Elżbieta wrocławska

Elżbieta wrocławska
	księżna poznańska
Okres	od 1244; do 4 czerwca 1257
Jako żona	Przemysła I
	Dane biograficzne
Dynastia	Piastowie
Data urodzenia	między 1224 a 1232
Data i miejsce śmierci	16 stycznia 1265 ; Modrze
Miejsce spoczynku	bazylika archikatedralna Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Poznaniu
Ojciec	Henryk II Pobożny
Matka	Anna Przemyślidka
Rodzeństwo	Gertruda wrocławska; Bolesław II Rogatka; Mieszko lubuski; Konstancja wrocławska; Henryk III Biały; Konrad I głogowski; Agnieszka wrocławska; Władysław wrocławski; Jadwiga wrocławska
Małżeństwo	Przemysł I; od 1244
Dzieci	Konstancja Przemysłówna; Eufrozyna Przemysłówna; Anna Przemysłówna; Eufemia Przemysłówna; Przemysł II

Elżbieta wrocławska (ur. zapewne między 1224 a 1232, zm. 16 stycznia 1265 w Modrzu) – księżniczka śląska, księżna poznańska z dynastii Piastów.

Córka księcia śląskiego, krakowskiego i wielkopolskiego Henryka II Pobożnego i Anny Przemyślidki, córki króla Czech Przemysła Ottokara I. Żona księcia wielkopolskiego Przemysła I. Matka księcia wielkopolskiego, krakowskiego i króla Polski Przemysła II.

Życiorys

Młodość

Data urodzenia Elżbiety nie jest znana. Gdy w 1244 wychodziła za mąż, miała co najmniej 12 lat i raczej nie więcej niż 20. Urodziła się zatem najpewniej między 1224 a 1232^[1]. Genealogia św. Jadwigi wymienia ją na czwartym miejscu wśród córek Henryka Pobożnego, jednakże w literaturze uznawana jest za trzecią pod względem starszeństwa córkę śląskiego księcia^[2]. Wśród znanych z imienia dzieci Henryka Pobożnego i Anny czeskiej umownie zajmuje piąte miejsce, między Konstancją a Henrykiem III Białym^[3]. Jej imię, które w dolnośląskiej linii Piastów pojawiło się po raz pierwszy, prawdopodobnie nawiązuje do Elżbiety, córki króla węgierskiego Andrzeja II i żony landgrafa Turyngii Ludwika IV, będącej jednocześnie siostrzenicą babki Henrykówny – Jadwigi Śląskiej^[4]. Nadanie Piastównie tego imienia mogło stanowić jeden z pierwszych przejawów kultu na ziemiach polskich Elżbiety z Turyngii, zmarłej w 1231, a kanonizowanej cztery lata później^[5].

Pochodząca z ok. 1285 Kronika polska podaje, że Elżbieta była zakonnicą w klasztorze cysterek w Trzebnicy, skąd została uprowadzona przez brata Bolesława Rogatkę, który wydał ją za mąż za księcia wielkopolskiego Przemysła I. Niektórzy historycy uznali tę relację za wiarygodną^[6]. Według jednego poglądu przesłankami przemawiającymi za jej prawdziwością są przywileje Przemysła I na rzecz trzebnickiego zgromadzenia, które można odbierać jako wyraz ekspiacji, a także – być może jako wynik ślubów Elżbiety po opuszczeniu klasztoru – wstąpienie do niego jednej z córek^[7]. Źródła jednak nie są zgodne co do okoliczności porwania. Żywot św. Jadwigi przekazuje, że Bolesław uprowadził z klasztoru dwie siostry, przy czym wymienia imię tylko jednej z nich – Agnieszki, natomiast Jan Długosz w swoich Rocznikach podaje, że Elżbieta nie złożyła ślubów zakonnych. Wobec rozbieżności źródeł w relacjach o uprowadzeniu Henrykówien przez brata istnieje w literaturze koncepcja, zgodnie z którą opisy te są wymysłami wyrosłymi na tle kultu św. Jadwigi^[8]. Według niektórych historyków Elżbieta przebywała w klasztorze trzebnickim na czas wychowania bez zamiaru zostania zakonnicą^[9], pozostając pod wpływem prowadzącej świątobliwy żywot babki Jadwigi Śląskiej^[5].

