Gandża
40°40′58″N 46°21′38″E/40,682778 46,360556
| |||
| |||
| Państwo | |||
|---|---|---|---|
| Rejon |
Gandża | ||
| Prawa miejskie |
859 | ||
| Zarządzający |
Niyazi Bayramov↗ | ||
| Powierzchnia |
110 km² | ||
| Wysokość |
408 m n.p.m. | ||
| Populacja (2012) • liczba ludności • gęstość |
| ||
| Nr kierunkowy |
994 22 | ||
| Kod pocztowy |
AZ 2000 | ||
| Tablice rejestracyjne |
20 | ||
Położenie na mapie Azerbejdżanu  | |||
| 40°40′58″N 46°21′38″E/40,682778 46,360556
| |||
| Strona internetowa | |||
Gandża (dawniej Giandża, azer. Gəncə) – miasto w zachodnim Azerbejdżanie, położone na północnych stokach Małego Kaukazu na wysokości około 440 m n.p.m. Przez miasto przepływa niewielka rzeka Gəncəçay, dopływ Kury. Gandża to drugie pod względem liczby ludności miasto kraju, po stolicy Baku. Jest jednym z jedenastu miast wydzielonych (şəhər).
Gandża jest ważnym ośrodkiem przemysłowym, naukowym i kulturalnym kraju. Rozwinął się tutaj przemysł włókienniczy, spożywczy, samochodowy i materiałów budowlanych. Znajdują się tutaj 4 szkoły wyższe (uniwersytet, akademia rolnicza, pedagogiczna i techniczna).
Nazwa i etymologia
[edytuj | edytuj kod]Oryginalna nazwa miasta pochodzi najprawdopodobniej od perskiego słowa gandż (گنج), czyli „skarb”, „skarbiec”. Według jednej z legend miasto zostało założone w miejscu odkrycia wielkiego skarbu, którego lokalizacja przyśniła się Muhammadowi ibn Khalidowi – arabskiemu władcy.
Podczas panowania dynastii Safawidów miasto nazywane było Abbasabadem, na cześć szacha Abbasa I. W późniejszym okresie, po ostatecznym przejęciu miasta przez Rosję zostało przemianowane na Jelizawietpol (Елизаветполь), na cześć żony cara Aleksandra I. W roku 1918, przy okazji powstania Azerbejdżańskiej Republiki Demokratycznej, powróciła nazwa Gandża, jednak w 1935 Józef Stalin zmienił nazwę miasta na Kirowabad (Кировабад) na cześć bolszewickiego rewolucjonisty Siergieja Kirowa. W 1991 po odzyskaniu niepodległości przez Azerbejdżan powrócono do pierwotnej nazwy.
Historia
[edytuj | edytuj kod]Choć niektórzy historycy umieszczają założenie Gandży jeszcze w okresie przed naszą erą, powszechnie uważa się, że miasto zostało założone w V wieku na szlaku handlowym między Morzem Czarnym a Morzem Kaspijskim[1]. Obszar, na którym się znajdowało nazywany był Arranem i był areną walk pomiędzy Chazarami i Arabami. W VII wieku miasto co najmniej dwukrotnie zostało zrujnowane w wyniku działań wojennych[2], (wpierw przez Persów, a później przez Arabów) jednak szybko zostało odbudowane. Ze względu na położenie na szlaku karawan, zatrzymywali się tu podróżni i kupcy. Tutejsi rzemieślnicy wykorzystywali rudy miedzi, żelaza i innych metali, znajdujących się nieopodal, do tworzenia różnego rodzaju wyrobów. Kiedy od X wieku Barda zaczęła tracić rolę stolicy Arranu, Giandża zaczęła odgrywać ważną rolę w życiu społeczno-gospodarczym i kulturalnym. Wzniesiono mury obronne i wykopano fosy; powstała potężna twierdza. Za panowania Fadłuna I zbudowano pałace, nową twierdzę, mosty, karawanseraje i zaczęto bić własną monetę. W 1139 miasto nawiedziło silne trzęsienie ziemi w którym zginęło 250 tysięcy osób[3]. Zniszczone wówczas miasto zrabował gruziński król Demetriusz, w tym m.in. wykute w 1063 roku słynne Wrota Giandżyjskie, które umieścił w monasterze Gelati w Gruzji, gdzie do dziś się znajdują[4]. Po trzęsieniu ziemi miasto podupadło a dodatkowo padło ofiarą dwóch najazdów Mongołów w 1231 i 1235[5].
Ponowny rozwój przypadł na okres panowania perskiej dynastii Safawidów. Miasto zostało odbudowane przez Abbasa I około 8 km na wschód od swojej poprzedniej lokalizacji. Miasto najpierw stało się stolicą bejlerbejatu, a później niezależnego chanatu Gandży[6].
