Horodyszcze (starożytna osada)
 nr rej. z 2000
| |
.jpg) Porośnięte lasem wzgórze Kopacz nad Sanem u wylotu z Kotliny Sanockiej, kryjące grodzisko obronne kultury celtyckiej i wczesnośredniowiecznej tzw. Horodyszcze | |
| Państwo | |
|---|---|
| Miejscowość | |
| Ukończenie budowy |
1500 r. p.n.e. - XIII w. |
Horodyszcze (tzw. brama węgierska[1]) – starożytna osada u wylotu Kotliny Sanockiej, położona na terenie wsi Trepcza w masywie Kopacza w miejscu największego przewężenia doliny Sanu, w pobliżu miejscowości Międzybrodzie.
Domniemana pierwsza lokalizacja grodu "Sanok"[2]. Nazwa Horodyszcze została przyjęta przez archeologów jako umowny desygnat starożytnego grodziska, ponieważ w źródłach historycznych taka nazwa nie istniała. Osada została odkryta i przebadana przez archeologów sanockich w roku 2002. Centralnym obiektem tej osady jest grodzisko na wzgórzu zwanym Horodyszcze. Jest to potężne założenie obronne położone na lewym brzegu Sanu 150 m powyżej lustra rzeki, chronione koncentrycznym wałem ziemnym o konstrukcji skrzyniowej[3]. Skrzynie wykonane były z drewna bukowego. Dodatkowym zabezpieczeniem grodziska były kolejne cztery wały zaporowe. Grodzisko włączone jest do projektu Archeologiczne Szlaki Turystyczne - Szlak grodzisk karpackich, trwają prace wdrożeniowe.
Epoka brązu
[edytuj | edytuj kod]Najstarsze odkryte ślady działalności człowieka w tej osadzie pochodzą z okresu epoki brązu i są to przedmioty m.in. siekiery, dłuta, sztylety oraz ceramika datowana na około 1500 r. p.n.e. Wykonawcami tych przedmiotów była ludność przybyła zza łuku Karpat reprezentująca tzw. kulturę Otomani-Füzesabony, od nazwy kultury odkrytej na Węgrzech.
Celtowie
[edytuj | edytuj kod]
Ślady kolejnych kultur pradziejowych datowane są na 250 r. p.n.e. - do II wieku n.e., a jej przekaźnikiem byli Celtowie, prawdopodobnie górskie plemię Anartfracti (sprzymierzeńcy Anartów), lub Saboków/Sanboków[4], którzy przywędrowali tutaj znad rzeki Cisy. Poza ceramiką charakterystyczną dla tej kultury, Celtowie zbudowali tu również osadę obronną[5]. Zdaniem archeologów powodem przesiedlenia się Celtów na te tereny były liczne złoża solankowe występujące w Górach Słonnych, będące cennym surowcem handlowym i gospodarczym[6][7][8].
Lędzianie
[edytuj | edytuj kod]Grodziska oraz osada datowane są na okres z przedziału od VIII do XIII wieku. Znalezione tam artefakty, oraz historia regionu pozwala określić grody jako lędziańskie, przez innych określane po prostu jako ruskie ponieważ przymiotnik ruski oznaczał wówczas przynależność polityczną, a nie etniczną.
Prawdopodobnie gród wchodził w skład systemu obronnego tzw. Grodów Czerwieńskich. W tym na grodzisku "Fajka" odkopano elementy posadowienia wczesnośredniowiecznej świątyni lub nawet dwóch. Można to wnioskować po tym, że na ruinach (zgliszczach) wcześniejszej znajdują się pozostałości nieco późniejszego obiektu, który prawdopodobnie powstał na miejscu nie odbudowywanego już grodu.
