Cesarstwo Niemieckie

Cesarstwo Niemieckie
Rzesza Niemiecka
Deutsches Reich
	1871–1918
Herb	Flaga
	Dewiza: Gott mit uns; (Bóg z nami)
	Hymn: "Heil dir im Siegerkranz"; ;
Ustrój polityczny	monarchia konstytucyjna
Konstytucja	Konstytucja Rzeszy Niemieckiej 1871
Stolica	Berlin
Data powstania	18 stycznia 1871
Data likwidacji	9 listopada 1918
Władca	Wilhelm II
Premier	kanclerz II Rzeszy Max von Baden
Powierzchnia	540 858 km²
Populacja (1910); • liczba ludności	; 64 925 993
• gęstość	120,0 os./km²
Waluta	1 marka – 100 fenigów
Strefa czasowa	UTC 1
Język urzędowy	niemiecki
Religia dominująca	luteranizm, ewangelicyzm, katolicyzm
Terytoria zależne	patrz tekst
	Położenie na mapie;
	Multimedia w Wikimedia Commons

Cesarstwo Niemieckie, Rzesza Niemiecka (niem. Deutsches Kaiserreich, Deutsches Reich) – niemieckie państwo federacyjne powstałe w wyniku zjednoczenia Niemiec dokonanego w latach 1866–1871 przez Prusy pod rządami Ottona von Bismarcka. W historiografii określane także jako Druga Rzesza (Zweites Reich)^[b]. Na przełomie XIX i XX wieku było jednym z najpotężniejszych państw Europy i świata, posiadało potężną armię i przemysł, który w tym czasie przewyższył brytyjski i ustępował tylko amerykańskiemu.

Cesarstwo Niemieckie było formalnie monarchią konstytucyjną i państwem federalnym, złożonym z państw związkowych wchodzących w skład Rzeszy będących monarchiami i wolnymi miastami. Realnie największy wpływ na kierunek polityki zachowywali cesarz, będący jednocześnie królem pruskim, oraz odpowiadający przed cesarzem kanclerz Rzeszy, który często był też premierem Prus. Prusy posiadając olbrzymią przewagę terytorialną, ludnościową i militarną górowały nad innymi państwami niemieckimi i nadawały ton polityce całej Rzeszy.

Okresy historyczne

1871–1890 – okres bismarckowski
1891–1918 – epoka wilhelmińska i I wojna światowa

Cesarze niemieccy

Wilhelm I Hohenzollern, król Prus i cesarz niemiecki (1871–1888)
Fryderyk III Hohenzollern, król Prus i cesarz niemiecki (1888)
Wilhelm II Hohenzollern, król Prus i cesarz niemiecki (1888–1918)

Kanclerze Rzeszy

Otto von Bismarck – od 21 marca 1871 do 20 marca 1890
Leo von Caprivi – od 20 marca 1890 do 26 października 1894
Chlodwig zu Hohenlohe-Schillingsfürst – od 29 października 1894 do 17 października 1900
Bernhard von Bülow – od 17 października 1900 do 14 lipca 1909
Theobald von Bethmann Hollweg – od 14 lipca 1909 do 13 lipca 1917
Georg Michaelis – od 14 lipca do 1 listopada 1917
Georg von Hertling – od 1 listopada 1917 do 30 września 1918
Max von Baden – od 3 października do 9 listopada 1918
Friedrich Ebert – od 9 do 11 listopada 1918

Sytuacja polityczna

Godność cesarską sprawował urzędowo (łac. ex officio) władca największego państwa, Królestwa Prus, a jego oficjalny tytuł brzmiał „Cesarz niemiecki”, co miało oznaczać, że jedynie przewodniczył Rzeszy, gdyż był „pierwszy wśród równych” (primus inter pares) wobec innych władców niemieckich. Tytuł „Cesarz Niemców” odrzucono, ponieważ sugerował, że cesarz panuje z woli narodu, a nie dzięki łasce Bożej (Dei gratia). Taką neutralną tytulaturę przyjęto także i po to, aby nie zadrażniać stosunków z Austro-Węgrami, które choć zostały pokonane przez Prusy, to jednak cesarz Franciszek Józef nadal cieszył się autorytetem i poparciem wśród niektórych władców niemieckich, zmuszonych do posłuszeństwa wobec Prus. Obawiano się również pobudzenia nastrojów demokratycznych i rewolucyjnych wśród społeczeństwa.

