Przejdź do zawartości

Język malajski papuaski

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
bahasa Melayu Papua
Obszar

Papua Zachodnia (Indonezja)

Liczba mówiących

1,1 mln (2014)[1]

Pismo/alfabet

łacińskie

Klasyfikacja genetyczna

bliżej nieustalona, kreolski na bazie malajskiego lub jeden z języków (dialektów) malajskich

Status oficjalny
Ethnologue 3 środek szerszej komunikacji↗
Kody języka
ISO 639-3 pmy
IETF pmy
Glottolog papu1250
Ethnologue pmy
BPS 1060 1
WALS iir
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Język malajski papuaski (indonez. bahasa Melayu Papua) – język kontaktowy używany w indonezyjskiej części Nowej Gwinei. Służy jako lingua franca w rejonach nadbrzeżnych, a w mniejszym zakresie – na terenach górzystych[2]. Według danych z 2014 roku posługuje się nim 1,1 mln osób[1]. Bywa rozpatrywany jako język kreolski oparty na malajskim[1][3] bądź jako odmiana (lub dialekt) języka malajskiego/indonezyjskiego[2][4]. Jest najbardziej wysuniętą na wschód formą języka malajskiego[5], a zarazem najbardziej oddaloną od pierwotnego siedliska języków malajskich[6].

Przez użytkowników bywa określany różnymi nazwami: bahasa tanah („język domowy”), bahasa santay („język swobodny”), bahasa sehari-hari („język codzienny”), bahasa pasar („język bazarowy”), logat Papua („dialekt papuaski”)[7], Melayu Papua („malajski papuaski”)[8]. Jest pozbawiony wsparcia instytucjonalnego czy też jakiejkolwiek formy usankcjonowania. Wielu indonezyjskich Papuasów postrzega go jako odmianę języka indonezyjskiego bądź wręcz nie uznaje jego odrębności od języka narodowego[9].

W literaturze funkcjonują terminy: Papuan Malay (Melayu Papua), Irian Jaya Malay, Irian Malay (Melayu Irian)[10][11]. W latach 80. i 90. XX w. ukazywały się pewne prace opisujące aspekty tego języka[12]. Lokalni autorzy rozpatrywali go jako dialekt języka indonezyjskiego, lecz już wtedy zwrócono uwagę na jego odrębność[13]. Powstał skrótowy opis dialektu miasta Serui[14]. Pewne nieopublikowane informacje nt. malajskiego papuaskiego zebrał M. Donohue[15]. Pełniejsze opracowanie gramatyczne sporządziła lingwistka Angela Kluge (A grammar of Papuan Malay, 2014, 2017)[16][17].

W piśmie stosuje się alfabet łaciński[1], aczkolwiek piśmiennictwo jest słabo rozwinięte[18]. Na malajski papuaski przełożono fragmenty Biblii[1].

Postępująca ekspansja malajskiego przyczynia się do zaniku tradycyjnych języków indonezyjskiej Papui[19][20].

Użycie

[edytuj | edytuj kod]

Jest szeroko rozpowszechniony jako lingua franca w zachodniej części Nowej Gwinei. Dla niektórych społeczności jest to język ojczysty (pierwszy), a dla innych służy jako środek komunikacji międzyetnicznej[21]. Rozwinął się niezależnie od języka narodowego (bahasa Indonesia), wyprzedzając wpływ państwowości indonezyjskiej[22][23]. Pierwsze dane nt. malajskiego w regionie Papui pochodzą z XVII w. i zostały zarejestrowane w archipelagu Raja Ampat[24]. Początkowo malajski papuaski kształtował się wskutek interakcji z sułtanatami Tidore i Ternate od XVII do XVIII w., aczkolwiek jedynie w rejonie nadbrzeżnym[25]. Możliwe, że przyjął się na długo przed nadejściem kultury zachodniej i chrześcijaństwa, do czego miałyby doprowadzić kontakty z Ternate i Tidore, wyspami centralnych Moluków – Seram, Geser(inne języki), Goram (Gorom)(inne języki) i Banda oraz kupcami malajskimi i arabskimi[26]. W XIX w. był używany jako język handlowy, a jego znaczenie umocniło się na początku XX w., za sprawą kolonialnej holenderskiej polityki językowej[27][28]. Według A. Kluge (2017) początki nasilonej ekspansji malajskiego w regionie – i rozwoju jego miejscowej odmiany – przypadły na końcowe dekady XIX w., co odróżnia malajski papuaski od innych wschodnioindonezyjskich odmian malajskiego, zakorzenionych już w okresie przedeuropejskim[27].