Wśród zabytków odnalezionych podczas prac wykopaliskowych znalazły się późniejsze pieczęcie wielkiego księcia kijowskiego i przemyskiego Ruryka Rościsławowicza z drugiej połowy XI wieku, elementy ozdób i uzbrojenia oraz enkolpiony w typie kijowskim. Waga znalezionych tam obiektów, oraz fakt, że na terenie obecnego miasta Sanoka nie znaleziono śladów większej osady, grodu czy warowni sprzed XIII wieku sugerują, że gród "Sanok", wzmiankowany w Latopisie Hipackim z 1150 r. oraz miejsce zawarcia tzw. "Umowy Sanockiej" z 1209 r. znajdowały się na terenie Horodnej i Horodyszczy.
Na terenie grodu Horodnej znaleziono elementy spalonych konstrukcji (w tym wzmiankowanej wcześniej świątyni) i mnóstwo grotów strzał o typie nie stosowanym wówczas na Rusi (takie też znaleziono, ale w mniejszej ilości), natomiast używanych przez koczowników Wielkiego Stepu (np. Mongołów). Znaleziska te pozwalają postawić hipotezę, że gród został zniszczony przez Tatarów gdzieś między rokiem 1257 a 1295, a na jego zgliszczach wzniesiono świątynię (pozostałości drugiej świątyni nie noszą cech spalenia), natomiast osada została przeniesiona nieco na południe i przekształciła się z czasem w miasto Sanok.
Wszystkie zabytki prezentowane są w Muzeum Historycznym w Sanoku.
Wczesne średniowiecze
[edytuj | edytuj kod]Ponieważ na terenie obecnego miasta Sanoka nie znaleziono śladów większej osady, grodu czy warowni sprzed XIII wieku, przeprowadzone badania archeologiczne sugerują, że gród "Sanok", wzmiankowany w Latopisie Hipackim z 1150 oraz miejsce zawarcia tzw. "Umowy Sanockiej" z 1209[9] znajdowały się na terenie odkopanego w tym miejscu przez archeologów stanowiska Horodna i Horodyszcze w obrębie wsi Trepcza. W połowie XIII wieku grodzisko upadło. W przebadanych przez archeologów warstwach kulturowych w tzw. warstwie spalenizny odnaleziono wiele bełtów strzał w typach spotykanych u koczowniczych jeźdźców mongolskich.
Historiografia
[edytuj | edytuj kod]Szematyzm greckokatolicki z roku 1830 wspomina, że na wzgórzu miały się zachować ruiny monasteru Świętego Bazylego - "Hic erat olim Manasterium O.S.B.M (Ordo Sancti Basilii Magni) in Monte alto, sed pridem abolitum, cujus rudera solummodo manserunt[10].
1865 [...] W tej wiosce (Międzybrodzie p. autora), w małej dzwonnicy, koło starej drewnianej cerkiewki, uderza ta osobliwość, że w miejsce dzwonu zawieszona jest na łańcuchu sztaba żelaza, która uderzana młotem wydaje głośny dźwięk i za dzwon służy. [...] Bardzo dawno już temu na przeciwległej górze [Horodyszcze p. autora] stać miał klasztor mnichów obrządku greckiego, gdy ci nie bardzo pobożne i nie bardzo surowe pędzili życie, nagle cudowną mocą wraz z klasztorem zapadli się w ziemię, a na tem miejscu zostało tylko wklęśnięcie i nieco gruzów. Dobrze już później jakaś kobieta w pobożnej swojej wędrówce znalazła na tych gruzach żelazną szynę, podjęła ją i do pobliskiej ubogiej ofiarowała cerkiewki, gdzie nie było dzwonu.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Zapis w kronikach ruskich – Latopisie Hipackim z roku 1150, mówiący, że król węgierski Gejza II "przeszedł góry i wziął gród Sanok i rządzącego w nim posadnika Jasza i wiosek w Przemyskiem wiele zajął." W roku 1202 dochodzi w Sanoku do spotkania króla węgierskiego Emeryka z księżniczką ruską Anną (tamże s. 480). W 1205 spotyka się ona w Sanoku z królem Węgier Andrzejem II węgierskim. W roku 1231 książę ruski Włodzimierz Jurewicz, walcząc z Aleksandrem, udaje się do Sanoka worot uhorskich- bramy węgierskiej, (tamże s. 509) i stąd uciekł na Węgry.