Konstytucja Cesarstwa była napisana tak, że do końca jego istnienia prawnicy spierali się czy uznać Niemcy bardziej za państwo związkowe (Bundesstaat) czy też za związek państw (Staatenbund). Nie przeszkadzało to jednak Prusom w ścisłej kontroli niemieckiego życia wewnętrznego i polityki zewnętrznej, ponieważ o wszystkich najważniejszych sprawach decydował w istocie kanclerz powoływany przez cesarza, a stosunki z poszczególnymi królami i książętami regulowane były poprzez nieformalne związki partnerstwa i zależności.

Ówczesna opinia publiczna, ze względu na różnice religijne i gospodarcze, dzieliła się na pięć głównych nurtów: konserwatystów protestanckich, konserwatystów katolickich, prawicę liberalną, lewicę liberalną i lewicę. Obok reprezentantów tych nurtów w Reichstagu zasiadali reprezentanci mniejszości narodowych (m.in. Polacy)^[1].

Kraje Rzeszy

Kraj	Stolica	Obszar w km² 1910 r.	Ludność 1910 r.
Królestwa (Königreiche):
Prusy (Preußen)	Berlin	348 780	40 165 219
Bawaria (Bayern)	Monachium	75 870	6 887 291
Saksonia (Sachsen)	Drezno	14 993	4 806 661
Wirtembergia (Württemberg)	Stuttgart	19 507	2 437 574
Wielkie Księstwa (Großherzogtümer):
Badenia (Baden)	Karlsruhe	15 070	2 142 833
Hesja (Hessen)	Darmstadt	7688	1 282 051
Meklemburgia-Schwerin (Mecklenburg-Schwerin)	Schwerin	13 127	639 958
Meklemburgia-Strelitz (Mecklenburg-Strelitz)	Neustrelitz	2929	106 442
Oldenburg	Oldenburg	6429	483 042
Saksonia-Weimar-Eisenach (Sachsen-Weimar-Eisenach)	Weimar	3610	417 149
Księstwa (Herzogtümer):
Anhalt	Dessau	2299	331 128
Brunszwik (Braunschweig)	Brunszwik	3672	494 339
Saksonia-Altenburg (Sachsen-Altenburg)	Altenburg	1324	216 128
Saksonia-Koburg-Gotha (Sachsen-Coburg und Gotha)	Koburg	1977	257 177
Saksonia-Meiningen (Sachsen-Meiningen)	Meiningen	2468	278 762
Saksonia-Lauenburg (Sachsen-Lauenburg) W 1876 roku wcielone do Prus.	Ratzeburg	–	–
Księstwa (Fürstentümer):
Lippe	Detmold	1215	150 937
Księstwo Reuss (linii młodszej) (Reuss-Gera)	Gera	827	152 752
Księstwo Reuss (linii starszej) (Reuss-Greiz)	Greiz	316	72 769
Schaumburg-Lippe	Bückeburg	340	46 652
Schwarzburg-Rudolstadt	Rudolstadt	941	100 702
Schwarzburg-Sondershausen	Sondershausen	862	89 917
Waldeck-Pyrmont	Arolsen	1121	61 707
Wolne Miasta Hanzeatyckie (Freie und Hansestädte):
Brema (Bremen)	Brema	256	299 526
Hamburg	Hamburg	414	1 014 664
Lubeka (Lübeck)	Lubeka	298	116 599
Terytoria Rzeszy (Reichsländer):
Alzacja-Lotaryngia (Elsass-Lothringen)	Straßburg	14 522	1 874 014
Ogółem
Rzesza Niemiecka	Berlin	540 858	64 925 993

Demografia

Ta sekcja od 2011-10 wymaga zweryfikowania podanych informacji.

Należy podać wiarygodne źródła w formie przypisów bibliograficznych.
Część lub nawet wszystkie informacje w sekcji mogą być nieprawdziwe. Jako pozbawione źródeł mogą zostać zakwestionowane i usunięte.
Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary)
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tej sekcji.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tej sekcji.

