Germanizacja nazw w Prusach
Germanizacja nazw w Prusach – proces zmian nazw miejscowych niemających pochodzenia niemieckiego, zachodzący w XIX i XX wieku – do 1918 r. w Królestwie Prus, a następnie w kraju związkowym Prusy. Szczególne nasilenie zmian miało miejsce w tzw. III Rzeszy. Do 1939 roku zmiany dotyczyły Brandenburgii, Dolnego Śląska, Pomorza Zachodniego, Saksonii i pozostałej przy państwie niemieckim poplebiscytowej części Górnego Śląska oraz Prus Wschodnich, a po 1939 terytoriów zdobytych na Rzeczypospolitej Polskiej (polska część Górnego Śląska, północne Mazowsze, Suwalszczyzna). Zmiany, jakich dokonano po 1939 na obszarze Kraju Warty oraz Okręgu Rzeszy Gdańsk – Prusy Zachodnie, w obecnej formie hasła nie są omówione[2].
Brandenburgia
[edytuj | edytuj kod]Przykładem zmiany Lipsa (w gminie Hermsdorf) na Lindenort (zmiana cofnięta w 1947 r.).
Pomorze
[edytuj | edytuj kod]Przykładem zmiany Gesorke (w powiecie Stolp) na Kleinwasser w 1938 (obecnie Jeziorka).
Prusy Wschodnie i Pomorze Gdańskie
[edytuj | edytuj kod]Proces dotyczący Mazur i południowej Warmii, a także obejmujący Kociewie, tzw. Powiśle i Kaszuby, a więc obszary zamieszkane także przez ludność polskojęzyczną / słowiańskojęzyczną. W dawnej przeszłości tereny Mazur i południowej Warmii skolonizowała ludność z północnego Mazowsza i ziemi chełmińskiej. W Prusach Wschodnich germanizacja nazw objęła także obszar Małej Litwy a poprzez to dotyczyła także nazw litewskich.
Germanizacja nazw w Prusach Wschodnich miała miejsce od drugiej połowy XIX w. i polegała na zamianie nazw miejscowych, które miały bałtycki, polski lub litewski źródłosłów na nazwy niemieckie. W latach 1926–1934 w Prusach Wschodnich zmieniono 273 nazwy miejscowości. Przykładowo w 1933 r. Sutzken (obecnie Suczki) przemianowano na Hitlershöhe.
W 1937 r. na Albertynie powstała komisja Verdeutschung fremdsprachiger Orts-Namen in Ost-Preußen, w której członkami byli germanista Walther Ziesemer, slawista Karl Heinrich Meyer, lektor Viktor Falkenhayn oraz Max Hein, dyrektor archiwum królewieckiego[3]. Działając na zlecenie gauleitera Ericha Kocha komisja doprowadziła do zmiany około 70% dotychczasowych nazw miejscowości, rzek, lasów itd. na Mazurach[4]. Najwięcej zmian wprowadzono w 1938 r., kiedy komisja zmieniła kilka tysięcy nazw. Nazewnictwo z 1938 r., z wyjątkiem nazw odwołujących się wprost do nazistowskich prominentów, po 1945 r. jest współużywane w Niemczech m.in. w materiałach kartograficznych.
Przykłady zmian nazw z 1938 r.
[edytuj | edytuj kod]- jezioro Bierki z Bierg See na Masuren See
- jezioro Bobrzynek z Bubrinneck See na Otter See
- Borawski Las z Borawskener Wald na Deutschecker Wald
- rzeka Dylewka z Döhlewka Bach na Döhlauer Bach
- jezioro Dłużek (koło wsi Smolanek) z Dluszeck See na Toter See
- jezioro Dąbrówno (koło wsi Samin) z Dombrowa See na Semnitz See
- jezioro Jerczek z Jerczek See na Rohr See
- wieś Siódmak z Schodmak na Wiesendorf.
Saksonia
[edytuj | edytuj kod]Przykładem zmiany Mücka na Stockteich (zmiana cofnięta w 1947 r.).
Śląsk
[edytuj | edytuj kod]
Proces germanizacji nazw na Śląsku rozpoczął się później niż w Prusach Wschodnich. Pierwszą próbą całkowitego wyeliminowania polskiego nazewnictwa z terenu Śląska był projekt nadprezydenta prowincji śląskiej Ferdinanda von Nordenflychta z 1873, który jednak nie wszedł w życie[5]. W praktyce jedną z pierwszych zmian było przemianowanie 21 lutego 1915 Zabrza na Hindenburg, co miało na celu upamiętnienie feldmarszałka Paula von Hindenburga. Kolejnych zmian miejscowości na Śląsku dokonano w okresie Republiki Weimarskiej, np. w 1931 Przyschetz przemianowano na Lichtenwalde. W latach 1934–1935 zmieniono łącznie około 50 nazw. W 1936 w rejencji opolskiej zmieniono 1088 nazw miejscowości, a w następnym roku przemianowano dodatkowo 160 wsi sołeckich, przysiółków i osiedli. Większość z nich nastąpiło 1 grudnia 1936 r. Oficjalnie to zainteresowane gminy występowały z wnioskiem do władz o zmianę nazwy. W tym czasie Niemcy sugerowali, że cała akcja jest odpowiedzią na polonizację starych nazw niemieckich w województwie śląskim[6]. W rejencjach wrocławskiej i legnickiej nasilenie akcji przypadło na lata 1937–1938, kiedy w rejencji wrocławskiej przemianowano 359 nazw miejscowości, a w legnickiej 178[7].
