Gietrzwałd
53°44′50″N 20°14′08″E/53,747222 20,235556
| wieś | |
 Panorama Gietrzwałdu | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Liczba ludności (2011) |
565[2] |
| Strefa numeracyjna |
89 |
| Kod pocztowy |
11-036[3] |
| Tablice rejestracyjne |
NOL |
| SIMC |
0473589 |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego  | |
Położenie na mapie powiatu olsztyńskiego  | |
Położenie na mapie gminy Gietrzwałd  | |
| 53°44′50″N 20°14′08″E/53,747222 20,235556[1]
| |
Gietrzwałd (dawniej niem. Dietrichswalde[4]) – wieś w Polsce położona na Warmii w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie olsztyńskim, siedziba gminy Gietrzwałd, przy drodze krajowej nr 16 Olsztyn – Ostróda, 20 km na południowy zachód od Olsztyna.
Historia
[edytuj | edytuj kod]Wieś lokowana 19 maja 1352 roku na 70 łanach, na prawie chełmińskim, na pruskim terytorium Gudikus, przez kapitułę warmińską. Zasadźcą był sołtys Dittrich lub Ditter (wg inny źródeł Andree, otrzymał także urząd sołtysa[5]). 8 łanów było wolnych (dla sołtysa) i 5 na uposażenie kościoła. Sołtys otrzymał także przywilej założenia karczmy z prawem sprzedaży piwa, chleba i mięsa. Połowa czynszu z karczmy miała trafiać do kapituły warmińskiej. Od nazwiska zasadźcy utworzona została niemiecka nazwa wsi Dietrichswalde, spolszczona następnie na Dzietrzwałd, Jetrzwałd i w końcu – na Gietrzwałd. Polska nazwa pojawiła się w dokumentach w XVII wieku.
Z dokumentu wizytacyjnego wiadomo, że we wsi w poł. XVII w. mieszkało 17 gospodarzy – gburów, działał młyn oraz dwie karczmy.
W 1789 we wsi było 59 domów, a mieszkańcy w zdecydowanej większości mówili po polsku.
Według Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego, w 1876 Gietrzwałd liczył około tysiąca mieszkańców, którzy prócz jednej rodziny byli Polakami i katolikami. Trudnili się głównie uprawą roli i hodowlą bydła. We wsi działała szkoła katolicka[6].
W Gietrzwałdzie powstał pomysł utworzenia „Gazety Olsztyńskiej”. Tam mieszkał i pracował Andrzej Samulowski (1840–1928), założyciel pierwszej księgarni na Warmii (1878). Budynek księgarni wraz z tablicą pamiątkową istnieje do dzisiaj. Drugą księgarnię w roku 1881 założył A. Sikorski, działacz Towarzystwa Czytelni Ludowych. Pierwsza polska szkoła zaczęła działalność w okresie plebiscytu (w latach 1929–1933), przedszkole od 1927. Powołano również bibliotekę Towarzystwa Czytelni Ludowych.
W latach 1954–1972 wieś należała i była siedzibą władz gromady Gietrzwałd. W latach 1975–1998 w województwie olsztyńskim.
Życie religijne
[edytuj | edytuj kod]Mieszkańcy wsi są w większości rzymskimi katolikami. W miejscowości jest sanktuarium maryjne, którym opiekują się od 1945 kanonicy regularni laterańscy.
W 1877 roku od 27 czerwca do 16 września na przykościelnym klonie dwóm dziewczynkom: Barbarze Samulowskiej i Justynie Szafryńskiej objawiła się Matka Boża. Maryja miała przemawiać do nich po polsku, co wywołało poruszenie, jako że język polski był wówczas w Prusach zakazany. Zdarzenie wzmocniło ruch polski na Warmii[7]. Od czasu objawienia do sanktuarium maryjnego w Gietrzwałdzie co roku przybywają rzesze pielgrzymów (nawet około miliona rocznie[potrzebny przypis]). Wikariuszem gietrzwałdzkiego kościoła był przez kilka lat ks. Wacław Osiński, prezes Związku Polaków w Niemczech na okręg Prus Wschodnich.
.jpg)
Zabytki
[edytuj | edytuj kod]- Bazylika Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Gietrzwałdzie. Pierwszy kościół został zbudowany wkrótce po lokacji wsi, przed rokiem 1500 rozbudowany lub zbudowany na nowo, z cegły i kamienia. Z tego okresu częściowo zachowała się prosta budowa salowa w stylu gotyckim. 31 marca 1500 kościół konsekrowano, nadając mu wezwanie Narodzenia Najświętszej Marii Panny. Był wielokrotnie przebudowany. W 1970 papież Paweł VI nadał kościołowi w Gietrzwałdzie tytuł bazyliki mniejszej. Ogrodzony kamiennym murem stoi na wzniesieniu w centrum wsi. W części północno-wschodniej jest aleja prowadząca do źródełka, w zachodniej dom pielgrzyma oraz plebania wraz z kaplicą św. Józefa.