Zmiany demograficzne w Cesarstwie Niemieckim w latach 1871–1910:

1871 – 41 058 792
1890 – 49 428 470 8 369 678
1900 – 56 367 187 6 938 717
1910 – 64 925 993 8 558 806

Podział ludności Cesarstwa Niemieckiego na podstawie języków w 1900 roku^[2].
Język	Populacja	udział procentowy
Niemiecki	51 883 131	92,05%
Polski	3 086 489	5,48%
Francuski	211 679	0,38%
Duński	141 061	0,25%
Inne	1 044 827	1,84%^[c]
Łącznie	56 367 187	100%

Miasta

Osobny artykuł: Miasta Cesarstwa Niemieckiego.

Populacja największych miast Cesarstwa w 1900 roku oraz ich współczesna przynależność państwowa.

	Miasto	Populacja	Kraj	Źródło	Współczesna przynależność
1.	Berlin	1 888 848	Królestwo Prus	^[3]	Niemcy
2.	Hamburg	768 349	Hamburg	^[4]	Niemcy
3.	Monachium	499 932	Królestwo Bawarii	^[5]	Niemcy
4.	Lipsk	456 124	Saksonia	^[6]	Niemcy
5.	Wrocław	422 709	Królestwo Prus	^[7]	Polska
6.	Drezno	396 146	Saksonia	^[8]	Niemcy
7.	Kolonia	372 529	Królestwo Prus	^[9]	Niemcy
8.	Frankfurt nad Menem	288 989	Królestwo Prus	^[10]	Niemcy
9.	Norymberga	261 081	Królestwo Bawarii	^[11]	Niemcy
10.	Hanower	235 649	Królestwo Prus	^[12]	Niemcy
11.	Magdeburg	229 667	Królestwo Prus	^[13]	Niemcy
12.	Düsseldorf	213 711	Królestwo Prus	^[14]	Niemcy
13.	Szczecin	210 702	Królestwo Prus	^[15]	Polska
14.	Chemnitz	206 913	Saksonia	^[16]	Niemcy
15.	Królewiec	189 483	Królestwo Prus	^[17]	Rosja
16.	Charlottenburg	189 305	Królestwo Prus	^[3]	Niemcy
17.	Stuttgart	176 699	Wirtembergia	^[18]	Niemcy
18.	Altona	161 501	Królestwo Prus	^[19]	Niemcy
19.	Brema	161 184	Brema		Niemcy
20.	Elberfeld	156 966	Królestwo Prus	^[20]	Niemcy

Państwa zależne

Lp.	Państwo	Początek zależności	Koniec zależności	Źródło
1.	Królestwo Polskie (Königreich Polen)	1916	1918	^[21]
2.	Ukraińska Republika Ludowa (Ukrainische Volksrepublik)	1917	1918	^[22]
3.	Królestwo Finlandii (Königreich Finnland)	1917	1918	^[23]
4.	Państwo Ukraińskie (Ukrainischer Staat)	1918	1918	^[24]
5.	Królestwo Litwy (Königreich Litauen)			^[25]
6.	Księstwo Kurlandii i Semigalii (Herzogtum Kurland und Semgallen)			^[26]
7.	Zjednoczone Księstwo Bałtyckie (Vereinigtes Baltisches Herzogtum)			^[26]

Posiadłości i terytoria zależne

Posiadłość	Nabycie	Utrata	Źródło
Niemiecka Afryka Południowo-Zachodnia	1884	1915	^[27]
Kamerun Niemiecki	1884	1915	^[28]
Togoland	1884	1914	^[29]
Niemiecka Afryka Wschodnia	1885	1919	^[30]
Nowa Gwinea Niemiecka	1885	1914	^[31]
Qingdao	1897	1914	^[32]
Jiaozhou	1898	1914	^[33]
Samoa Niemieckie	1899	1919	^[34]
Generalne Gubernatorstwo Belgijskie	1914	1918	^[35]
Administracja Cywilna Polski po lewej stronie Wisły	1915	1915	^[36]
Generalne Gubernatorstwo Warszawskie	1915	1918	^[37]
Ober-Ost	1915	1919	^[38]

Zobacz też

Uwagi

↑ Oficjalnie Druga Rzesza nie posiadała hymnu państwowego. Gdy wymagał tego protokół grano pieśni: Heil dir im Siegerkranz, „Die Wacht Am Rhein” lub hymn pruski.
↑ Użycie wyrazu Rzesza (Reich) w nazwie nawiązywało do istniejącego w latach 962–1806 Świętego Cesarstwa Rzymskiego (Heiliges Römisches Reich, potocznie: Altes Reich – Stara Rzesza lub Erstes Reich – Pierwsza Rzesza), zwanego też od 1441 Świętym Cesarstwem Rzymskim Narodu Niemieckiego (Heiliges Römisches Reich Deutscher Nation). Do tej samej tradycji nawiązywało powstałe wcześniej (1804) Cesarstwo Austrii.
↑ W tym język kaszubski, którym porozumiewało się 100 213 osób, i język mazurski, którym mówiło 142 049 osób.