Dużymi skupiskami jego użytkowników są miasta Jayapura, Sarmi, Merauke, Timika, Fakfak, Sorong i Serui[29]. O ile wykazuje zróżnicowanie regionalne (istnieją dialekty: północnej Papui, Ptasiej Głowy, Serui i południowego wybrzeża), to wszystkie jego odmiany są wzajemnie zrozumiałe. Według A. Kluge (2017) tworzą one wewnętrznie spójny byt językowy, z minimalnymi różnicami w zakresie fonologii i leksyki[30]. Istnieje także Papuan Colloquial Indonesian (PCI), czyli rejestr pośredni między malajskim papuaskim a standardowym j. indonezyjskim. Rejestr ten jest bliższy standardowi niż miejski dialekt Dżakarty, posługują się nim m.in. mieszkańcy Jayapury[31]. Osoby bardziej wykształcone często wprowadzają do swoich wypowiedzi elementy j. indonezyjskiego, zwłaszcza w komunikacji wyższej oraz w kontaktach z przybyszami z zewnątrz[32]. M. Donohue (2003) wskazał na istnienie pewnej formy kontinuum – od lokalnego malajskiego (basilektu), przez formy mieszane aż do j. indonezyjskiego, tłumacząc to zjawisko ekspansją języka narodowego[33]. W niektórych wsiach w Papui-Nowej Gwinei (m.in. Sko Tiau i Nyao) zachowano starszą odmianę malajskiego, która w pewnym stopniu oparła się wpływom odmian zachodnich[34].

W użyciu jest także standardowy indonezyjski, który występuje w edukacji i komunikacji formalnej (służąc jako rejestr „wysoki”)[35]. Oba języki współistnieją ze sobą w relacji dyglosji, tj. są zarezerwowane dla różnych sfer użycia i dobierane w zależności od charakteru interakcji, w tym poruszanej tematyki i osoby rozmówcy[7]. Choć malajski papuaski jest pozbawiony statusu oficjalnego, to na poziomie regionalnym pojawia się w niektórych sytuacjach formalnych, po części także w mediach publicznych[36]. Odgrywa istotną rolę w kontaktach międzyetnicznych, jako że zachodnia Nowa Gwinea jest silnie zróżnicowana językowo[2]. W odróżnieniu od wielu innych społeczności, gdzie język wysoki jest wartościowany wyżej, indonezyjscy Papuasi deklarują pozytywny stosunek do języka niskiego. Dla Papuasów malajski papuaski ma przede wszystkim wartość sentymentalną (jako język bliskich kontaktów, mniej zdystansowany, kojarzony z tożsamością papuaską), natomiast z indonezyjskim wiążą oni znaczenie instrumentalne (jest stosowany w edukacji i kojarzony z wyższym statusem społecznym)[7].

Pochodzenie i cechy

[edytuj | edytuj kod]

Należy do grupy regionalnych języków malajskich, które rozprzestrzeniły się we wschodniej części archipelagu[37]. Pochodzenie tego języka nie zostało jednak dobrze ustalone. R. S. Roosman (1982) wskazał na jego pokrewieństwo z odmianą wyspy Ambon (Moluki), natomiast P. van Velzen (1995) powiązał dialekt miasta Serui z malajskim wysp Ternate i Tidore (Moluki Północne)[13]. R. B. Allen i R. Hayami-Allen (2002) twierdzą, że malajski papuaski wywodzi się z malajskiego Moluków Północnych, podobnie jak inne odmiany ze wschodniej Indonezji. Zdaniem autorów świadczy o tym mnogość zapożyczeń z etnicznego języka ternate, które miałyby zostać odziedziczone ze wspomnianego źródła malajskiego[38]. Według A. Kluge (2017) na jego genezę rzutowały wpływy zarówno odmiany wyspy Ambon, jak i malajskiego z północnych Moluków, jako że do Papui Zachodniej sprowadzano molukańskich nauczycieli, kaznodziejów i pracowników administracji[39]. M. Donohue (2003) scharakteryzował cechy poszczególnych odmian języka, przypisując im różne związki i specyfikę językową[40]. Według tego opisu odmiany północne „wykazują wyraźny wpływ malajskiego miasta Manado bądź malajskiego Moluków Północnych”, a malajski z zachodniej Ptasiej Głowy to „zasadniczo odmiana malajskiego ambońskiego”[41]. Dane nt. wcześniejszych form malajskiego w regionie, sprzed okresu nasilenia kontaktów zewnętrznych (od II poł. XX w.), mają charakter fragmentaryczny, co utrudnia badanie historii języka[42].

