Historia Aleksandrowa Łódzkiego

Obecny Herb Aleksandrowa Łódzkiego

Historia Aleksandrowa Łódzkiego – dzieje miasta na przestrzeni wieków.

Kalendarium historyczne

Najwcześniejsze dzieje

• około 6500 lat p.n.e. – najstarsze ślady przebywania ludzi w okolicach dzisiejszego Aleksandrowa – obozowisko dawnych myśliwych ze środkowej epoki kamienia na wydmach koło rezerwatu przyrody w Rąbieniu.
• XI-XII wiek – na terenie obecnej gminy Aleksandrów założono najstarsze wsie; były to zapewne: Rąbień, Bełdów, Brużyca, Prawęcice i Zgniłe Błoto.
• XIV-XV wiek – założenie kolejnych okolicznych wsi oraz fundacja kościoła parafialnego pw. Wszystkich Świętych w Bełdowie.

Początki miasta

• 1782 – przybycie pierwszych osadników niemieckich do wsi Brużycy, w dobrach której powstanie potem Aleksandrów. Założenie w okolicach przyszłego Aleksandrowa wielu nowych kolonii wiejskich.
• około 1818 – właściciel dóbr brużyckich – polski szlachcic Rafał Bratoszewski herbu Sulima założył nową osadę miejską na południe od tej wsi, na piaszczystym i zalesionym wzgórzu – jest to przyszły Aleksandrów. Wytyczono wtedy prostokątny Rynek i kilka prostopadłych ulic. Mierniczym, który opracował plan nowej osady, był Bernard Schuttenbach – syn austriackiego oficera. Pierwotna nazwa tej osady to Wierzbna.

Pomnik Rafała Bratoszewskiego – założyciela miasta

• 1818 lub 1821 rok – erygowanie parafii katolickiej w Aleksandrowie pw. św. Rafała Archanioła przez biskupa warszawskiego Franciszka Malczewskiego. Jej fundatorem był Rafał Bratoszewski. Pierwszym proboszczem został ks. Piotr Szleszyński.
• 22 marca 1822 roku – nowa osada otrzymała prawa miejskie i nazwę Aleksandrów ku czci ówczesnego cara Rosji i króla Polski – Aleksandra I. W Aleksandrowie było już wtedy 3086 mieszkańców, pierwsi z nich to głównie rzemieślnicy – tkacze, produkujący w przydomowych warsztatach sukno wełniane; byli oni w większości narodowości niemieckiej i wyznania ewangelickiego, oprócz nich w Aleksandrowie osiedlali się też Polacy wyznania katolickiego i Żydzi wyznający religię mojżeszową.
• 1824 – budowa murowanego ratusza miejskiego w stylu klasycystycznym. Burmistrzem był wtedy Gedeon Goedel.
• 6 grudnia 1824 – zmarł i został pochowany w miejscowym kościele założyciel Aleksandrowa – Rafał Bratoszewski. Aleksandrów przeszedł w ręce rodziny Kossowskich herbu Dołęga.
• 1825 – miasto to, uważane za wzorcowy ośrodek tkacki nowego typu, wizytował car Rosji oraz król Polski Aleksander I.
• 1828 – budowa okazałego murowanego zboru ewangelickiego w stylu klasycystycznym. Pierwszy aleksandrowski pastor to Fryderyk Jerzy Tuve
• 1830–1831 – mieszkańcy miasta, z burmistrzem Gedeonem Goedelem na czele, poparli powstanie listopadowe, m.in. produkując bandaże i mundury dla armii powstańczej oraz wysyłając do Warszawy oddział rzemieślniczy i lekarza oraz podwody dla wojska polskiego.
• 25 sierpnia 1833 – w Aleksandrowie przychodzi na świat wielki łódzki fabrykant pochodzenia żydowskiego – Izrael Poznański, syn kupca Kalmana i Małki z Gdańskich.
• 1837 – w Aleksandrowie rabinem został Henoch Henich Kohen Lewin, uczeń Simchy Bunema z Przysuchy i Menachema Mendla z Kocka. W latach 1866–1870 był on drugim cadykiem dynastii Ger. Odtąd miasteczko Aleksandrów stało się ważnym żydowskim ośrodkiem religijnym – siedzibą sławnych rabinów i cadyków chasydzkich zwanych Aleksander. W początkach XX wieku i w okresie międzywojennym działała tu dynastia chasydzka Danzigerów.