Przypisy

↑ Rozbicie niemieckiej opinii politycznej. W: Jerzy Krasuski: Historia Rzeszy Niemieckiej 1871-1945. Poznań: WP, 1985, s. 62–69. ISBN 83-210-0431-8.
↑ Fremdsprachen. verwaltungsgeschichte.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-02-06)].
↑ ^a ^b Stadt Berlin. Deutsche Verwaltungsgeschichte. [dostęp 2015-07-20].
↑ Land Hamburg. verwaltungsgeschichte.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-01-20)].
↑ München Stadt. verwaltungsgeschichte.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-09-15)].
↑ Leipzig. verwaltungsgeschichte.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-01-18)].
↑ Sch Breslau. verwaltungsgeschichte.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-11-03)].
↑ Dresden. verwaltungsgeschichte.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-01-18)].
↑ Rhp Koeln. verwaltungsgeschichte.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-01-17)].
↑ Frankfurt Main. verwaltungsgeschichte.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-07-15)].
↑ Bay Nürnberg. verwaltungsgeschichte.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-09-16)].
↑ Hannover. verwaltungsgeschichte.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-09-03)].
↑ Magdeburg Kreis. verwaltungsgeschichte.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-01-18)].
↑ Düsseldorf. verwaltungsgeschichte.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-01-25)].
↑ Stettin. verwaltungsgeschichte.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-07-22)].
↑ Chemnitz. verwaltungsgeschichte.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-02-05)].
↑ Königsberg. verwaltungsgeschichte.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-01-16)].
↑ Stuttgart. verwaltungsgeschichte.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-01-18)].
↑ Altona. verwaltungsgeschichte.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-05-28)].
↑ Wuppertal. verwaltungsgeschichte.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-01-18)].
↑ Pro Memoria. Prusak w Polsce (1915-1918). 20 autolitografij Józefa Rapackiego – Śląska Biblioteka Cyfrowa [online], sbc.org.pl [dostęp 2021-01-11] (pol.).
↑ Redakcja, Ukraińska Republika Ludowa » Kresy [online], Kresy, 11 maja 2008 [dostęp 2021-01-11] (pol.).
↑ 1918: The First and Only Finnish King was German and Never Set Foot in Finland | History.info [online], web.archive.org, 7 listopada 2017 [dostęp 2021-01-11] [zarchiwizowane z adresu 2017-11-07] .
↑ Ukraina. Historia, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-01-11] .
↑ Lithuania [online], worldstatesmen.org [dostęp 2021-01-11] .
↑ ^a ^b Baltic Duchy (1918) [online], crwflags.com [dostęp 2021-01-11] .
↑ Namibia [online], worldstatesmen.org [dostęp 2021-01-04] .
↑ FlorianF. Hoffmann FlorianF., Okkupation und Militärverwaltung in Kamerun, Cuvillier Verlag, 2007, ISBN 978-3-86727-472-2 [dostęp 2021-01-04] (niem.).
↑ Togo. Historia, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-01-04] .
↑ John W.J.W. East John W.J.W., The German administration in East Africa // by John William East. A select annot. bibliogr. of the German colonial administration in Tanganyika, Rwanda and Burundi, from 1884 to 1918 [online] [dostęp 2021-01-04] (ang.).
↑ Der Bildbestand der Deutschen Kolonialgesellschaft [online], web.archive.org, 7 maja 2005 [dostęp 2021-01-04] [zarchiwizowane z adresu 2005-05-07] .
↑ Qingdao, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-01-04] .
↑ Former Foreign Colonies and Major Concessions in China [online], worldstatesmen.org [dostęp 2021-01-04] .
↑ Raan, Deutsche Kolonien [online], deutsche-schutzgebiete.de [dostęp 2021-01-04] (niem.).
↑ Generalgouvernement Belgien | International Encyclopedia of the First World War (WW1) [online], encyclopedia.1914-1918-online.net [dostęp 2021-01-04] .
↑ Ed. Red.E.R. Schrön Ed. Red.E.R., Verordnungsblatt der Kaiserlich Deutschen Verwaltung in Polen, 1915 [dostęp 2021-01-04] (pol.).
↑ Verordnungsblatt für das General-Gouvernement Warschau, 1915–1918 [dostęp 2021-01-04] (pol.).
↑ Ober Ost (Kurland, Litauen, Bialystok-Grodno) 1917 [online], brest-litowsk.libau-kurland-baltikum.de [dostęp 2021-01-04] .