Do charakterystycznych jego cech należą: szyk possessor-possessum w konstrukcjach dzierżawczych (określnik dzierżawczy przed elementem określanym, wykorzystanie łącznika pu/punya)[43], obecność krótkich form zaimków osobowych (np. sa – 1. os. lp., de – 3. os. lp.)[44], użycie kita jako zaimka 1. os. lp. (w zaniku)[45][46], zredukowana i mało produktywna morfologia (prefiksy: ter-, pe(n)-, ber-)[47], konstrukcje kauzatywne z wykorzystaniem czasowników kasi („dawać”) i biking („robić”)[48], formy przeczenia tida/tra i bukang[49]. Morfosyntaktyka malajskiego papuaskiego znacząco odróżnia go od zachodnich języków malajskich. Najpewniej odzwierciedla wpływy języków lokalnych, którymi posługiwali się pierwsi jego użytkownicy[6]. W malajskim papuaskim zaobserwowano seryjne konstrukcje czasownikowe, które są właściwe dla języków Nowej Gwinei[50][51]. Z języków lokalnych pochodzi też pewna grupa słownictwa, w tym wyrazy związane z miejscową kulturą[52]. Oprócz tego w malajskim papuaskim występuje szereg różnic fonologicznych względem języka indonezyjskiego (brak pewnych głosek w wygłosie, uproszczenie dyftongów, różne realizacje głoski szwa)[53]. Cechy fonologii i semantyki bywają uzależnione od charakteru lokalnych języków. W nietypowej odmianie z regionu Równiny Jezior w ogóle nie występują głoski nosowe[54].

Według A. Kluge (2017) między regionami występują różnice fonologiczne i słownikowe, ale nie są one na tyle silne, by zakłócać komunikację. Nie dokonano dokładnej klasyfikacji jego dialektów, lecz analiza cech dźwiękowych daje podstawy do wyróżnienia dwóch hipotetycznych odmian: wschodniej i zachodniej. Wcześniej M. Donohue (2003) wyodrębnił cztery regionalne odmiany (północnej Papui, Ptasiej Głowy, Serui i południowego wybrzeża), stwierdzając przy tym, że z pewnością nie chodzi o jednolity wariant j. malajskiego (Papuan Malay), jako że w zależności od regionu występują wpływy różnych obszarów językowych[30]. Pojawiła się wątpliwość, czy można mówić o ich jedności oraz na ile dają się odgraniczyć od pokrewnych odmian z Moluków[41]. Zdaniem A. Kluge, która przeanalizowała lokalną sytuację językową i socjolingwistyczną, jak najbardziej można wydzielić taki byt językowy, jako spójny wewnętrznie i odrębny od innych języków[55]. Stwierdzono wręcz, że bez wcześniejszej styczności malajski papuaski nie jest wzajemnie zrozumiały z pozostałymi odmianami malajskiego, zwłaszcza zachodnimi (takimi jak język narodowy Indonezji)[56].

Malajski papuaski dzieli szereg cech wspólnych z innymi językami malajskimi ze wschodniej Indonezji, ale w opinii A. Kluge analiza podobieństw i różnic pozwala uznać go za odrębną odmianę, o własnym przebiegu rozwoju – i swoistym profilu gramatyki. Świadczą o tym np. formy afiksów (w przypadku malajskiego papuaskiego bliższe formom indonezyjskim) i różnice w ich produktywności, różnice w przydawkowym zastosowaniu zaimków osobowych, a także niejednolity charakter reduplikacji w tych językach[37]. Odmianę z Papui wyróżnia również znaczny wpływ substratu nieaustronezyjskiego, jako że autochtoniczne języki regionu nie są spokrewnione z malajskim[57]. Dokładniejsza klasyfikacja wschodnich języków malajskich pozostaje nierozstrzygnięta. Są często omawiane jako języki kreolskie, lecz nie akceptują tego wszyscy autorzy. Również A. Kluge nie uznaje ich kreolskiego charakteru, skłaniając się ku opinii, że malajski papuaski stanowi niekreolizowaną pochodną niskiego (handlowego) języka malajskiego[3].

