Dzierzba czarnoczelna

Dzierzba czarnoczelna
	Lanius minor
	J. F. Gmelin, 1788
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Podgromada	Neornithes
Infragromada	ptaki neognatyczne
Rząd	wróblowe
Podrząd	śpiewające
Rodzina	dzierzby
Rodzaj	Lanius
Gatunek	dzierzba czarnoczelna
Podgatunki
	L. m. minor J. F. Gmelin, 1788; L. m. turanicus Fediushin, 1927;
	L. m. minor J. F. Gmelin, 1788; L. m. turanicus Fediushin, 1927;
	Kategoria zagrożenia (CKGZ)
	; najmniejszej troski
	Zasięg występowania
	; letnie lęgowiska zimowiska
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Dzierzba czarnoczelna^[3] (Lanius minor) – gatunek niewielkiego ptaka wędrownego z rodziny dzierzb (Laniidae).

Występowanie

Zamieszkuje wschodnią i południową Europę (do południowej Francji, ale bez Półwyspu Iberyjskiego), Turcję i środkową Azję po Kaukaz oraz rzekę Jenisej i południową Syberię. Na północ od Alp po znacznym spadku liczebności dzierzba czarnoczelna widywana jest teraz tylko we wschodniej części Europy. Wędrowna na dalekie dystanse, przeloty w kwietniu-maju i sierpniu-wrześniu. Zimuje w południowej Afryce.

W Polsce do niedawna skrajnie nieliczny ptak lęgowy, spotykany we wschodniej części kraju. Gniazdował regularnie jedynie na terenie gminy Michałowo w województwie podlaskim. W latach 90. XX wieku pojedyncze lęgi stwierdzano również pod Wizną, nad dolnym Bugiem poniżej Wyszkowa, w Kotlinie Sandomierskiej (szczególnie w dolinie Wisłoki), na zachodniej Lubelszczyźnie, pod Oświęcimiem i koło Piotrkowa Trybunalskiego. Ostatni potwierdzony lęg na terenie Polski miał miejsce w 2010 roku, choć niewykluczone, że pojedyncze pary mogły przystępować do lęgów w latach późniejszych na obszarach słabo spenetrowanych^[4]. Dawniej był to ptak dość rozpowszechniony, w XIX wieku zamieszkiwał większość niżowej części ziem polskich, jednak od początku XX wieku następował regres populacji, postępując od północy i zachodu^[4]. Jeszcze w latach 80. XX wieku populację szacowano na około 100 par^[4], a w latach 2008–2012 na zaledwie 1–3 pary^[5].

Podgatunki

Międzynarodowy Komitet Ornitologiczny (IOC) uznaje gatunek za monotypowy, natomiast autorzy Handbook of the Birds of the World wyróżniają dwa podgatunki^[6]^[7]:

L. m. minor – północno-wschodnia Hiszpania, południowa Francja, Włochy, wschodnia Austria, Słowacja, Węgry, Bałkany (na południu po północną Grecję, na wschodzie po Morze Czarne), południowa Litwa, Białoruś i południowo-zachodnia Rosja (na wschodzie po Ural, na południu po Krym i Kaukaz), na południe po Turcję, północną Syrię, Liban i północny Irak. Zimuje w południowej Afryce.
L. m. turanicus – zachodnia Syberia (na wschód od Uralu) i dalej na wschód po rosyjski Ałtaj oraz północno-zachodni kraniec Chin, na południe do Azerbejdżanu, północno-zachodniego i zachodniego Iranu, północny Turkmenistan i północno-wschodni Afganistan. Zimuje w południowej Afryce.

Charakterystyka

Wygląd zewnętrzny

Ptak o wyprostowanej sylwetce i długim ogonie. Na głowie szeroka czarna maska, u dorosłych osobników sięgająca na czoło (u podobnego srokosza jest tylko czarny pasek oczny, nie przechodzący na czoło, za to z białym obramowaniem od góry, nigdy niewystępującym u dzierzby czarnoczelnej)^[8]. Wierzch ciała i głowy szaroniebieski, białe gardło, spód białawy z różowym nalotem na piersi i bokach. U nasady lotek pierwszego rzędu białe lusterko (u srokosza zwykle biel jest również na lotkach drugorzędowych)^[8]. Koniec pierwszej lotki znajduje się na wysokości końca pokryw skrzydłowych. Lotki od drugiej do czwartej są najdłuższymi lotkami. Ogon czarny z białymi brzegami; u siedzącego ptaka końce skrzydeł wystają poza nasadę ogona. Masywny, silny, gruby dziób – jego górna część na końcu jest zakrzywiona i zaopatrzona w ostry „ząb”, który ułatwia dzierzbie miażdżenie chitynowych pancerzyków owadów. Służy też do przytrzymywania ciężkiej i śliskiej zdobyczy. Ta cecha budowy jest wspólna dla wszystkich dzierzb. Samice mają mniej różowy spód, czoło szaro-czarno plamkowane^[8] i wierzch szary bez niebieskiego odcienia, poza tym przypominają samca. Ptaki młode są z szarobrązowego wierzchu prążkowane, podobnie jak srokosz mają szare czoło i czarną maskę przez oko (ale brak występującej u srokosza białej brwi)^[8], a spód ciała kremowy (ogólnie są mniej barwne). Zazwyczaj u ptaków dorosłych czarna barwa zastąpiona jest brązowoczarną.