Bibliografia

Tomasz Paluszyński, Historia Niemiec i państw niemieckich. Zarys dziejów politycznych, Oficyna Wydawnicza Wyższej Szkoły Języków Obcych w Poznaniu, wyd. II popr. i uzupełn., Poznań 2006, s. 386.

Linki zewnętrzne

[1] Oficjalnie Druga Rzesza nie posiadała hymnu państwowego. Gdy wymagał tego protokół grano pieśni: Heil dir im Siegerkranz, „Die Wacht Am Rhein” lub hymn pruski.

[2] Użycie wyrazu Rzesza (Reich) w nazwie nawiązywało do istniejącego w latach 962–1806 Świętego Cesarstwa Rzymskiego (Heiliges Römisches Reich, potocznie: Altes Reich – Stara Rzesza lub Erstes Reich – Pierwsza Rzesza), zwanego też od 1441 Świętym Cesarstwem Rzymskim Narodu Niemieckiego (Heiliges Römisches Reich Deutscher Nation). Do tej samej tradycji nawiązywało powstałe wcześniej (1804) Cesarstwo Austrii.

[5] W tym język kaszubski, którym porozumiewało się 100 213 osób, i język mazurski, którym mówiło 142 049 osób.

[3] Rozbicie niemieckiej opinii politycznej. W: Jerzy Krasuski: Historia Rzeszy Niemieckiej 1871-1945. Poznań: WP, 1985, s. 62–69. ISBN 83-210-0431-8.

[4] Fremdsprachen. verwaltungsgeschichte.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-02-06)].

[vgb-6] Stadt Berlin. Deutsche Verwaltungsgeschichte. [dostęp 2015-07-20].

[7] Land Hamburg. verwaltungsgeschichte.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-01-20)].

[8] München Stadt. verwaltungsgeschichte.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-09-15)].

[9] Leipzig. verwaltungsgeschichte.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-01-18)].

[10] Sch Breslau. verwaltungsgeschichte.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-11-03)].

[11] Dresden. verwaltungsgeschichte.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-01-18)].

[12] Rhp Koeln. verwaltungsgeschichte.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-01-17)].

[13] Frankfurt Main. verwaltungsgeschichte.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-07-15)].

[14] Bay Nürnberg. verwaltungsgeschichte.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-09-16)].

[15] Hannover. verwaltungsgeschichte.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-09-03)].

[16] Magdeburg Kreis. verwaltungsgeschichte.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-01-18)].

[17] Düsseldorf. verwaltungsgeschichte.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-01-25)].

[18] Stettin. verwaltungsgeschichte.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-07-22)].

[19] Chemnitz. verwaltungsgeschichte.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-02-05)].

[20] Königsberg. verwaltungsgeschichte.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-01-16)].

[21] Stuttgart. verwaltungsgeschichte.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-01-18)].

[22] Altona. verwaltungsgeschichte.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-05-28)].

[23] Wuppertal. verwaltungsgeschichte.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-01-18)].

[24] Pro Memoria. Prusak w Polsce (1915-1918). 20 autolitografij Józefa Rapackiego – Śląska Biblioteka Cyfrowa [online], sbc.org.pl [dostęp 2021-01-11] (pol.).

[25] Redakcja, Ukraińska Republika Ludowa » Kresy [online], Kresy, 11 maja 2008 [dostęp 2021-01-11] (pol.).

[26] 1918: The First and Only Finnish King was German and Never Set Foot in Finland | History.info [online], web.archive.org, 7 listopada 2017 [dostęp 2021-01-11] [zarchiwizowane z adresu 2017-11-07] .