O ile język ten wyraźnie ma rodowód malajski, to nie jest bliżej spokrewniony z językiem indonezyjskim (rozwinął się z osobnego źródła historycznego), toteż nazwa „malajski papuaski” wydaje się bardziej uprawniona niż mówienie o papuaskiej odmianie języka narodowego (Papuan Indonesian)[22]. Dodatkowo użycie takiego terminu pozwala odróżnić malajski papuaski od odmiany funkcjonalnie wyższej, stosunkowo bliskiej standardowi narodowemu pod względem cech morfologii, składni i leksyki[8]. Sami użytkownicy nie podkreślają odrębności malajskiego papuaskiego, a co za tym idzie – nie istnieje powszechnie przyjęty termin na określenie tego języka[11].

E. Visser (2022) traktuje Papuan Malay jako zbiorczy termin odnoszący się do „lokalnych odmian malajskiego używanych na terenie indonezyjskich prowincji Papua i Papua Zachodnia”[58].

Zaimki osobowe

[edytuj | edytuj kod]

Zaimki osobowe w języku malajskim papuaskim, z uwzględnieniem form krótkich i różnych form regionalnych (Donohue 2003 ↓; Donohue i Sawaki 2007 ↓; Paauw 2009 ↓; Fields 2010 ↓; Kluge 2017 ↓; Visser 2022 ↓; Gil 2023 ↓):

1. os. lp. saya / sa / say[59]
kita[45][46]
beta[60] 		1. os. lmn. kitoran(g) / toran(g)[61]
kiton(g) / ton(g)[61]
katong[60]
kita / ta[44]
2. os. lp. ko / kaw / koe[61]
/ koi / koya[62] 		2. os. lmn. kamu / kam[44][61]
kamorang / kamong[63][64]
3. os. lp. dia / de / da / di[61] 3. os. lmn. doran(g) / don(g)[61]
3. os.
(obiekty nieożywione) 		akan(g)[62][65]

Odnotowano też formy liczby podwójnej (Gil 2023 ↓, s. 57–58):

1. os. tendua
2. os. kamdua
3. os. dendua

Konstrukcje dzierżawcze tworzy się poprzez wykorzystanie łącznika punya (również w skróconej formie: pu). Przykładowo: dong punya ruma – „ich dom”[66], anjing pu ekor – „ogon psa”[67], de pu temang-temang – „jego/jej przyjaciele”[68].

M. Donohue i Y. Sawaki odnotowali, że forma kita (w funkcji 1. os. lp.) jest charakterystyczna dla starszych użytkowników języka (i również oni posługują się krótką formą sa – od saya)[45][46]. Forma akan(g) (3. os.), odnoszona do obiektów nieożywionych, występuje w odmianie z Serui[65] czy też w odmianie roboczo nazwanej Northwest Papuan Malay[62]. Zaimek koya (2. os. lp.) to stosunkowo nowa forma, kojarzona w szczególności z miastem Sorong[69].

