Hetman wielki litewski
.jpg)
Hetman wielki litewski – dowódca wojsk zaciężnych, potem komputowych Wielkiego Księstwa Litewskiego, czyli armii litewskiej. Z urzędu minister Wielkiego Księstwa Litewskiego. Jeden z dwóch od czasów unii Polski z Litwą najwyższych zwierzchników wojskowych na ziemiach Rzeczypospolitej Obojga Narodów – drugim był hetman wielki koronny, który był dowódcą wojsk zaciężnych, potem komputowych Korony Królestwa Polskiego, czyli armii polskiej.
Rzeczpospolita składała się z dwóch równoprawnych państw: Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Te dwa równoprawne państwa miały własne, oddzielne armie, utrzymywane z oddzielnych podatków, budżetów i skarbów publicznych (skarbów państwa).
Nie można zatem podawać, jak to się niekiedy czyni, że hetman wielki litewski był jednym z dwóch najwyższych zwierzchników wojskowych „na ziemiach polskich”, bowiem na ziemiach polskich, tzn. w Koronie, uprawnienia dowódcze w czasie pokoju miał hetman wielki koronny, który nie miał zaś żadnej jurysdykcji nad armią litewską, czyli w Wielkim Księstwie, gdyż to nie były już ziemie polskie, tzn. koronne, choć tworzyły wspólną Rzeczpospolitą.
Odpowiednio: na ziemiach Wielkiego Księstwa uprawnienia dowódcze w czasie pokoju miał hetman wielki litewski, któremu w żaden sposób nie podlegała armia koronna (polska), bo Korona Królestwa Polskiego to nie były już ziemie litewskie (Wielkiego Księstwa)[1]. Natomiast w czasie wojen często na mocy decyzji króla jako Wodza Naczelnego Obojga Narodów (król polski i jednocześnie wielki książę litewski był jedyną osobą w Rzeczypospolitej mającą z urzędu jurysdykcję nad obydwiema armiami zarówno w czasie pokoju, jak i wojny) podległość armii (co było rzadkie) lub poszczególnych jednostek wojskowych (co następowało często) poszczególnym hetmanom była zmieniana w zależności od sytuacji wojennej.
Przykładowo: 1621 - obrona Chocimia przed armią turecką - z powodu zgonu kanclerza i hetmana wielkiego koronnego Stanisława Żółkiewskiego po bitwie pod Cecorą (1620) dowództwo nad połączonymi oddziałami koronnymi i kozackimi (Kozacy rejestrowi) oraz posiłkującą armią litewską z rozkazu króla objął najwyższy urzędem wojskowym z obecnych w Chocimiu, dowódca armii litewskiej, hetman wielki litewski Jan Karol Chodkiewicz (który w czasie obrony zmarł).
Zastępcami hetmanów wielkich byli odpowiednio hetman polny litewski i hetman polny koronny.
Od 1579 tytuł hetmana stał się dożywotnim[2].
Władza hetmanów została uszczuplona po powołaniu Departamentu Wojskowego Rady Nieustającej w 1776 r.
| Rok objęcia urzędu | Rok złożenia urzędu lub śmierci | Osoba |
|---|---|---|
| 1497 | 1500 | Konstanty Ostrogski[3] |
| 1500 | 1501 | Semen Holszański |
| 1501 | 1502 | Stanisław Kieżgajło |
| 1503/1504 | 1507 | Stanisław Kiszka (hetman litewski) |
| 1507 | 10 sierpnia 1530 | Konstanty Ostrogski[3] |
| 1530 | 1531 | vacat |
| 20 marca 1531 | 1541 | Jerzy Radziwiłł |
| 1541 | 1553 | vacat |
| 1553 | 1566 | Mikołaj Radziwiłł Rudy |
| 1566 | 1572 | Grzegorz Chodkiewicz |
| 1572 | 1576 | vacat |
| 6 marca 1576 | 27 kwietnia 1584 | Mikołaj Radziwiłł Rudy ponownie |
| 1584 | 1589 | vacat |
| 15 kwietnia 1589 | 20 listopada 1603 | Krzysztof Radziwiłł Piorun |
| 1603 | 1605 | vacat |
| 1605 | 24 września 1621 | Jan Karol Chodkiewicz |
| 1621 | 1625 | vacat |
| 1625 | 7 lipca 1633 | Lew Sapieha |
| 1633 | 1635 | vacat |
| 1 stycznia 1635 | 1640 | Krzysztof Radziwiłł |
| 1640 | 1646 | vacat |
| 17 kwietnia 1646 | 1654 | Janusz Kiszka |
| 17 czerwca 1654 | 30/31 grudnia 1655 | Janusz Radziwiłł |
| 1656 | 1665 | Paweł Jan Sapieha |
| 1665 | 1667 | vacat |
| 1667 | 4 kwietnia 1682 | Michał Kazimierz Pac |
| 1682 | 1703 | Kazimierz Jan Sapieha |
| 1703 | 1707 | Michał Serwacy Wiśniowiecki |
| 1707 | 1708 | Kazimierz Jan Sapieha ponownie |
| 1708 | 1709 | Jan Kazimierz Sapieha |
| 1709 | 1709 | Grzegorz Antoni Ogiński |
| 28 października 1709 | 30 stycznia 1730 | Ludwik Konstanty Pociej |
| 1730 | 1735 | vacat |
| 9 listopada 1735 | 18 września 1744 | Michał Serwacy Wiśniowiecki ponownie |
| 5 października 1744 | 22 maja 1762 | Michał Kazimierz Radziwiłł |
| 8 października 1762 | 20 stycznia 1768 | Michał Józef Massalski |
| 29 lutego 1768 | 6 lipca 1793 | Michał Kazimierz Ogiński |
| lipiec 1793 | 25 kwietnia 1794 | Szymon Marcin Kossakowski |
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Zakazane było również przechodzenie wojsk koronnych na ziemie Wielkiego Księstwa i na odwrót (Jūratė Kiaupienė, Wielkie Księstwo Litewskie w składzie Rzeczypospolitej s. 3). Mówiło o tym Obostrzenie prawa na żołnierza w ciągnieniu Wielkiego Księstwa Litewskiego z 1628 Volumina Legum t. 3, s. 280, Disciplina mllitaris z 1635 (s. 408) i kilka kolejnych ustaw, wyjątkiem było działanie wymagane rozkazem (О nie przechodzeniu żołnierza z 1655, t. 4, s. 238).
- ↑ Sikorski 1990 ↓, s. 187.
- ↑ a b hetman najwyższy litewski
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Herbarz Adama Kromera
- Janusz Sikorski: Polskie tradycje wojskowe. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1990. ISBN 83-11-07675-8. OCLC 23268091.
| Okresy | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Struktury | |||||||
| Rodzaje wojsk | |||||||
| Formacje wojskowe |
| ||||||
| Konfederacje żołnierskie | |||||||
| Rokosze | |||||||
| Hetmani | |||||||
| Terminy wojskowe | |||||||
| Większe oddziały w XVII wieku | |||||||
| Armia koronna w XVIII wieku |
| ||||||
| Armia litewska w XVIII wieku |
| ||||||
| Insurekcja kościuszkowska |
| ||||||