Małżeństwo z Przemysłem I

Ślub Elżbiety i Przemysła I odbył się w 1244^[10]. Małżeństwo to zostało zawarte z powodów politycznych. Przemysł I, wykorzystując osłabienie Śląska i śmierć Henryka Pobożnego w wyniku najazdu mongolskiego w 1241, podjął akcję rewindykacji ziem wielkopolskich utraconych przez ojca na rzecz Henryków śląskich: Henryka Brodatego i Henryka Pobożnego. W wyniku wojny z ich sukcesorem Bolesławem Rogatką odzyskał południową Wielkopolskę (1241), Międzyrzecz i Zbąszyń (1242), a także ważny strategicznie Santok (1244). Mariaż Przemysła z Elżbietą umacniał ugodę między zwaśnionymi stronami, a samego księcia wielkopolskiego zabezpieczał przed odwetem ze strony Bolesława Rogatki, dzięki czemu mógł skierować się przeciw Władysławowi opolskiemu, który z postanowienia Henryka Brodatego sprawował rządy w Rudzie i Kaliszu. Małżeństwo z Elżbietą nie zapewniło jednak pokoju między szwagrami, gdyż już w 1246 doszło do zbrojnego konfliktu między nimi.

Działalność Elżbiety jako księżnej poznańskiej jest nieznana. W literaturze można spotkać się z poglądem, że prawdopodobnie wpłynęła na decyzję męża o ufundowaniu w 1250 w podpoznańskich Owińskach żeńskiego klasztoru, dokąd sprowadzono cysterki z Trzebnicy^[5]. Tymczasem owiński klasztor został założony przez Przemysła w 1242 z inicjatywy młodszego brata Bolesława Pobożnego^[11].

Mąż Elżbiety urodził się między 5 czerwca 1220 a 4 czerwca 1221^[12]. Był synem Władysława Odonica i Jadwigi. Po śmierci ojca w 1239 rządził Wielkopolską przy współudziale brata Bolesława Pobożnego. W latach 1247, 1249 i 1253 bracia dokonywali podziału ziem. Przy pierwszym podziale Przemysł zatrzymał dzielnicę poznańską i gnieźnieńską, przy drugim poznańską i kaliską. Ostatecznie rządził częścią poznańską, podczas gdy Bolesław objął część gnieźnieńsko-kaliską. Zmarł 4 czerwca 1257.

Z małżeństwa z Przemysłem I Elżbieta urodziła cztery córki: Konstancję (żonę Konrada, margrabiego brandenburskiego), Eufrozynę (ksieni klasztoru cysterek w Trzebnicy), Annę (ksieni klasztoru cysterek w Owińskach), Eufemię (klaryskę wrocławską), a także syna pogrobowca Przemysła, który został księciem wielkopolskim, krakowskim, pomorskim i wreszcie królem Polski.

Wdowieństwo

Po śmierci męża Elżbieta zamieszkała w Modrzu niedaleko Poznania, stanowiącym jej oprawę wdowią, gdzie zmarła w piątek po oktawie Objawienia Pańskiego, tj. 16 stycznia 1265^[13]. Według Długosza została pochowana w katedrze poznańskiej. Przekaz ten, mimo że niewspółczesny, uznawany jest za wiarygodny. Na jego korzyść przemawiają bowiem: nieduża odległość miejsca śmierci od katedry, a także wcześniejszy pochówek w niej Przemysła I^[14]. Informując o śmierci Elżbiety, Długosz scharakteryzował ją jako „kobietę rzadkiej pobożności i świętości, hojną i życzliwą wobec Kościoła Bożego i osób duchownych”^[15].

Genealogia

Henryk I Brodaty
ur. zap. 1165–1170
zm. 19 III 1238

Jadwiga Śląska
ur. zap. 1178–1180
zm. 14 X 1243

Przemysł Ottokar I
ur. ok. 1155
zm. 15 XII 1230

Konstancja węgierska
ur. ok. 1180
zm. 6 XII 1240

Henryk II Pobożny
ur. zap. 1196–1202/1204
zm. 9 IV 1241

Anna Przemyślidka
ur. zap. 1201–1204
zm. 26 VI 1265

	Przemysł I ur. 5 VI 1220–4 VI 1221 zm. 4 VI 1257 OO 1244	Elżbieta wrocławska ur. zap. 1224–1232 zm. 16 I 1265



Konstancja ur. 1245–1248 zm. 10 X 1281	Eufrozyna ur. ok. 1250 zm. zap. 17 II 1298	Anna ur. 1253 zm. zap. 19 V po 1295	Eufemia ur. 1253 zm. 5 IX 1298	Przemysł II ur. 14 X 1257 zm. 8 II 1296

Drzewo genealogiczne opracowano na podstawie materiału źródłowego^[16].