Rozmiary ciała

długość ciała: ok. 20 cm
rozpiętość skrzydeł: ok. 35 cm

Masa ciała

ok. 45 g

Głos

Śpiew jest wiązanką różnych melodii, naśladownictw, gwizdów i skrzeków. To ostre „tcze tcze”. Śpiewa głośniej niż srokosz, wzlatując nad terenem gniazdowym. Wabi różnymi skrzeczącymi dźwiękami, podobnie do sroki, wydając je w podrygującym locie oraz zawisając w powietrzu.

Zachowanie

Lata prostoliniowo, zmierzając bezpośrednio do celu. Przesiaduje na eksponowanych punktach obserwacyjnych, np. przewodach telefonicznych lub gałęziach drzew.

Środowisko

Zasiedla ciepłe niziny, otwarte przestrzenie, rzadko porośnięte drzewami lub ich grupami. Tereny rolnicze z niską roślinnością i z bogatą strukturą – brzegi pól, skraje starych lasów, śródpolne kępy drzew, brzegi lasków, zadrzewienia śródpolne, szpalery, aleje drzew (zwłaszcza topoli), wysokopienne sady i ogrody.

Pożywienie

Żywi się jedynie pokarmem zwierzęcym (podobnie jak dzierzba gąsiorek) – owadami (najchętniej chrząszczami), ślimakami, gryzoniami, ptakami i jaszczurkami.

Poluje w locie lub z zasiadki, spadając z góry na upatrzoną zdobycz. Podobnie jak inne dzierzby nabija upolowane ofiary na ciernie lub kolce (robi to jednak rzadziej). W trakcie złej pogody poszukuje swych ofiar biegając po ziemi.

Lęgi

Dzierzby przeważnie polują na ofiary z powietrza

Wyprowadza jeden lęg w roku, pod koniec maja lub w czerwcu.

Gniazdo

W koronie wysokiego drzewa (zwykle około 10 m nad ziemią), umieszczone w rozwidleniu konarów, blisko pnia lub u nasady grubej gałęzi, często na topolach lub drzewach owocowych. Konstrukcja jest stosunkowo duża i zbudowana z korzeni, kłączy, gałęzi i grubych źdźbeł traw. Wyścielona delikatnie piórami, włosiem i roślinną wełną. Charakterystycznym elementem gniazda tego ptaka jest wplecenie w środkową jego część licznych dużych, zielonych roślin.

Jaja

W zniesieniu 5–6 zielonkawych jaj, które są pokryte małymi, ciemnymi (brunatnymi lub oliwkowymi) plamkami.

Wysiadywanie

Samica wysiaduje jaja przez okres około 15 dni.

Pisklęta

Gdy potomstwo jest w gnieździe oraz przez dłuższy czas po ich opierzeniu się, oboje rodzice je karmią. Pisklęta, gniazdowniki, opuszczają gniazdo po około 14–19 dniach, a następnie przebywają wspólnie z rodzicami na niewielkim terytorium o promieniu 200–250 m. Miejsca lęgowe opuszczają w sierpniu lub wrześniu.

Status, zagrożenia i ochrona

Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) uznaje dzierzbę czarnoczelną za gatunek najmniejszej troski (LC – least concern) nieprzerwanie od 1988 roku. Liczebność światowej populacji, wstępnie obliczona w oparciu o szacunki organizacji BirdLife International dla Europy z 2015 roku, zawiera się w przedziale 1 200 000–3 260 000 dorosłych osobników. Globalny trend liczebności populacji uznawany jest za spadkowy^[2].

W Polsce objęta ochroną gatunkową ścisłą, wymaga ochrony czynnej^[9]. Na Czerwonej liście ptaków Polski została sklasyfikowana jako gatunek krytycznie zagrożony, prawdopodobnie wymarły CR(PE)^[4].