- ↑ Zapis w kronikach ruskich w tzw. Latopisie Hipackim z roku 1150, mówiący, że król węgierski Gejza II "przeszedł góry i wziął gród Sanok i posadnika jego i wiosek w Przemyskiem wiele zajął." W roku 1202 dochodzi w Sanoku do spotkania króla węgierskiego Emeryka z księżniczką ruską (tamże s. 480), 1205 spotkanie w Sanoku ruskiej księżnej Anny z królem węgierskim Andrzejem II oraz miejsce zawarcia tzw. "Umowy Sanockiej" z 1209. W roku 1231 książę ruski Włodzisław Jurewicz, udaje się do Sanoka worot uhorskich (tamże s. 509).
- ↑ W okresie wczesnego średniowiecza osady obronne otaczane były obwarowaniami ziemno-drewnianymi w tzw. systemie ścianowym. Wykorzystując z reguły naturalne właściwości obronne terenu, osady zakładano na szczytach wzgórz, na brzegach rzek, w terenach otoczonych bagnami. Po najdawniejszych zabytkach pozostały jedynie relikty archeologiczne, czasem czytelne w terenie ślady ziemnych wałów i fos. Przykładami są m.in.: wczesnośredniowieczne grodzisko „Horodyszcze” w Trepczy (stan. 2) z czterema pierścieniami obwałowań, jedna z najstarszych w Polsce osad obronnych z początków epoki brązu oraz wczesnego średniowiecza Urząd Marszałkowski-Departament Edukacji i Kultury. Program opieki nad zabytkami w województwie podkarpackim. Rzeszów. 2006
- ↑ ;"Sa-boki, San-boki, (Sanianie, mieszkańcy rzeki San) [Ptolomeusz. Geogr. 1. II. s. 11.] [w:] Časopis Českého Museum. 1835. str. 309; "als Sa-boki statt San-boki (die am Flusse San Wohnenden) [w:] Jahrbücher für wissenschaftliche Kritik. 1843.; "Saboki pour Sanboki (les riverains de la San); [w:] Nouvelles annales des voyages. LES PAPES GÉOGRAPHES et la Cartographie du Vatican. (Ptolémée) 1852. ser. v. 136. Pt. 32, str. 238.; "Właśnie też Szafarzyk kładzie nawet według Ptolomeusza w tych stronach bo nad Sanem , naród mniejszy i mało znany Saboków. Saboci - Sabokoi (Σαβοχοι); mieniąc, że nazwa ta z dwóch jest wyrazów złożona; Sa (zamiast San) i boki - jak Naliboki, Wisłoboki, i podobne. Słówko więc: bok znaczące tyle co brzeg (ripa) w złączeniu z Sa (San) nadawało wtedy nazwę Żupie czyli ziemi nad Sanem - którą cudzoziemcy obrócili na lud tego nazwiska. (Sz. I. P. 10.9) [w:] Czas. Dodatek miesięczny. 1856. str. 526.; Pavel Josef Šafařík. Slovanské starožitnosti, Oddíl dějepisný. Okres 1,2. 1862. str. 501. ;"Südlich von den Avareni (in Galizien) setz Ptolom. die Anartophracti (südlich von den Ombrones). Auf die Burgiones folgen die Arsiaetae, dann die Saboki (am San), die Piengitae [...]" [w:] Zeitschrift für Ethnologie. Berliner Gesellschaft für Anthropologie, Ethnologie und Urgeschichte, Deutsche Gesellschaft für Anthropologie, Ethnologie und Urgeschichte, Deutsche Gesellschaft für Völkerkunde. V. 3. 1871. str. 481.