W 1804 miasto zajęli Rosjanie pod wodzą Pawła Cycjanowa. Według niektórych źródeł podczas zdobycia miasta zamordowane zostało od 1500 do 3000 mieszkańców, w tym 500 muzułmanów, którzy schronili się w meczecie[7]. Jak donosił Cycjanow, do niewoli wziętych zostało 8585 mężczyzn i 8639 kobiet[5]. W roku 1813 po przegranych wojnach persko-rosyjskich miasto trafiło ostatecznie pod administrację rosyjską. Jego nazwę zmieniono wówczas na Jelizawetpol (na cześć małżonki cara Aleksandra I). W latach 1868–1918 było stolicą Guberni jelizawietpolskiej.
W 1918 przywrócono historyczną nazwę Gandża. Miasto było wówczas tymczasową stolicą krótkotrwałego bytu państwowego Demokratycznej Republiki Azerbejdżanu, dopóki Baku nie zostało odbite z rąk Dyktatury Centralnokaspijskiej. W 1920 Azerbejdżan zajęła Armia Czerwona i miasto tak jak reszta kraju weszły w skład Azerbejdżańskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Po odzyskaniu niepodległości w 1991 powróciła oryginalna nazwa miasta.
Dzięki bogatym i różnorodnym złożom rud w okolicach Gandży region ten często nazywano „azerbejdżańskim Uralem”. Znane jest też określenie „azerbejdżańskiej Szwajcarii”, które region Gandży zawdzięcza licznym górskim jeziorom, częściowo powstałym wskutek trzęsienia ziemi z 1139[8].
Turystyka i zabytki
[edytuj | edytuj kod]
W mieście znajduje się wiele zabytków:
- pozostałości murów obronnych, baszt i mostów z XII–XIII wieku,
- zespół sanktuarium i nekropolii İmamzadə z XIV w.
- zespół grobowców z XV-XVIII w.
- hamam Çökək z XVI w.
- hamam chana w starej Giandży z XVI w.
- wieża z 1588
- mauzoleum Mürsəl z XVII w.
- Meczet Piątkowy (Meczet szacha Abbasa) z 1606
- kościół św. Jana z 1633
- karawanseraj Ugurłu-chana z XVII w.
- karawanseraj szacha Abbasa z XVII w.
- pałac władcy w starej Giandży z XVII-XVIII w.
- kościół św. Sarkisa z XVIII w.
- meczet Qırıxlı z XVIII w.
- ogród chanów z XVIII w.
- meczet imama z XVIII w.
- hamam w stylu europejskim z XIX w.
- pałac Ziyadxanovların z XIX w.
- mauzoleum Hacı Mir Qasım ağa z XIX w.
- mauzoleum Seyid Mirzə Bağır Ağa z XIX w.
- budynek gimnazjum męskiego z XIX w.
- budynek szkoły sztuki im. Mihailowa z XIX w.
- budynek kina z XIX w.
- budynek kinoteatru z XIX w.
- meczet Xəlfəli z XIX w.
- meczet Zərrabi z XIX w.
- dom Elekber beja z XIX w.
- meczet Qazaxlar z 1801
- meczet Molla Cəlil z 1815
- meczet Hüseyniyyə z 1825
- pałac Yusifbəylilər z 1877
- Meczet Şahsevənlər z 1882
- budynek szkoły z 1883
- meczet Ozan z 1884
- cerkiew Aleksandra Newskiego z 1887
- budynek Xalq Cümhuriyyəti z 1897
- meczet Səfərabad z początku XX w.
- dom Ismaila beja z początku XX w.
- dom-muzeum Israfila Memmedowa z początku XX w.
- kościół luterański z 1915
- meczet Şərəfxanlı z 1915
- budynek Państwowego Teatru Dramatycznego w Giandży z 1932
W Gandży urodził się znany perski poeta klasyczny Nizami. Znajduje się tutaj jego mauzoleum, wybudowane w 1991[9]. Z Gandży pochodził również znany azerski kompozytor Fikret Amirow.
Transport
[edytuj | edytuj kod]
System transportu publicznego w Gandży jest zarządzany głównie przez Ministerstwo Transportu Republiki Azerbejdżanu i składa się wyłącznie z autobusów. W latach 1955–2004 w mieście funkcjonowała sieć trolejbusowa[10], a w latach 1933–1967 sieć tramwajowa. W 2013 roku ogłoszono plany przywrócenia sieci tramwajowej. Prace miały się rozpocząć w 2015 roku[11].