Przypisy

↑ K. Jasiński, Rodowód Piastów śląskich, wyd. II, Kraków 2007, s. 123 i tabl. I/2. Ten sam autor w pracy Genealogia Piastów wielkopolskich : Potomstwo Władysława Odonica, [w:] J. Wiesiołowski (red.), Nasi Piastowie, „Kronika Miasta Poznania”, nr 2/95, Poznań 1995, s. 40, jako rok urodzenia Henrykówny podał przedział lat 1224–1232, nie podkreślając niepewności tej datacji. T. Jurek, Elżbieta, [w:] K. Ożóg, S. Szczur (red.), Piastowie : leksykon biograficzny, Kraków 1999, s. 414, podał, że Elżbieta urodziła się ok. 1224–1232.
↑ K. Jasiński, Rodowód Piastów śląskich, wyd. II, Kraków 2007, tabl. I/2. W starszej literaturze (H. Grotefend, W. Dworzaczek, J. Gottschalk) uznawano ją za drugą z kolei córkę Henryka Pobożnego. Zob. K. Jasiński, Rodowód Piastów śląskich, wyd. II, Kraków 2007, s. 123, przyp. 2.
↑ K. Jasiński, Rodowód Piastów śląskich, wyd. II, Kraków 2007, s. 123 i tabl. I/2.
↑ K. Jasiński, Rodowód Piastów śląskich, wyd. II, Kraków 2007, s. 122.
↑ ^a ^b ^c T. Jurek, Elżbieta, [w:] K. Ożóg, S. Szczur (red.), Piastowie : leksykon biograficzny, Kraków 1999, s. 414.
↑ O. Balzer, Genealogia Piastów, Kraków 1895, s. 230; T. Jurek, Elżbieta, [w:] K. Ożóg, S. Szczur (red.), Piastowie : leksykon biograficzny, Kraków 1999, s. 414; por. K. Jasiński, Genealogia Piastów wielkopolskich : Potomstwo Władysława Odonica, [w:] J. Wiesiołowski (red.), Nasi Piastowie, „Kronika Miasta Poznania”, nr 2/95, Poznań 1995, s. 41.
↑ B. Nowacki, Przemysł II : odnowiciel korony polskiej : (1257–1296), Kraków 2007, s. 52, 63–64.
↑ H. Likowski, Początki klasztoru cysterek w Owińskach, Poznań 1922, s. 32.
↑ Skłania się do tego K. Jasiński, Rodowód Piastów śląskich, wyd. II, Kraków 2007, s. 122, a jako pewnik przyjmują Z. Kozłowska-Budkowa, Elżbieta, [w:] W. Konopczyński (red.), Polski Słownik Biograficzny, t. VI, Kraków 1948, reprint: Wrocław 1989, s. 29 oraz T. Jurek, Elżbieta, [w:] K. Ożóg, S. Szczur (red.), Piastowie : leksykon biograficzny, Kraków 1999, s. 414.
↑ Informując o ślubie księcia Przemysła, Kronika wielkopolska błędnie przekazała imię jego żony, podając że książę poślubił Jadwigę. W ustępie o śmierci księżnej kronika nazwała ją już poprawnie.
↑ H. Likowski, Początki klasztoru cysterek w Owińskach, Poznań 1922, s. 32–33. Rok 1250 jako rok założenia klasztoru zapisano w XVI-wiecznym spisie urzędowym klasztorów cysterskich. Tymczasem z 24 kwietnia 1250 pochodzi nie akt fundacyjny, lecz dokument, w którym Przemysł I czynił nadania na rzecz owińskiego zgromadzenia. Zob. H. Likowski, Początki klasztoru cysterek w Owińskach, Poznań 1922, s. 60.
↑ K. Jasiński, Genealogia Piastów wielkopolskich : Potomstwo Władysława Odonica, [w:] J. Wiesiołowski (red.), Nasi Piastowie, „Kronika Miasta Poznania”, nr 2/95, Poznań 1995, s. 40.
↑ Taką datę podała Kronika wielkopolska. Długosz, niewątpliwie korzystający z Kroniki, opuścił słowo oktawa i otrzymał datę 9 stycznia. Zob. O. Balzer, Genealogia Piastów, Kraków 1895, s. 231. Por. Kronika wielkopolska, K. Abgarowicz (tłum.), B. Kürbis (oprac.), Kraków 2010, s. 193 oraz J. Długosz, Jana Długosza Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego, ks. 7 i 8, J. Mrukówna (tłum.), K. Pieradzka (red. i koment.), Kraków 1974, s. 185, przyp. 6.
↑ K. Jasiński, Rodowód Piastów śląskich, wyd. II, Kraków 2007, s. 123.
↑ J. Długosz, Jana Długosza Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego, ks. 7 i 8, J. Mrukówna (tłum.), K. Pieradzka (red. i koment.), Kraków 1974, s. 186.
↑ K. Jasiński, Genealogia Piastów wielkopolskich : Potomstwo Władysława Odonica, [w:] J. Wiesiołowski (red.), Nasi Piastowie, „Kronika Miasta Poznania”, nr 2/95, Poznań 1995; K. Jasiński, Rodowód Piastów śląskich, wyd. II, Kraków 2007; Drzewo genealogiczne Przemyślidów (fragm.) (ang.), genealogy.euweb.cz, [dostęp 2012-05-05].