- ↑ Sanok jako miano recypientu Sanu - "celtyckie nazwy rzek, głównie dopływów Wisły, jak Raba, Ropa, San i inne " [w:] Światowit. Rocznik poświęcony archeologii i badaniom pierwotnej kultury polskiej i słowiańskiej. Państwowe Wydawnictwo Naukowe. 1962. str. 254.; "[...] cytowane w literaturze, a więc: San, Raba, Ropa oraz braha albo bryja, sługa, hak, szczęka (patrz prace Mikołaja Rudnickiego, Jana Rozwadowskiego. Nazwy Wisły i jej dorzecza. Monografia Wisły. 2. - Studia nad rzek słowiańskich, I. Rozprawa. PAU. XLIII; przypisy tamże)" [w:] Janina Rosen-Przeworska. Tradycje celtyckie w obrzędowości Protosłowian. Ossolineum. 1964. str. 117.; " Pierwiastek celtycki sań, sen, od którego wywodzi się nazwa rzeki San (tak samo jak i Sekwany)" [w:] Kultura. Instytut Literacki (Paris, France). 1987. str. 175.; "[...] na linii na wschód po rzekę San, i dalej wznosząc łańcuch imponujących fortec położonych na wzgórzach. [...]. W okolicach Krakowa celtyckie nazwy miejscowości i rzek - takie jak Tyniec czy Soła [...]" [w:] Norman Davies, Elżbieta Tabakowska. Boże igrzysko. Znak. 1989. str. 77; "[...]San (lateinische Graphie wie bei Sandomierz, Santok usw.). Vgl. altind. sindhu- "Fluß", den irischen GN Shannon und den Maizzufluß Sinn" [w:] Irena Kwilecka. Etnolingwistyczne i kulturowe związki Słowian z Germanami. Instytut Słowianoznawstwa PAN. 1987. ISBN 83-04-02472-1 str. 64.
- ↑ fragment pracy [w:] Marek Olędzki. La Tine culture in the Upper Tisza Basin =La Culture de la Tene dans le Bassin de la Haute Tisza. Ethnographisch-archaologische Zeitschrift. ISSN 0012-7477,
It is possible to separate the group of La Tine culture (Celtic settlement) in the Upper Tisza Basin. For the time being there are circa 160 sites noted. They can be divided into several distinct categories which include the following: settlements, production areas, sepulchral sites, i. e. burial grounds and single graves as well as various hoards (deposits of coins and tools). Moreover, there are three oppida: Zemplin, Bükkszentlászló and Galish-Lovačka. The chronology of the whole group lies between LT B1-LT D1/D2. Especially interesting is the problem of correspondence between this group and the group of sites in southeast Poland. Material connections are also documented in ancient sources. They allow to identify the group from Upper Tisza as the Anarti tribe and the group from southeast Poland as the Anartophracti, which is a part of the former.
tzn.:Latenekultur im Oberen Theißbeckenmit 7 Abbildungen und 3 Karten Es ist möglich, eine Gruppe der Latenekultur (keltische Besiedlung im Oberen Theißbecken abzusondern. Bisher wurden ca. 160 Fundstellen registriert. Sie sind in unterschiedliche Kategorien zu unterteilen, die folgende umfassen: Siedlungen, Produktionsstätten, Bestattungen, wie Gräberfelder und einzelne Gräber, und Horte (Niederlegungen von Münzen und Werkzeugen). Hinzu kommen drei Oppida: Zemplin, Bückszentlászló und Galish-Lovacka. Die chronologische Einordnung dieser Gruppe erfolgt in LT B1-LT D1/D2. Von besonderem Interesse ist das Problem, welcher Bezug zwischen dieser Gruppe und der Fundstellengruppe in Südostpolen besteht. Materielle Verbindungen sind auch in alten Schriftquellen dokumentiert. Diese erlauben es, die Gruppe der Oberen Theiß als Stamm der Anarti und die von Südostpolen als Anartophracti zu bestimmen, wobei letztere Teil des ersteren Stammes waren.