W 2013 roku Ministerstwo ogłosiło plany budowy metra w Gandży[12][13].
Port lotniczy Gandża obsługuje połączenia krajowe z Baku oraz międzynarodowe z Rosją i Turcją.
Gandża leży na ważnej linii kolejowej, łączącej Baku z zachodem kraju i dalej ze stolicą Gruzji Tbilisi. Jest ona częścią linii Baku–Tbilisi–Kars, łączącej stolicę Azerbejdżanu z Turcją i otwartej 30 października 2017[14]. Dworzec kolejowy w Giandży jest usytuowany 4 km na północ od centrum[15].
Klimat
[edytuj | edytuj kod]Klimat stepowy. Opadów deszczu w ciągu roku nie ma zbyt wiele. Klasyfikacja klimatu Köppena-Geigera BSk. Na tym obszarze średnia temperatura wynosi 13,5 °C. W ciągu roku średnie opady wynoszą 348 mm. Najsuchszym miesiącem jest styczeń z opadami na poziomie 12 mm. W maju opady osiągają wartość szczytową ze średnią 54 mm. Różnica w opadach pomiędzy najsuchszym a najbardziej mokrym miesiącem wynosi 42 mm. Najcieplejszym miesiącem w roku jest lipiec ze średnią temperaturą 25,5 °C, z kolei najzimniejszym miesiącem jest styczeń ze średnią temperaturą 2,0 °C. Wahania roczne temperatur wynoszą 23,5 °C[16].
Miasta partnerskie
[edytuj | edytuj kod]
Derbent, Rosja
Rustawi, Gruzja
Newark, Stany Zjednoczone
Izmir, Turcja- Moskwa, Rosja
- Kutaisi, Gruzja
- Kars, Turcja
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Północny i zachodni Azerbejdżan. W: Sławomir Adamczak: Gruzja, Armenia i Azerbejdżan. Bielsko-Biała: Wydawnictwo Pascal, 2013, s. 428, seria: Praktyczny przewodnik. ISBN 978-83-7642-141-4.
- ↑ About Ganja. [dostęp 2015-03-30].
- ↑ Ganja seismic station 40.650 46.320 [online], Republican Seismic Survey Center of Azerbaijan National Academy of Sciences, 1 października 2012 [dostęp 2017-02-08].
- ↑ Giandżabasar. W: Azerbejdżan. Wyd. 1. Pruszków: Rewasz, 2014, s. 257. ISBN 978-83-62460-38-0.
- ↑ a b Fakhraddin Mammadov: Ganja - The First Capital of Independence. [dostęp 2015-03-30]. (ang.).
- ↑ Khanates of Azerbaijan [online], 1905.az [dostęp 2017-02-08] (ang.).
- ↑ Peter Avery; William Bayne Fisher; Gavin Hambly; Charles Melville: The Cambridge history of Iran: From Nadir Shah to the Islamic Republic. s. 322.
- ↑ Szeki i okolice. W: Gruzja, Armenia i Azerbejdżan - Magiczne Zakaukazie. Wyd. IV. Gliwice: Wydawnictwo Helion, 2012, s. 432, seria: Przewodniki Bezdroży. ISBN 978-83-246-7447-3.
- ↑ John Noble, Michael Kohn, Danielle Systermans, Georgia, Armenia & Azerbaijan. Ediz. Inglese, Lonely Planet, 2008, ISBN 978-1-74104-477-5 [dostęp 2017-02-08] (ang.).
- ↑ Гянджа [Кировабад (троллейбус)]
- ↑ News.Az - Tramways to be laid in Azerbaijan's Ganja [online], web.archive.org, 7 sierpnia 2018 [dostęp 2021-05-06] [zarchiwizowane z adresu 2018-08-07].
- ↑ Subways to open in major Azerbaijani cities, „AzerNews.az”, 9 maja 2013 [dostęp 2017-10-31] (ang.).
- ↑ APA - Subway to be constructed in Sumgayit, Nakhchivan and Ganja [online], web.archive.org, 4 marca 2016 [dostęp 2021-05-06] [zarchiwizowane z adresu 2016-03-04].
- ↑ Kolej, która omija Rosję i jej sojusznika [online] [dostęp 2017-10-31] (pol.).
- ↑ Północny i zachodni Azerbejdżan. W: Sławomir Adamczak: Gruzja, Armenia i Azerbejdżan. Bielsko-Biała: Wydawnictwo Pascal, 2013, s. 429, seria: Praktyczny przewodnik. ISBN 978-83-7642-141-4.
- ↑ KLIMAT: GANJA. climate-data.org. [dostęp 2015-04-03]. (pol.).