[27] Ukraina. Historia, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-01-11] .

[28] Lithuania [online], worldstatesmen.org [dostęp 2021-01-11] .

[crwflags.com-29] Baltic Duchy (1918) [online], crwflags.com [dostęp 2021-01-11] .

[30] Namibia [online], worldstatesmen.org [dostęp 2021-01-04] .

[31] FlorianF. Hoffmann FlorianF., Okkupation und Militärverwaltung in Kamerun, Cuvillier Verlag, 2007, ISBN 978-3-86727-472-2 [dostęp 2021-01-04] (niem.).

[32] Togo. Historia, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-01-04] .

[33] John W.J.W. East John W.J.W., The German administration in East Africa // by John William East. A select annot. bibliogr. of the German colonial administration in Tanganyika, Rwanda and Burundi, from 1884 to 1918 [online] [dostęp 2021-01-04] (ang.).

[34] Der Bildbestand der Deutschen Kolonialgesellschaft [online], web.archive.org, 7 maja 2005 [dostęp 2021-01-04] [zarchiwizowane z adresu 2005-05-07] .

[35] Qingdao, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-01-04] .

[36] Former Foreign Colonies and Major Concessions in China [online], worldstatesmen.org [dostęp 2021-01-04] .

[37] Raan, Deutsche Kolonien [online], deutsche-schutzgebiete.de [dostęp 2021-01-04] (niem.).

[38] Generalgouvernement Belgien | International Encyclopedia of the First World War (WW1) [online], encyclopedia.1914-1918-online.net [dostęp 2021-01-04] .

[39] Ed. Red.E.R. Schrön Ed. Red.E.R., Verordnungsblatt der Kaiserlich Deutschen Verwaltung in Polen, 1915 [dostęp 2021-01-04] (pol.).

[40] Verordnungsblatt für das General-Gouvernement Warschau, 1915–1918 [dostęp 2021-01-04] (pol.).

[41] Ober Ost (Kurland, Litauen, Bialystok-Grodno) 1917 [online], brest-litowsk.libau-kurland-baltikum.de [dostęp 2021-01-04] .

[a]

[b]

[1]

[2]

[c]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

Królestwa	Prusy Bawaria Saksonia Wirtembergia
Wielkie Księstwa	Badenia Hesja Meklemburgia-Schwerin Meklemburgia-Strelitz Oldenburg Saksonia-Weimar-Eisenach
Księstwa	Anhalt Brunszwik Saksonia-Altenburg Saksonia-Coburg-Gotha Saksonia-Lauenburg (do 1876) Saksonia-Meiningen Lippe Reuss-Gera Reuss-Greiz Schaumburg-Lippe Schwarzburg-Rudolstadt Schwarzburg-Sondershausen Waldeck-Pyrmont
Wolne Miasta	Brema Hamburg Lubeka
inne	Alzacja-Lotaryngia Niemieckie protektoraty (Schutzgebiete)

Mocarstwa	Austro-Węgry Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii III Republika Francuska Cesarstwo Niemieckie Królestwo Włoch Imperium Rosyjskie Cesarstwo Wielkiej Japonii
Traktaty	Pokój frankfurcki Sojusz Trzech Cesarzy Traktat w San Stefano Traktat berliński Dwuprzymierze Trójprzymierze Traktat reasekuracyjny Dwuporozumienie Entente cordiale Sojusz brytyjsko-japoński Układ z Björkö Porozumienie rosyjsko-angielskie Układ z Racconigi Ententa
Wydarzenia	Wojna francusko-pruska Zjednoczenie Niemiec Zjednoczenie Włoch Wojna rosyjsko-turecka Kongres berliński Wyścig o Afrykę Wielka Gra Wojna chińsko-francuska Wojna chińsko-japońska I wojna włosko-abisyńska Incydent w Faszodzie Powstanie bokserów Wojny burskie Wojna rosyjsko-japońska Konflikty marokańskie (kryzys tangerski i kryzys agadirski) Rewolucja młodoturecka Kryzys bośniacki Wojna włosko-turecka Wojny bałkańskie (I, II)
Ruchy, idee i procesy	Koncert mocarstw Panslawizm Jugoslawizm Bałkanizacja Ruch młodobośniacki Ruch młodoturecki Splendid isolation Weltpolitik Pax Britannica