Plac Tadeusza Kościuszki w Aleksandrowie Łódzkim

• 1858–1860 – wytyczenie nowej drogi prowadzącej z Aleksandrowa do rozwijającej się przemysłowo Łodzi przez nowe przedmieście Bałuty, zwanej Szosą Aleksandrowską.
• 1863–1864 – powstanie styczniowe – w walkach powstańczych uczestniczyło kilku aleksandrowian a oddziały powstańcze 2 razy wkraczały do miasteczka.
• 1 czerwca 1869 – podupadły gospodarczo Aleksandrów utracił prawa miejskie ukazem władz rosyjskich, był odtąd osadą na terenie gminy Brużyca Wielka. Inne źródła podają, że było to w roku 1870
• 1888 – założenie pierwszej mechanicznej fabryki pończoch, której właścicielem był niemiecki fabrykant Juliusz Paschke; była to pierwsza z wielu podobnych fabryk powstałych w tym okresie w Aleksandrowie. Inne fabryki założyli: Gustaw Paschke, Rudolf Schultz, Adolf Greilich, Karol Pfeiffer, Gothilf Knappe, Gustaw Hirsch, Karol Steckl, Albert Stiller. Produkowano tu odtąd pokaźne ilości skarpet, pończoch i sweterków. Dzięki tej specjalizacji produkcji, miasto to do dziś bywa nazywane przez mieszkańców „Skarpetkowem”.
• 1903 – utworzenie Ochotniczej Straży Pożarnej oraz powstanie pierwszej polskiej organizacji społeczno-kulturalnej – Towarzystwa Śpiewaczego „Lutnia”, zarejestrowanego formalnie w 1907.
• 1905 – wydarzenia rewolucyjne w Aleksandrowie – strajki robotników oraz protesty polskich uczniów i nauczycieli przeciw rusyfikacji szkół.
• 9 lutego – 25 lutego 1910 – uruchomienie elektrycznej linii tramwajowej do Łodzi. Do dawnych wagonów tramwajowych typu Herbrand nawiązuje nazwa nowej restauracji, zdobiącej od 2008 r. centrum Aleksandrowa.
• listopad 1914 – styczeń 1915 – Aleksandrów mocno ucierpiał w wyniku ostrzału artyleryjskiego w czasie tzw. bitwy pod Łodzią. Z miasta wycofali się Rosjanie, a wkroczyli tu Niemcy. Ludność polska uzyskała większe swobody.

Pomnik Tadeusza Kościuszki w parku miejskim

• 3 maja 1917 – aleksandrowscy Polacy angażują się w działalność patriotyczną, m.in. stawiają pomnik Tadeusza Kościuszki w Rynku i walczą w Legionach.

Okres II Rzeczypospolitej

• 11 listopada 1918 – grupa aleksandrowskich strażaków pod dowództwem Kazimierza Bryszewskiego bierze udział w akcji rozbrajania niemieckiego posterunku. Początek niepodległości Polski.
• 1921 – Aleksandrów liczył 8236 mieszkańców, w tym 37% Niemców, 34% Polaków i 29% Żydów. Był to nieduży, lecz prężny ośrodek przemysłowy dziewiarsko-pończoszniczy.
• 1924 – Aleksandrów odzyskał prawa miejskie. Bywa odtąd określany jako Łódzki, a nie, jak dawniej – Łęczycki lub Fabryczny.
• 1927 – otwarcie nowej szkoły dla dzieci polskich przy ulicy Bankowej – obecnie Zespół Szkół Sportowych im. Józefa Jaworskiego. Stary budynek rozebrano parę lat temu.
• 31 sierpnia 1939 – w chwili wybuchu II wojny światowej Aleksandrów liczył już 13 424 mieszkańców.

Okres II wojny światowej

• 7 września 1939 – do Aleksandrowa wkroczyły pierwsze oddziały niemieckie Wehrmachtu.