Bibliografia

Źródła

Długosz J., Jana Długosza Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego, ks. 7 i 8, J. Mrukówna (tłum.), K. Pieradzka (red. i koment.), Drukarnia Narodowa, Kraków 1974, s. 185–186.
Kronika wielkopolska, K. Abgarowicz (tłum.), B. Kürbis (oprac.), Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych „Universitas”, Kraków 2010, ISBN 978-83-242-1275-0, s. 158, 193.

Opracowania

Balzer O., Genealogia Piastów, Akademia Umiejętności, Kraków 1895, s. 230–231. (publikacja w Wielkopolskiej Bibliotece Cyfrowej)
Jasiński K., Genealogia Piastów wielkopolskich : Potomstwo Władysława Odonica, [w:] J. Wiesiołowski (red.), Nasi Piastowie, „Kronika Miasta Poznania”, nr 2/95, Poznań 1995, ISSN 0137-3552, s. 39–41.
Jasiński K., Rodowód Piastów śląskich, wyd. II, Wydawnictwo Avalon, Kraków 2007, ISBN 978-83-60448-28-1, s. 122–124, tabl. I/2.
Jurek T., Elżbieta, [w:] K. Ożóg, S. Szczur (red.), Piastowie : leksykon biograficzny, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1999, ISBN 83-08-02829-2, s. 414.
Kozłowska-Budkowa Z., Elżbieta, [w:] W. Konopczyński (red.), Polski Słownik Biograficzny, t. VI, Polska Akademia Umiejętności, Kraków 1948, reprint: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1989, ISBN 83-04-03291-0, s. 29.
Likowski H., Początki klasztoru cysterek w Owińskach (1242–1250), Fiszer i Majewski Księgarnia Uniwersytecka, Poznań 1924, s. 32–33, 60. (publikacja w Wielkopolskiej Bibliotece Cyfrowej)
Nowacki B., Przemysł II : odnowiciel korony polskiej : (1257–1296), wyd. 2, Wydawnictwo Avalon, Kraków 2007, ISBN 978-83-60448-27-4, s. 52, 63–64.
Ożóg K., Przemysł I, [w:] K. Ożóg, S. Szczur (red.), Piastowie : leksykon biograficzny, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1999, ISBN 83-08-02829-2, s. 138–141.

[data_urodzenia-1] K. Jasiński, Rodowód Piastów śląskich, wyd. II, Kraków 2007, s. 123 i tabl. I/2. Ten sam autor w pracy Genealogia Piastów wielkopolskich : Potomstwo Władysława Odonica, [w:] J. Wiesiołowski (red.), Nasi Piastowie, „Kronika Miasta Poznania”, nr 2/95, Poznań 1995, s. 40, jako rok urodzenia Henrykówny podał przedział lat 1224–1232, nie podkreślając niepewności tej datacji. T. Jurek, Elżbieta, [w:] K. Ożóg, S. Szczur (red.), Piastowie : leksykon biograficzny, Kraków 1999, s. 414, podał, że Elżbieta urodziła się ok. 1224–1232.

[kolejność_córek-2] K. Jasiński, Rodowód Piastów śląskich, wyd. II, Kraków 2007, tabl. I/2. W starszej literaturze (H. Grotefend, W. Dworzaczek, J. Gottschalk) uznawano ją za drugą z kolei córkę Henryka Pobożnego. Zob. K. Jasiński, Rodowód Piastów śląskich, wyd. II, Kraków 2007, s. 123, przyp. 2.