- Kaplica wotywna św. Józefa zbudowana w 1877, wkrótce po objawieniach Bogurodzicy, w czasie rzekomych objawień św. Józefa, za sprawą proboszcza Weichsela. Została wzniesiona z czerwonej cegły, a w jej wnętrzu ustawiono jedną z dwóch figurek św. Józefa. W późniejszych latach prostopadle do ściany wschodniej i zachodniej kaplicy dobudowano drewniane krużganki. Rzut kaplicy w kształcie prostokąta, zamknięty poligonalnie od strony północno-zachodniej. Bryła zwarta, w formie wieloboku foremnego, pokryta dachem pięciopołaciowym, jednokondygnacyjna, prawdopodobnie podpiwniczona. Wnętrze wyposażone w ołtarz neogotycki. Obecnie pełni rolę kaplicy pogrzebowej[8].
- Kapliczki w większości z XIX w., wzniesione z cegły na planie kwadratu, dwukondygnacyjne[9].
- Plebania, 1915[10].
- Organistówka, 1884[11].
- Domy[12][13].
Ludzie związani z Gietrzwałdem
[edytuj | edytuj kod]Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 32578
- ↑ Wieś Gietrzwałd w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2017-06-04], liczba ludności na podstawie danych GUS.
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2022, s. 299 [zarchiwizowane 2022-10-26].
- ↑ Rozporządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 12 listopada 1946 r. o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości (M.P. z 1946 r. nr 142, poz. 262)
- ↑ Kellmann 2007 ↓.
- ↑ Wiktor Knercer. Gietrzwałd. „Spotkania z zabytkami”. Nr 2 (54), 1991. ISSN 0137-222X.
- ↑ Krzysztof Bielawny, Niepodległość wyszła z Gietrzwałdu, Warszawa 2018, s. 197–222, ISBN 978-83-941876-4-4.
- ↑ Wpisana do rejestru zabytków pod nr. rej. A-2000 z 20.09.2002.
- ↑ Nr rej. 2859 z 19.03.1991; nr rej. 2860 z 19.03.1991; nr rej. 2861 z 19.03.1991; kaplica przydrożna, 1800, nr rej. 269 (G/45) z 20 marca 1957 oraz 991 z 27.03.1968; kapliczka przydrożna, na terenie posesji nr 74, 2 poł. XVIII, nr rej. 2864 z 19.03.1991; kapliczka przydrożna, przy skrzyżowaniu dróg do Woryt, 2 poł. XIX, nr rej. 2863 z 19.03.1991; kapliczka przydrożna, przy drodze Olsztyn – Ostróda, 2 poł. XIX, nr rej. 2903 z 19.03.1991.
- ↑ Nr rej. A-2862 z 20.09.2002.
- ↑ Nr rej. A-1999 z 20.09.2002.
- ↑ Dom nr 13, drewniany, poł. XIX, nr rej. 2866 z 4.09.1986 i 28.071992; nr 16, drewniany, pocz. XX, nr rej. 2867 z 25.01.1990; nr 31 (szkoła polska), pocz. XX, nr rej. 3628 z 30.09.1985; nr 33, 1877, nr rej. 1412 z 10.08.1973.
- ↑ Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków (stan na 30 września 2016 r.) – dla woj. warmińsko-mazurskiego. nid.pl (Strona internetowa Narodowego Instytutu Dziedzictwa). [dostęp 2016-12-01].
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Gmina Gietrzwałd – Gietrzwałd. Opis wsi/historia. Dom Warmiński. [dostęp 2016-12-01].
- Georg Kellmann: Historia parafii Klebark Wielki, jej wiosek i okolic. Klebark Wielki: Parafia p.w. Znalezienia Krzyża Świętego i Narodzenia Najświętszej Marii Panny, 2007. ISBN 978-83-918968-1-5.
- Anna Pospiszylowa: Toponimia południowej Warmii. Nazwy miejscowe. Olsztyn: Pojezierze, 1987. ISBN 83-7002-289-8.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Gietrzwałd, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 566.
- ks. Walenty Barczewski Geografia polskiej Warmii
- Archiwalne publikacje związane z miejscowością w bibliotece Polona