polska Akademia Nauk Instytut Sztuki, 1973, s. 352.
- ↑ a b c Marek Waszkiel 1996 ↓, s. 88.
- ↑ a b c d Od lat 40 znany był w Warszawie Jordaki Kuparenko rodem z Wołoszczyzny (...). „Kurjer Warszawski”. 31, s. 142, 1844-02-01. Warszawa.
- ↑ Jerzy Konieczny, Kronika lotnictwa polskiego 1241-1945, Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1984, s. 11.
- ↑ David Mondey, "The Guinness Book of Aircraft", Bath 1992, str. 65 - rozdział "Parachutes" ("Spadochrony").
- ↑ Określenie zastosowane przez dziennikarza "Kuriera Warszawskiego" w 1821 [1]
- ↑ a b Kuparenko, Kuparentko, Jordaki [w:] Bożena Frankowska, Encyklopedia teatru polskiego, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2003, s. 231.
- ↑ a b Wojciech Lipoński, Humanistyczna encyklopedia sportu, Warszawa: Sport i Turystyka, 1987, s. 165.
- ↑ np. Stanisław Dąbrowski (zebr.), Zbigniew Raszewski(red.), Słownik biograficzny teatru polskiego 1765-1965, t. 1, Warszawa: Polska Akademia Nauk Instytut Sztuki, 1973, s. 352; Marek Waszkiel, Kinetozograficzny teatr Kuparenki, "Pamiętnik Teatralny", T. 45, 1996, nr 1/2 (117/178), s. 89.
- ↑ np. Grzegorz Jahołkowski, Kuparenko (Jordaki) [w Encyklopedyja Powszechna, Warszawa: Nakładem S. Orgelbranda 1864, t. 16, s. 460; Eugeniusz Banaszczyk, Karuzela pod gwiazdami, Warszawa: Wydawnictwo Iskry, 1967, s. 73-74.
- ↑ a b Eugeniusz Banaszczyk: Karuzela pod gwiazdami. Warszawa: Wydawnictwo Iskry, 1967.
- ↑ a b c Marek Waszkiel 1996 ↓, s. 91.
- ↑ Beniamin Vogel, Przemysł muzyczny w Królestwie Polskim [w:] Zofia Chechlińska (red.), Szkice o kulturze muzycznej XIX wieku, t. 4, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1980, s. 263
- ↑ Jan Reychman, Orient w kulturze polskiego Oświecenia, Wrocław-Warszawa-Kraków: Ossolineum, 1964, s. 96.
- ↑ Marek Waszkiel, Dzieje teatru lalek w Polsce (do 1945 roku), Warszawa: Polska Akademia Nauk - Instytut Sztuki, 1990, s. 92-93, 102.
- ↑ Marek Waszkiel 1996 ↓, s. 92, 97, 105-106.
- ↑ Marek Waszkiel 1996 ↓, s. 92.
- ↑ "Kurjer Warszawski" 1821 nr 146 [2] - P. Jordaki Kupareńko (...) pracuje nad ukończeniem strzelby nowego wynalazku. Cytat za: Julian Tuwim, Listy, Warszawa: Czytelnik, 1979, s. 354.
- ↑ Jan Izydor Sztaudynger, Archiwum, "Teatr Lalek" 1952 nr 6, s. 78. Jan Izydor Sztaudynger, Kuparenko, "Teatr Lalek" 1958, z. 4. - Informacje o Kuparentce w warszawskiej prasie XIX-wiecznej wyszukał i przekazał Sztaudyngerowi Julian Tuwim. Julian Tuwim, Listy, Warszawa: Czytelnik, 1979, s. 354-355.
- ↑ Anna Sztaudynger-Kaliszewicz, Życie nie jest fraszką. Opowieść o pasjach, przyjaźniach i przesądach Jana Sztaudyngera, Bielsko-Biała: Wydawnictwo "Kleks", 1994, s. 137.
- ↑ Beniamin Vogel, Instrumenty muzyczne w kulturze Królestwa Polskiego. Przemysł muzyczny w latach 1815-1914, Warszawa: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1980, s. 94, 113, 183.