Zagrożeniami dla tego ptaka są chemiczne skażenia gleby, intensyfikacja rolnictwa, zarastanie nieużytków i wycinanie śródpolnych drzew oraz zarośli.

Zobacz też

ptaki Polski

Przypisy

↑ Lanius minor, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
↑ ^a ^b Lanius minor, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
↑ Nazwa polska za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Rodzina: Laniidae Rafinesque, 1815 - dzierzby - Shrikes (wersja: 2021-01-16). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2021-06-20].
↑ ^a ^b ^c ^d Wilk T., Chodkiewicz T., Sikora A., Chylarecki P., Kuczyński L.: Czerwona lista ptaków Polski. OTOP, Marki, 2020.
↑ T. Chodkiewicz i inni. Ocena liczebności populacji ptaków lęgowych w Polsce w latach 2008–2012. „Ornis Polonica”. 56, s. 149–189, 2015.
↑ Yosef, R. & International Shrike Working Group: Lesser Grey Shrike (Lanius minor). [w:] del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (eds.). Handbook of the Birds of the World Alive [on-line]. 2019. [dostęp 2019-11-27].
↑ Frank Gill, David Donsker (red.): Shrikes, vireos, shrike-babblers. IOC World Bird List: Version 9.2. [dostęp 2019-11-27]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d TomaszT. Cofta TomaszT., Rozpoznawanie europejskich szarych dzierzb Lanius: czarnoczelnej L. minor, śródziemnomorskiej L. meridionalis i srokosza L. excubitor, „Ptaki Polski”, 17 (44), 2016 .
↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).

Bibliografia

Ludwik Tomiałojć, Tadeusz Stawarczyk: Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. Wrocław: PTPP "pro Natura", 2003, s. 705–708. ISBN 83-919626-1-X.
Andrzej G. Kruszewicz: Ptaki Polski. T. 2. Warszawa: Multico, 2006, s. 163–164. ISBN 83-7073-455-3.
Paul Sterry, Andrew Cleave, Andy Clements, Peter Goodfellow: Ptaki Europy. Przewodnik ilustrowany. Warszawa: Świat Książki, 2003, s. 364. ISBN 83-7311-826-8.
Lars Jonsson: Ptaki Europy i obszaru śródziemnomorskiego. tłum. Tadeusz Stawarczyk, Jan Lontkowski, Tomasz Cofta. Warszawa: Muza, 2006, s. 478. ISBN 83-7319-927-6.
Peter Hayman, Rob Hume: Rozpoznawanie ptaków. Warszawa: Muza SA, 2005, s. 230. ISBN 83-7319-639-0.
Peter Hayman, Rob Hume: Ptaki drapieżne. Warszawa: Muza SA, 2007, s. 168–169. ISBN 978-83-7495-075-6.
Karel Štastný: Ptaki śpiewające. Warszawa: Polska Oficyna Wydawnicza "BGW", 1993. ISBN 83-70663-80-X.
Klaus Richarz: Ptaki - Przewodnik. Warszawa: Muza, 2009. ISBN 978-83-7495-018-3.

Linki zewnętrzne

Zdjęcia i nagrania audiowizualne. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).
Lanius minor – dzierzba czarnoczelna. W: M. Gromadzki (red.): Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. T. 8: Ptaki (część II). Warszawa: Ministerstwo Środowiska, 2004, s. 363–365.

[itis-1] Lanius minor, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).

[iucn-2] Lanius minor, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).

[mk-3] Nazwa polska za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Rodzina: Laniidae Rafinesque, 1815 - dzierzby - Shrikes (wersja: 2021-01-16). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2021-06-20].

[clpp-4] Wilk T., Chodkiewicz T., Sikora A., Chylarecki P., Kuczyński L.: Czerwona lista ptaków Polski. OTOP, Marki, 2020.

[ocena2015-5] T. Chodkiewicz i inni. Ocena liczebności populacji ptaków lęgowych w Polsce w latach 2008–2012. „Ornis Polonica”. 56, s. 149–189, 2015.

[hbwa-6] Yosef, R. & International Shrike Working Group: Lesser Grey Shrike (Lanius minor). [w:] del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (eds.). Handbook of the Birds of the World Alive [on-line]. 2019. [dostęp 2019-11-27].

[ioc-7] Frank Gill, David Donsker (red.): Shrikes, vireos, shrike-babblers. IOC World Bird List: Version 9.2. [dostęp 2019-11-27]. (ang.).

[:0-8] TomaszT. Cofta TomaszT., Rozpoznawanie europejskich szarych dzierzb Lanius: czarnoczelnej L. minor, śródziemnomorskiej L. meridionalis i srokosza L. excubitor, „Ptaki Polski”, 17 (44), 2016 .

[9] Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]