Metody zmiany nazw były różne:
- odkurzanie starych, nieużywanych nazw niemieckich:
- Stroppendorf w miejsce Ostroppa (Ostropa),
- przejęcie nazwy niemieckiej, odnoszącej się dotychczas do czegoś innego:
- nazwę leśniczówki Frühauf przyjęto w miejsce Ochotz (Ochodze),
- nawiązanie do topografii okolicy, charakterystycznych budowli lub zajęć ludności:
- Schönkirch (piękny kościół) w miejsce Chrzumczütz, którego Niemiec nie umiał wymówić (Chrząszczyce, w których powstał nowy kościół),
- Niederkirch (niski kościół) w miejsce Dollna (Dolna, w której była świątynia położona poniżej osady),
- Hochkirch w sąsiedniej wsi Wyssoka (Wysoka, leżącej wyżej niż Dolna),
- Haselgrund zamiast Zernitz od słowa Hasel, czy leszczyna, której sporo rosło w pobliżu Żernicy,
- Maiwald w miejsce nazwy Sacharsowitz – połączenie nazwiska Mai (podobno najbogatszy gospodarz we wsi) oraz Wald (gospodarz ów posiadał koło Zacharzowic spory kawałek lasu),
- nawiązanie do nowej wewnątrzśląskiej granicy z Polską:
- Grenzwinkel (graniczny kąt) lub Grenzwiese (graniczna łąka) w miejsce Staschowe i Zawisna,
- próby tłumaczenia starszych nazw na bardziej niemieckie:
- nazwy przypominające dawne:
- nazwy pamiątkowe:
- Heydebreck w miejsce Kandrzin, dla uczczenia dowódcy Freikorpsu, Petera von Heydebrecka, walczącego w III powstaniu śląskim[6].
W okresie II wojny światowej zmiany nazw na przyłączonym województwie śląskim były wyjątkowe (np. Lublinitz przemianowano na Loben). Istniały jednak projekty przeprowadzenia zmiany większości nazw miejscowości (np. Istebna na Bergstuben)[8], Makoschau (pol. Makoszowy) na Maxenau w sposób kompleksowy, jak stało się to w Okręgach Rzeszy Kraj Warty i Gdańsk – Prusy Zachodnie.
Inne przykłady zmian
[edytuj | edytuj kod]- Stare Siołkowice z Alt Schalkowitz na Alt Schalkendorf
- Szczedrzyk ze Sczedrzik na Hitlersee (1934)[9]
- Żórawina z Rothsürben na Rothbach (1937)[10].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Pruski dokument z roku 1750 ustalający urzędowe opłaty na Śląsku – „Wznowione powszechne taxae-stolae sporządzenie, Dla samowładnego Xięstwa Sląska, Podług ktorego tak Auszpurskiey Konfessyi iak Katoliccy Fararze, Kaznodzieie i Kuratusowie Zachowywać się powinni. Sub Dato z Berlina, d. 8. Augusti 1750”.
- ↑ Jerzy Krasuski: Historia Niemiec. Wyd. I. Wrocław: Ossolineum, 1998. ISBN 83-04-04422-6.
- ↑ A. Kossert, Grenzlandpolitik und Forschung an der Peripherie des Reiches. Das ostpreussische Masuren 1919–1945, „Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte”, 2003, 2, s. 138.
- ↑ https://web.archive.org/web/20160413081448/http://www.obn.olsztyn.pl/komunikaty/2015/KMW-2-2014.pdf
- ↑ Monika Choroś, Łucja Jarczak, Stanisława Sochacka Słownik nazw miejscowych Górnego Śląska, Instytut Śląski, Opole 1997, s. 7–8.
- ↑ a b Smolorz D., Kordecki M.: Górny Śląsk. 20 historii z XX wieku. Gliwice: Dom Współpracy Polsko-Niemieckiej, 2012, s. 86–87. ISBN 978-83-60470-29-9.
- ↑ Monika Choroś; Łucja Jarczak, Relacje polsko-niemieckie w nazwach miejscowych. [dostęp 2011-07-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-07-13)].
- ↑ Amtsbezirk Istebna.
- ↑ Monika Choroś, Łucja Jarczak, Stanisława Sochacka „Słownik nazw miejscowych Górnego Śląska”, Instytut Śląski, Opole 1997.
- ↑ Monika Choroś, Łucja Jarczak „Słownik nazw miejscowych Dolnego Śląska”, Instytut Śląski, Opole 1995.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Janusz B. Kozłowski: Germanizacja nazw (s. 46–47) W: Waldemar Mierzwa (red.): Mazury – słownik stronniczy, ilustrowany. Dąbrówno, Retman, 2008. ISBN 978-83-923991-6-2.
- Olecko. Z dziejów miasta i powiatu. Olsztyn, Pojezierze, 1974.
- Ostróda. Z dziejów miasta i okolic. Olsztyn, Pojezierze, 1976.
- Iwona Liżewska, Wiktor Knercer: Przewodnik po historii i zabytkach Ziemi Szczycieńskiej. Olsztyn, Agencja Wydawnicza „Remix” s.c., 1998. ISBN 83-87031-13-5.