Pomnik martyrologii i walki 1939-1956

• 14 września 1939 – okupanci rozstrzelali na cmentarzu żydowskim 5 Polaków i 26 Żydów aleksandrowskich. Początek represji i ostrych sporów narodowościowych, podsycanych przez okupantów.
• 9 listopada 1939 – Aleksandrów wraz z Łodzią znalazł się na terenach wcielonych do Rzeszy. Spalono i zburzono synagogę, zburzono pomniki Kościuszki i Piłsudskiego, zamknięto polskie i żydowskie szkoły, kościół katolicki zamieniono na magazyn, wprowadzono niemieckie nazwy ulic i placów. Żydom i Polakom narzucono dyskryminujące ich przepisy, przymus pracy dla okupanta. Rozpoczęły się łapanki, egzekucje i wysiedlenia.
• 27 grudnia 1939 – przymusowo wysiedlono do Generalnego Gubernatorstwa aleksandrowskich Żydów, gdzie parę lat później prawie wszyscy zginęli w hitlerowskich obozach zagłady. Koniec trójnarodowego charakteru tego wyjątkowego miasteczka.
• 1943 – okupanci niemieccy przemianowali Aleksandrów na Wirkheim („dom tkaczy”).
• 18 stycznia 1945 – walki o miasto zakończone jego zdobyciem przez Armię Czerwoną. Koniec okupacji niemieckiej trwającej od 1939.

Okres po II wojnie światowej

Aleksandrowski ratusz po remoncie

• 24 stycznia 1945 – Józef Janiak pierwszym powojennym burmistrzem Aleksandrowa. Początki „władzy ludowej” w mieście.
• 16 lutego 1945 – otwarto pierwszą polską szkołę średnią w mieście – Państwowe Koedukacyjne Gimnazjum. Obecnie to Liceum Ogólnokształcące im. Mikołaja Kopernika.
• 1945 – utworzono Zjednoczenie Przemysłu Dziewiarsko-Pończoszniczego w Aleksandrowie, które potem, w latach 70., jako Zakłady Przemysłu Pończoszniczego „Sandra”, było największym zakładem przemysłowym w mieście i jednym z największych w tej branży w Polsce.
• 1945–1947 – powojenne represje i przymusowe wysiedlenie aleksandrowskich Niemców do Niemiec. Aleksandrów Łódzki stał się po raz pierwszy w swojej historii miastem o jednolitej, polskiej, strukturze narodowościowej.
• 1946 – zniszczony wojną Aleksandrów liczył tylko 6926 mieszkańców.
• 1951–1953 – zbudowano aleksandrowskie lotnisko, funkcjonujące do pożaru hangaru w 1961 roku.
• 1959 – powstała kolejna aleksandrowska szkoła podstawowa – nr 4 przy al. Wyzwolenia.
• 1965 - odsłonięcie pomnika Wojska Polskiego i Armii Czerwonej na placu 22 Lipca (ob. Kościuszki).
• lata 70. i 80. XX wieku – we wschodniej i południowo-wschodniej części miasta wyrastają osiedla mieszkaniowe z wielkiej płyty im. Bratoszewskiego, Sikorskiego i Słoneczne.
• 1974 – otwarcie nowoczesnego gmachu Młodzieżowego Domu Kultury przy ul. 1 Maja.
• 1979 – powołanie Towarzystwa Przyjaciół Aleksandrowa.
• 1983 – pierwsze obchody Dni Aleksandrowa; odtąd odbywają się co rok.
• 1988 – 1 stycznia 1988 obszar do Aleksandrowa Łódzkiego przyłączono z gminy Aleksandrów Łódzki 816,27 ha: Brużycę Wielką z Rafałkami (204,00 ha), Franin (137,90 ha), Piaskową Górę (101,37 ha), główną część Szatonii z Łomnikiem (120,00 ha) i Wierzbno (253,00 ha):

Okres III Rzeczypospolitej

Po przemianach 1990 roku miały tu miejsce nowe inwestycje: odbudowa budynku tzw. jatek miejskich, budowa oczyszczalni ścieków, krytego basenu, rozbudowa Zespołu Szkół Sportowych i jego boiska sportowego, budowa hali sportowej i boiska Orlik przy Szkole Podstawowej nr 4, budowa ścieżki rowerowej, poszerzenie i wymiana nawierzchni drogi do Łodzi, przebudowa parku miejskiego, trwa przebudowa aleksandrowskiego Rynku i renowacja kościoła ewangelickiego, powstało kilka nowych pomników, w tym – założyciela miasta, centrum Aleksandrowa zdobi nowa, stylowa restauracja Herbrand – nawiązująca do jego klasycystycznej, XIX-wiecznej zabudowy.