Możliwe jest wydzielenie grup kultur lateńskich (celtyckie osadnictwo) w górnym dorzeczu rzeki Cisy. Obecnie odkryto około 160 stanowisk, które mogą być zakwalifikowane do kilku odmiennych kategorii, które łączy jednak wspólny celtycki krąg kulturowy, a mianowicie: osady, rozprzestrzenienie typowych wyrobów, obrządek sepulkralny tj. pochówki ziemne oraz pojedyncze groby jak i rozmaite dary grobowe (depozyty monet i narzędzia). Na obszarze tym znajdują się również są trzy oppida celtyckie: stanowiska Zemplin, Bükkszentlászló i Galish-Lovačka. Datowanie tego kompleksu kulturowego przypada na fazę LT B1 do LT D1/D2 (według chronologii Reineckego). Szczególnie interesująca jest kwestią zgodności między tymi grupami a stanowiskami w południowo-wschodniej Polsce. Materialna łączność zjawisk na tym obszarze odnotowana jest również w źródłach antycznych. To one pozwalają utożsamiać grupę Celtów z dorzecza górnej Cisy czyli Anartów oraz grupę z południowo-wschodni Polski Anartophracti, będąca częścią wspomnianej grupy.
- ↑ m.in. ceramika toczona na kole garncarskim tzw. ceramika grafitowa i "siwa", drucikowate fibule z górną cięciwą typ A/B według typologii Kostrzewskiego z pierwszej połowy III wieku p.n.e., oraz bransolety z ciemnoniebieskiego, półprzeźroczystego szkła, z nałożonym jaśniejszym pasmem typ 145 odmiany 12 według Gebharda)
- ↑ "Okres przedrzymski i rzymski : Obszar Polski południowo-wschodniej, ściślej jego południowa część, jest jednym z 4 w skali całego kraju, gdzie mamy do czynienia z enklawą osadnictwa celtyckiego. Jest ono datowane na III-I wiek p.n.e. W czasach odpowiadających okresowi rzymskiemu (wraz z okresem wędrówek ludów – I-V wiek) notujemy tutaj stanowiska zbliżone do znanych z Polski centralnej i innych części Małopolski, a także wskazujące na odrębność kulturową związaną z ludami południowymi (Dakowie). Stanowiska tego etapu występują najliczniej w strefie lessów, w Dołach Jasielsko-Sanockich oraz w strefie wielkodolinnej. Znaleziska z tego czasu należą do najbardziej efektownych w całych pradziejach, szczególnie pochodzące z cmentarzysk (Prusiek, Radawa, Trójczyce, Kopki – liczne przykłady elementów uzbrojenia, narzędzi, ozdoby). Ważną cechą jest obecność licznych importów południowych („rzymskich”), z których najliczniej występują monety (nie zawsze są one traktowane jako znaleziska archeologiczne ze względu na wartość numizmatyczną, co niewątpliwie zubaża zasób naszych źródeł ). " [1]
- ↑ W 1209 po opanowaniu przez Węgrów Księstwa halickiego król węgierski Andrzej II nadał te ziemie pod zarząd starostów węgierskich
- ↑ [Tu był kiedyś na wysokiej górze monaster OSBM (Zakon Świętego Bazylego Wielkiego), ale dawno temu zniesiony, z którego ruiny pozostały tylko.] Szematyzm 1830 str. 72
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Jerzy Ginalski, Anna Muzyczuk. Stan badań nad osadnictwem celtyckim na Podkarpaciu. [w:] Na granicy antycznego świata. Materiały z konferencji – Rzeszów, 20-21 XI 1997. Praca zbiorowa pod red. A. Kokowskiego i S. Czopka, Rzeszów 1999, s. 9 –13.
- M. Karwowski, J. Ginalski. Bruchstück eines keltischen Glasarmringes vom Burgwall „Horodyszcze” in Trepcza bei Sanok, Acta Archaeologica Carpathica 37, 2002, s. 67-83
- Archeologia wczesnego średniowiecza w Karpatach. red. Jan Gancarski. Muzeum Podkarpackie w Krośnie, Krosno 2006, s. 787, (praca zbiorowa podsumowująca dotychczasowy stan badań)
- Jerzy Ginalski. "Wczesnośredniowieczny kompleks osadniczy w Trepczy, gm. Sanok (grodziska "Fajka" i "Horodna", cmentarzysko kurhanowe", Tajemnicza góra "Horodyszcze" koło Sanoka, Z Otchłani Wieków 3, R. 56, 2001, s. 41-48