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ a b c d e Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Malay, Papuan, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 21, Dallas: SIL International, 2018 [zarchiwizowane z adresu 2019-04-19] (ang.).
  2. ↑ a b c Riesberg i in. 2018 ↓, s. 390.
  3. ↑ a b Kluge 2017 ↓, s. 4–8.
  4. ↑ Kluge 2017 ↓, s. 2–10, 47–48.
  5. ↑ A grammar of Papuan Malay [online], Stichting Papua Cultureel Erfgoed (PACE) [dostęp 2020-03-06] [zarchiwizowane z adresu 2020-03-06], Cytat: ‘Papuan Malay’ refers to the easternmost varieties of Malay (Austronesian). They are spoken in the coastal areas of West Papua, the western part of the island of New Guinea. The variety described here is spoken along West Papua’s northeast coast. (ang.).
  6. ↑ a b Donohue 2011 ↓.
  7. ↑ a b c Kluge 2017 ↓, s. 19.
  8. ↑ a b Donohue i Sawaki 2007 ↓, s. 254.
  9. ↑ Kluge 2017 ↓, s. 21.
  10. ↑ Adelaar i in. 1996 ↓, s. 682.
  11. ↑ a b Donohue 2003 ↓, s. 4.
  12. ↑ Harald Hammarström, Robert Forkel, Martin Haspelmath, Sebastian Bank: Papuan Malay. Glottolog 4.6. [dostęp 2022-08-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-08-13)]. (ang.).
  13. ↑ a b Kluge 2017 ↓, s. 48.
  14. ↑ Paul van Velzen: Some notes on the variety of Malay used in Serui and vicinity. W: Connie Baak, Mary Bakker, Dick van der Maij (red.): Tales from a concave world: liber amicorum Bert Voorhoeve. Leiden: Department of Languages and Cultures of South-East Asia and Oceania, Leiden University, 1995, s. 311–343. ISBN 90-73006-06-6. OCLC 33827245. (ang.).
  15. ↑ Harald Hammarström, Robert Forkel, Martin Haspelmath, Sebastian Bank: Mark Donohue 2008. Glottolog 4.6. [dostęp 2022-09-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-09-13)]. (ang.).
  16. ↑ Kluge 2014 ↓.
  17. ↑ Kluge 2017 ↓.
  18. ↑ Kluge 2017 ↓, s. 51.
  19. ↑ Arka 2011 ↓, s. 40–41.
  20. ↑ Kluge 2021 ↓, s. 40.
  21. ↑ Kluge 2017 ↓, s. 1, 15.
  22. ↑ a b Donohue 2003 ↓, przyp. 2, s. 1.
  23. ↑ Gau 2011 ↓, przyp. 5, s. 37.
  24. ↑ Gau 2011 ↓, s. 29.
  25. ↑ Paauw 2009 ↓, s. 307.
  26. ↑ Sawaki 2023 ↓, s. 175–176 (166–167).
  27. ↑ a b Kluge 2017 ↓, s. 42–47.
  28. ↑ Roosman 1982 ↓, s. 95.
  29. ↑ Kluge 2017 ↓, s. 2.
  30. ↑ a b Kluge 2017 ↓, s. 10–12.
  31. ↑ Fields 2010 ↓, s. 1, 3.
  32. ↑ Kluge 2017 ↓, s. 16–17.
  33. ↑ Donohue 2003 ↓, s. 4–5.
  34. ↑ Donohue 2011 ↓, s. 414.
  35. ↑ Fields 2010 ↓, s. 1–2.
  36. ↑ Kluge 2017 ↓, s. 1.
  37. ↑ a b Kluge 2017 ↓, s. 33–37.
  38. ↑ Allen i Hayami-Allen 2002 ↓, s. 21.
  39. ↑ Kluge 2017 ↓, s. 46.
  40. ↑ Kluge 2017 ↓, s. 11.
  41. ↑ a b Donohue 2003 ↓, s. 1–2.
  42. ↑ Donohue i Sawaki 2007 ↓, przyp. 24, s. 270.
  43. ↑ Kluge 2017 ↓, s. 427–429.
  44. ↑ a b c Kluge 2017 ↓, s. 326.
  45. ↑ a b c Donohue 2003 ↓, s. 7–8.
  46. ↑ a b c Donohue i Sawaki 2007 ↓, przyp. 4, s. 256.
  47. ↑ Kluge 2017 ↓, s. 34.
  48. ↑ Kluge 2017 ↓, s. 255–257.
  49. ↑ Kluge 2017 ↓, s. 27.
  50. ↑ Donohue 2011 ↓, s. 420.
  51. ↑ Sawaki 2023 ↓.
  52. ↑ Paauw 2009 ↓, s. 291.
  53. ↑ Donohue 2003 ↓, s. 5–7.
  54. ↑ Donohue 2003 ↓, s. 2–3.
  55. ↑ Kluge 2017 ↓, s. 8–12.
  56. ↑ Kluge 2017 ↓, s. 9.
  57. ↑ Donohue 2007 ↓, s. 116.
  58. ↑ Visser 2022 ↓, s. 34.
  59. ↑ Paauw 2009 ↓, s. 169.
  60. ↑ a b Visser 2022 ↓, s. 35.
  61. ↑ a b c d e f Paauw 2009 ↓, s. 168–169.
  62. ↑ a b c Gil 2023 ↓, s. 57–58.
  63. ↑ Donohue i Sawaki 2007 ↓, s. 256.
  64. ↑ Fields 2010 ↓, s. 7.
  65. ↑ a b Paauw 2009 ↓, s. 168–169, 302.
  66. ↑ Kluge 2017 ↓, s. 430.
  67. ↑ Donohue 2003 ↓, s. 18.
  68. ↑ Kluge 2017 ↓, s. 431.
  69. ↑ Gil 2023 ↓, przyp. 11, s. 57–58.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]
Języki kreolskie na bazie malajskiego
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Język_malajski_papuaski&oldid=75197553”