• 27 maja 1990 – pierwsze wolne wybory samorządowe wygrywa Aleksandrowska Akcja Społeczna, burmistrzem pozostaje jednak Krzysztof Czajkowski z PSL, sprawujący już tę funkcję od 1989.
• 8 grudnia 1991 – wychodzi pierwszy numer lokalnej gazety – dwutygodnika pt. „40 i cztery”.

Restauracja Herbrand – symbol trwającej przebudowy miasta

• 1991–1995 – likwidacja linii tramwajowej do Łodzi noszącej numer 44.
• 1 września 1999 – utworzenie w wyniku reformy oświaty dwóch nowych gimnazjów – miejskiego i sportowego. Obecnie funkcjonuje jeszcze prywatne gimnazjum katolickie Scholar i liceum Erazmus.
• 1999 – powołanie Stowarzyszenie Przedsiębiorców Aleksandrowa Łódzkiego.
• 27 października 2002 – wybory samorządowe w mieście wygrywa Platforma Obywatelska i nowym burmistrzem zostaje Jacek Lipiński.
• 2006 – w wyborach samorządowych ponownie wygrywa Platforma Obywatelska, zdobywając 10 mandatów na 21-osobową radę miejską. Burmistrzem zostaje kandydat PO – Jacek Lipiński wybrany w pierwszej turze wyborów.
• 2008 – pod względem administracyjnym Aleksandrów należy do powiatu zgierskiego i województwa łódzkiego.