- ↑ Beniamin Vogel, Przemysł muzyczny w Królestwie Polskim [w:] Zofia Chechlińska (red.), Szkice o kulturze muzycznej XIX wieku, t. 4, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, s. 234-235.
- ↑ Anna M. Drexlerowa, Wystawy wytwórczości Królestwa Polskiego, Warszawa: Oficyna Naukowa, 1999, s. 106, 256.
- ↑ Grzegorz Jahołkowski, Kuparenko (Jordaki) [w:] Encyklopedyja Powszechna, Warszawa: Nakładem S. Orgelbranda 1864, t. 16, s. 461.
- ↑ JP. Jordaki Kuparentko, który w nowo wynalezionym przez siebie Balonie, pierwszy raz tu w Warszawie przed 2ma laty (...). „Gazeta Warszawska”. 53, s. 877, 1808-07-02.
- ↑ a b c M.. Dnia 24go t. m. JPAN Jordaki Kuparentko, odprawił tu trzecią swoię napowietrzną podróż balonem swoiego wynalazku. (...). „Gazeta Korespondenta Warszawskiego i Zagranicznego”. 60 z dodatkiem, s. 780, 1808-07-24. Warszawa. Cytat: Dnia 24go t. m, JPan Jordaki Kuparentko, odprawił tu trzecią swoię napowietrzną podroż balonem swoiego wynalazku. Puścił się on z ogrodu Foxhalowego przy licznie zebraney publiczności o godzinie osmey w wieczór. Pogoda i czas spokoyny sprzyiał temu doświadczeniu; lekki zachodnio-południowy wiatr kierował go ku Powązkom. Gdy iuż doszedł znaczney wysokości, balon został w równowadze z powietrzem, i ten napowietrzny żeglarz miał parę minut czasu obserwowania za pomocą instrumentow Meteorologicznych przez Jmć Pana Magiera sobie danych; iak wnieść można było z opadnienia merkuryuszu w barometrze, wyniesiony był z balonem na 3,882 stop Paryzkich. Thermometr, który był na 23 stopnie ciepła, opadł w tey wysokości na kilka stopni i obserwator czuł zimno; ogień tylko będący w Balonie z wierzchu go ogrzewał; oddychanie miał dosyć wolne, ale w tym spokoynym czasie krótko zostawał, bo wiatr z wyższey warszty powietrza gwałtownie zaczął bić na Balon, który, gdyby z iak naymocnieyszey był zrobiony materyi, oprzećby się nie mógł iego mocy. Otwierał żeglarz klapę, żeby się zniżył, ale wiatr zawsze mocny, zaczął rozdzierać Balon. Nie stracił przytomności Kuparentko, i trzymaiąc się mocno galeryi w którey siedział, chociaż Balon zbłiżaiąc się do ziemi zaczął się palić, piecyk rozpalony i dno galeryi służyły mu za parachiite, i z lekka spadł na piasek pod Powązkami. Podroż iego nie trwała kwadransa. Dwóch Francuzów tam przytomnych dali mu pomoc. Piecyk i niektóre inltrumenta złożono u Młynarza, a Kuparentko spotkany od wielu dystyngwowanych osob, do miasta był zawieziony. Udał się potym na Teatr, gdzie z radością od publiczności był oglądany, jako niepraktykowaney przytomności i zręczności napowietrzny żeglarz. M......
- ↑ Grzegorz Jahołkowski, Kuparenko (Jordaki) [w:] Encyklopedyja Powszechna, Warszawa: Nakładem S. Orgelbranda 1864, t. 16, s. 460
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Eugeniusz Banaszczyk: Karuzela pod gwiazdami. Warszawa: Wydawnictwo Iskry, 1967.
- Balloons and Airships. W: David Mondey, Michael Taylor: The Guinness Book of Aircraft. Records Facts and Feats. Bath: The Bath Press, 1992, s. 16. ISBN 0-85112-514-X.
- Bożena Frankowska: Encyklopedia teatru polskiego. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2003. ISBN 83-01-14030-5.
- Marek Waszkiel. Kinetozograficzny teatr Kuparenki. „Pamiętnik Teatralny”. 45 (117/178) (1996). s. 88-117. ISSN 0031-0522.