[kolejność_dzieci-3] K. Jasiński, Rodowód Piastów śląskich, wyd. II, Kraków 2007, s. 123 i tabl. I/2.

[Jasiński,_s._122-4] K. Jasiński, Rodowód Piastów śląskich, wyd. II, Kraków 2007, s. 122.

[Jurek-5] T. Jurek, Elżbieta, [w:] K. Ożóg, S. Szczur (red.), Piastowie : leksykon biograficzny, Kraków 1999, s. 414.

[uprowadzenie-6] O. Balzer, Genealogia Piastów, Kraków 1895, s. 230; T. Jurek, Elżbieta, [w:] K. Ożóg, S. Szczur (red.), Piastowie : leksykon biograficzny, Kraków 1999, s. 414; por. K. Jasiński, Genealogia Piastów wielkopolskich : Potomstwo Władysława Odonica, [w:] J. Wiesiołowski (red.), Nasi Piastowie, „Kronika Miasta Poznania”, nr 2/95, Poznań 1995, s. 41.

[Nowacki-7] B. Nowacki, Przemysł II : odnowiciel korony polskiej : (1257–1296), Kraków 2007, s. 52, 63–64.

[Likowski-8] H. Likowski, Początki klasztoru cysterek w Owińskach, Poznań 1922, s. 32.

[Trzebnica-9] Skłania się do tego K. Jasiński, Rodowód Piastów śląskich, wyd. II, Kraków 2007, s. 122, a jako pewnik przyjmują Z. Kozłowska-Budkowa, Elżbieta, [w:] W. Konopczyński (red.), Polski Słownik Biograficzny, t. VI, Kraków 1948, reprint: Wrocław 1989, s. 29 oraz T. Jurek, Elżbieta, [w:] K. Ożóg, S. Szczur (red.), Piastowie : leksykon biograficzny, Kraków 1999, s. 414.

[Kronika_wielkopolska-10] Informując o ślubie księcia Przemysła, Kronika wielkopolska błędnie przekazała imię jego żony, podając że książę poślubił Jadwigę. W ustępie o śmierci księżnej kronika nazwała ją już poprawnie.

[Owińska-11] H. Likowski, Początki klasztoru cysterek w Owińskach, Poznań 1922, s. 32–33. Rok 1250 jako rok założenia klasztoru zapisano w XVI-wiecznym spisie urzędowym klasztorów cysterskich. Tymczasem z 24 kwietnia 1250 pochodzi nie akt fundacyjny, lecz dokument, w którym Przemysł I czynił nadania na rzecz owińskiego zgromadzenia. Zob. H. Likowski, Początki klasztoru cysterek w Owińskach, Poznań 1922, s. 60.

[Przemysł_I-12] K. Jasiński, Genealogia Piastów wielkopolskich : Potomstwo Władysława Odonica, [w:] J. Wiesiołowski (red.), Nasi Piastowie, „Kronika Miasta Poznania”, nr 2/95, Poznań 1995, s. 40.

[data_śmierci-13] Taką datę podała Kronika wielkopolska. Długosz, niewątpliwie korzystający z Kroniki, opuścił słowo oktawa i otrzymał datę 9 stycznia. Zob. O. Balzer, Genealogia Piastów, Kraków 1895, s. 231. Por. Kronika wielkopolska, K. Abgarowicz (tłum.), B. Kürbis (oprac.), Kraków 2010, s. 193 oraz J. Długosz, Jana Długosza Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego, ks. 7 i 8, J. Mrukówna (tłum.), K. Pieradzka (red. i koment.), Kraków 1974, s. 185, przyp. 6.

[Jasiński,_s._123-14] K. Jasiński, Rodowód Piastów śląskich, wyd. II, Kraków 2007, s. 123.

[Długosz-15] J. Długosz, Jana Długosza Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego, ks. 7 i 8, J. Mrukówna (tłum.), K. Pieradzka (red. i koment.), Kraków 1974, s. 186.

[drzewo_genealogiczne-16] K. Jasiński, Genealogia Piastów wielkopolskich : Potomstwo Władysława Odonica, [w:] J. Wiesiołowski (red.), Nasi Piastowie, „Kronika Miasta Poznania”, nr 2/95, Poznań 1995; K. Jasiński, Rodowód Piastów śląskich, wyd. II, Kraków 2007; Drzewo genealogiczne Przemyślidów (fragm.) (ang.), genealogy.euweb.cz, [dostęp 2012-05-05].

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]