Bibliografia

• Aleksandrów Łódzki. Miasto trzech narodów, pod red. J. Wróbla, Aleksandrów 2003, s. 280.
• Dzieje Ochotniczej Straży Pożarnej w Aleksandrowie w latach 1903–1993, Aleksandrów 2003.
• Dzieje Związku Nauczycielstwa Polskiego w Aleksandrowie Łódzkim, pod red. S. Raczyńskiej i J. Wrzesińskiego, Aleksandrów 1997, s. 61.
• Kozanecki Z., 80 lat śpiewa chór im. S. Moniuszki w Aleksandrowie, „Aleksandrów wczoraj i dziś”, Aleksandrów 2004, s. 25–28.
• Kozanecki Z., Towarzystwo Śpiewacze „Lutnia” ma 100 lat, „Aleksandrów wczoraj i dziś”, Aleksandrów 2003, s. 39–44.
• Kuropatwa A.B., Aleksandrowski ratusz – chluba naszego miasta, „Aleksandrów wczoraj i dziś”, Aleksandrów 2008, s. 6–11.
• Kuropatwa A.B., Bełdów – kościół pod wezwaniem Wszystkich Świętych, „Aleksandrów wczoraj i dziś”, Aleksandrów 2007, s. 105–117.
• Kuropatwa A.B., Cmentarz ewangelicki w Aleksandrowie Łódzkim, „Aleksandrów wczoraj i dziś”, Aleksandrów 2003, s. 27–29.
• Kuropatwa A.B., Dzieje kościoła ewangelickiego, „Aleksandrów wczoraj i dziś”, Aleksandrów 2003, s. 24–26.
• Kuropatwa A.B., Dzieje wsi Bełdów, „Aleksandrów wczoraj i dziś”, Aleksandrów 2004, s. 15–24.
• Niesiołowska-Śreniowska E., Tropem najstarszych „mieszkańców” Aleksandrowa, „Aleksandrów wczoraj i dziś” 1997, s. 4–7.
• Oświata, szkolnictwo, ZNP w gminie Aleksandrów Łódzki 1905-2005, pod red. T. Jałmużny, oprac. K. Abramuk, T. Jałmużna, G. Kwiatkowska, R. Lewandowski, S. Lichwała, J. Mistrzak, S. Raczyńska, T. Szadkowska, H. Zawiślak, Aleksandrów 2005, s. 302.
• Państwowe Koedukacyjne Gimnazjum i Liceum. Gimnazjum i Liceum im. Mikołaja Kopernika w Aleksandrowie Łódzkim 1945-1995. Z historii pierwszej szkoły średniej w Aleksandrowie Łódzkim, wybór materiałów, oprac. Z. Chejchman i M. Piguła, Aleksandrów 1995, s. 151.
• Pietras T., Aleksandrów – jedno z lepszych w Polsce miasteczek, „Aleksandrów wczoraj i dziś”, Aleksandrów 2006, s. 4–16.
• Pietras T., Aleksandrów i okolice na dawnych mapach, „Aleksandrów wczoraj i dziś”, Aleksandrów 2001, s. 7–14.
• Pietras T., Antenaci Rafała Bratoszewskiego, cz. 1-3, „Aleksandrów Wczoraj i Dziś”, t. 22, 2004, s. 5–12; t. 23, 2005, s. 10–27; t. 25, 2007, s. 27–47.
• Pietras T., Co zawdzięcza nam Łódź, czyli początki fortuny Poznańskich, „Aleksandrów Wczoraj i Dziś”, t. 21, 2003, s. 30–33.
• Pietras T., Dziś prawdziwych tramwajów już nie ma…, „Aleksandrów Wczoraj i Dziś”, 2002, s. 12–18.
• Pietras T., Fryderyk Jerzy Tuve – pierwszy pastor aleksandrowski, „Aleksandrów Wczoraj i Dziś”, Aleksandrów 1999, s. 17–22.
• Pietras T., Jatki miejskie – nasze małe „Sukiennice”, „Aleksandrów Wczoraj i Dziś”, Aleksandrów 1999, s. 10–16.
• Pietras T., Najstarszy grób na aleksandrowskim cmentarzu, „Aleksandrów wczoraj i dziś”, Aleksandrów 2008, s. 12–19.
• Pietras T., Nasi chasydzi. Z żydowskich dziejów Aleksandrowa, „Aleksandrów wczoraj i dziś”, Aleksandrów 2002, s. 8–11.
• Pietras T., Podłódzkie miasteczko, „Spotkania z Zabytkami”, 2003, nr 1 (191), s. 21–23.
• Pietras T., Polska szkoła dla niemieckich dzieci. Z dziejów Szkoły Podstawowej nr 2 w Aleksandrowie w okresie międzywojennym, „Aleksandrów Wczoraj i Dziś”, 2000, s. 4–11.
• Pietras T., Rodzina Goedelów i jej związki z Aleksandrowem, „Aleksandrów Wczoraj i Dziś”, Aleksandrów 1998, s. 4–10.
• Pietras T., Zapomniany grób pastora Tuve, „Zgierskie Zeszyty Regionalne”, t. I, 2006, s. 126–129.
• Pietrzak R., Dzieje Aleksandrowa w latach 1870–1924. Od utraty do odzyskania praw miejskich, „Aleksandrów wczoraj i dziś”, Aleksandrów 2002, s. 24–27.
• Tukaj H., Wróbel J., Aleksandrów Łódzki, Zarys dziejów 1816-1948, Aleksandrów 1992, s. 143.
• Tyburska A., Gmina Aleksandrów w epoce średniowiecza, „Aleksandrów wczoraj i dziś”, Aleksandrów 2002, s. 19–23.
• Tyburska A., Stosunki społeczno-gospodarcze gminy Aleksandrów w średniowieczu, „Aleksandrów wczoraj i dziś”, Aleksandrów 2003, s. 15–23.
• Witerski D., Historia parafii pw. świętego Rafała w Aleksandrowie w latach 1818–1939, „Aleksandrów wczoraj i dziś”, Aleksandrów 1993, s. 5–9.
• Wlazłowicz-Pietras M., Kalendarium historii Aleksandrowa, „Aleksandrów wczoraj i dziś”, Aleksandrów 2002, s. 5–7.
• Woźniak K.P., Niemiecka społeczność Aleksandrowa do 1918 r., „Aleksandrów wczoraj i dziś”, Aleksandrów 2007, s. 8–26.
• Wróbel J., Aleksandrów 14 września 1939 r., „40 i cztery. Dwutygodnik Aleksandrowa Łódzkiego”, R. 13, 1999, nr 10, s. 6, 15.
• Wróbel J., Zapomniany Holocaust, „40 i cztery. Dwutygodnik Aleksandrowa Łódzkiego”, R. 9, 1999, nr 10, s. 6–7.
• Zajączkowski S.M., Uwagi nad dziejami osadnictwa i statusem prawno-ustrojowym osiedli współczesnej gminy Aleksandrów w średniowieczu i początkach ery nowożytnej, „Aleksandrów wczoraj i dziś”, Aleksandrów 2003, s. 5–14.

Linki zewnętrzne

• O Aleksandrowie Łódzkim na Wirtualnym Sztetlu
• Więcej o historii Aleksandrowa