Chrom

Chrom
	wanad ← chrom → mangan
	Wygląd
	srebrzystoszary
	; Widmo emisyjne chromu
	Ogólne informacje
Nazwa, symbol, l.a.	chrom, Cr, 24; (łac. chromium)
Grupa, okres, blok	6 (VIB), 4, d
Stopień utlenienia	II, III, VI
Właściwości metaliczne	metal przejściowy
Właściwości tlenków	kwasowe, zasadowe lub amfoteryczne – w zależności od stopnia utlenienia
Masa atomowa	51,996 ± 0,001
Stan skupienia	stały
Gęstość	7,14 g/cm³
Temperatura topnienia	1857 °C
Temperatura wrzenia	2572 °C
Numer CAS	7440-47-3
PubChem	23976
Właściwości atomowe
Promień; • atomowy; • walencyjny	; 140 (166) pm; 127 pm
Konfiguracja elektronowa	[Ar]3d54s1
Zapełnienie powłok	2, 8, 13, 1; (wizualizacja powłok)
Elektroujemność; • w skali Paulinga; • w skali Allreda	; 1,66; 1,56
Potencjały jonizacyjne	I 652,9 kJ/mol; II 1590,6 kJ/mol; III 2987 kJ/mol
Właściwości fizyczne
Ciepło parowania	344,3 kJ/mol
Ciepło topnienia	16,9 kJ/mol
Ciśnienie pary nasyconej	990 Pa (2130 K)
Rezystywność	12,7 μΩ/cm (20 °C)
Konduktywność	7,74×106 S/m
Ciepło właściwe	450 J/(kg·K)
Przewodność cieplna	93,7 W/(m·K)
Układ krystalograficzny	regularny przestrzennie centrowany
Twardość; • w skali Mohsa	; 8,5
Prędkość dźwięku	8630 m/s (293,15 K)
Objętość molowa	7,23×10−6 m³/mol
Najbardziej stabilne izotopy
Niebezpieczeństwa
	Karta charakterystyki: dane zewnętrzne firmy Sigma-Aldrich [dostęp 2016-07-12]
	Globalnie zharmonizowany system; klasyfikacji i oznakowania chemikaliów
	Substancja nie jest klasyfikowana jako; niebezpieczna według kryteriów GHS; (na podstawie podanej karty charakterystyki).
	NFPA 704
Na podstawie; podanego źródła	0 0 0
Numer RTECS	GB4200000
	Jeżeli nie podano inaczej, dane dotyczą; warunków normalnych (0 °C, 1013,25 hPa)
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Ten artykuł od 2010-09 zawiera treści, przy których brakuje odnośników do źródeł.

Należy dodać przypisy do treści niemających odnośników do źródeł. Dodanie listy źródeł bibliograficznych jest problematyczne, ponieważ nie wiadomo, które treści one uźródławiają.
Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary)
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Chrom (Cr, łac. chromium) – pierwiastek chemiczny, metal przejściowy z bloku d układu okresowego. Ma 13 izotopów, od ⁴⁵Cr do ⁵⁷Cr, z czego trwałe są izotopy 50, 52, 53 i 54. Został odkryty w roku 1797 przez Louisa Nicolasa Vauqellina^[4].

Nazwa

Nazwa wywodzi się od greckiego słowa „chroma” oznaczającego „kolor”^[5]. Chrom na różnych stopniach utlenienia tworzy liczne związki, które mają różne barwy. Np. rubin to kryształ korundu z niewielką domieszką atomów chromu(III).

Występowanie

Występuje w skorupie ziemskiej w ilościach ok. 102 ppm, głównie w postaci minerałów chromitu i krokoitu.

Z punktu widzenia odżywiania najlepszym źródłem chromu są drożdże piekarskie, a także ryby i owoce morza, produkty pełnoziarniste^[6], kolby kukurydzy, gotowana wołowina, jabłka oraz kasze.

Produkcja przemysłowa

Światowe wydobycie chromitu (FeCr₂O₄) wyniosło w roku 2002 ok. 13,5 mln ton. Wyprodukowano z niego ok. 6,1 mln ton chromu w postaci żelazochromu (stopu chromu i żelaza o średniej zawartości chromu 57%) i stali nierdzewnej (zawartość chromu ok. 17%). Najwięksi producenci żelazochromu w 2002 to (wartości szacunkowe, bez USA, które nie ujawniły danych): RPA (44%), Kazachstan (17%), Chiny (8%), Indie (6%), Zimbabwe (5%), Finlandia (5%) Rosja (4%), Brazylia (3%) i Szwecja (2%); reszta krajów wytworzyła ok. 6% światowej produkcji^[7].

Dwa główne produkty wytwarzane z rudy chromu to żelazochrom i chrom metaliczny. Procesy ich produkcji różnią się znacząco. W celu otrzymania żelazochromu, chromit redukowany jest w piecu łukowym lub za pomocą aluminium (lub krzemu) w procesie aluminotermicznym^[8]. W celu otrzymania czystego chromu, żelazo z rudy oddzielane jest w dwuetapowym procesie. W pierwszym etapie chromit ogrzewany jest w obecności powietrza z mieszaniną CaCO₃ i Na₂CO₃, w wyniku czego chrom ulega utlenieniu do stopnia VI (chromiany, CrO2−4), podczas gdy żelazo tworzy nierozpuszczalny w wodzie Fe₂O₃. Chromiany wymywane są następnie z mieszaniny w podwyższonej temperaturze i przekształcany w dwuchromian (Cr₂O2−7), za pomocą kwasu siarkowego^[8]:

4 FeCr₂O₄ 8 Na₂CO₃ 7 O₂ → 8 Na₂CrO₄ 2 Fe₂O₃ 8 CO₂

2 Na₂CrO₄ H₂SO₄ → Na₂Cr₂O₇ Na₂SO₄ H₂O

Otrzymany dwuchromian może zostać zredukowany za pomocą węgla do Cr₂O₃, który redukowany jest dalej do chromu metalicznego metodą aluminotermiczną^[8]:

Na₂Cr₂O₇ 2 C → Cr₂O₃ Na₂CO₃ CO

Cr₂O₃ 2 Al → Al₂O₃ 2 Cr

Właściwości

Chrom metaliczny jest srebrzystoszarym metalem (z błękitnym połyskiem w świetle); na powietrzu reaguje z tlenem, ulega pasywacji i powstaje tlenek chromu(III), który tworzy powłokę ochronną i zabezpiecza postępowaniu korozji na metalu. Z kwasami reaguje łatwiej niż molibden i wolfram. Roztwarza się w rozcieńczonym kwasie solnym i siarkowym (o ile nie jest szczególnie wysokiej czystości), natomiast w stężonym i rozcieńczonym kwasie azotowym oraz w wodzie królewskiej ulega pasywacji^[9].

Zastosowania

Ze względu na swoje antykorozyjne właściwości, chrom jest stosowany jako zewnętrzna warstwa pokrywająca elementy stalowe, poprawiająca ich wygląd oraz chroniąca przed korozją. Warstwa taka spełnia swoje zadanie pod warunkiem, że jest szczelna i ciągła. W przypadku nieciągłości powłoki chromowej powstaje ogniwo korozyjne, gdzie stal pełni rolę utleniającej się anody.

Powłoki nakładane w celach dekoracyjnych są zazwyczaj cienkie (poniżej 1 μm). Osadza się je na podwarstwie miedzi i niklu. Powłoki nakładane w celach technicznych (np. dla polepszenia właściwości ciernych względem stali, poprawy odporności na ścieranie) mają zazwyczaj grubość 5 – 200 μm (niekiedy do 1 mm). Powłoki o grubości większej niż 25 μm charakteryzują się bardzo wysoką twardością – do ok. 1000 HV, są jednak kruche. Na przedmioty podlegające ścieraniu i pracujące w warunkach niedostatecznego smarowania (np. cylindry w silnikach spalinowych) nakłada się porowatą warstwę chromu. We wgłębieniach i porach warstwy zbiera się smar ułatwiający poślizg. Wytwarzanie warstw porowatych polega na dodatkowej obróbce anodowej chromowanego przedmiotu.

Chrom jest także składnikiem stali nierdzewnych (chromowych). Stal taka jest stosowana m.in. w armaturze łazienkowej lub w samochodach, ale także w produkcji samolotów, broni i pojazdów wojskowych.

Barwniki i pigmenty

Minerał krokoit (chromian ołowiu PbCrO₄) znalazł zastosowanie jako żółty pigment wkrótce po jego odkryciu. Po opracowaniu metod syntezy, żółcień chromowa obok żółcieni kadmowej była najczęściej stosowanym pigmentem, co zawdzięczała jaskrawej barwie i odporności na fotodegradację. Używano ich m.in. do malowania szkolnych autobusów w USA oraz pojazdów pocztowych w Niemczech. Zastosowanie to jednak zostało ograniczone w trosce o środowisko. Zastępowane są barwnikami organicznymi, niezawierającymi metali ciężkich. Inne pigmenty oparte na chromie, to np. czerwień chromowa (zasadowy chromian ołowiu, PbCrO₄·Pb(OH)₂). Zieleń chromowa to mieszanina błękitu pruskiego i żółcieni chromowej, podczas gdy zieleń chromowa tlenkowa to tlenek chromu(III)^[10].

Związki

Ważnym przemysłowo związkiem jest FeCr₂O₄ (FeO•Cr₂O₃), występujący jako minerał chromit.

Roztwory soli Cr(III) i Cr(VI) mają bardzo intensywne barwy (zieloną i pomarańczową), co jest wykorzystywane w fotochemii i technikach kolorymetrycznych.

Roztwór K₂Cr₂O₇ w stężonym kwasie siarkowym (chromianka) ma silne właściwości utleniające i może służyć do mycia szkła laboratoryjnego.

Tlenek chromu(III) (zieleń chromowa) jest używany jako pigment.

Sole chromu(VI) są toksyczne i mają właściwości rakotwórcze.

Znaczenie biologiczne

Chrom jest obecny w centrach aktywnych wielu enzymów i jest niezbędnym do życia mikroelementem^[11]. Wspomaga on funkcję insuliny, najpewniej wspomaga łączenie z jej receptorem lub zwiększa wpływ tego hormonu na katabolizm tłuszczów i cukrów^[6]. Zachowanie jego prawidłowego stężenia we krwi zmniejsza apetyt oraz pozwala na lepszą kontrolę poziomu cholesterolu^[11].

Niedobór tego pierwiastka (na III stopniu utlenienia) może mieć wpływ na rozwój cukrzycy u dorosłych oraz chorób układu krążenia.^{[potrzebny przypis]}

Nawet niewielkie ilości chromu na VI stopniu utlenienia mają działanie szkodliwe dla zdrowia człowieka. W codziennym życiu kontakt z materiałami zawierającymi chrom, takimi jak skóry garbowane chromowo, środki wybielające, farby i lakiery zawierające chrom, może prowadzić do wystąpienia reakcji uczuleniowych. Chrom jest najczęstszą przyczyną zawodowego wyprysku kontaktowego. Większe stężenia chromu sześciowartościowego ma działanie toksyczne, mutagenne i kancerogenne. Chrom sześciowartościowy ma zdolność penetracji błon komórkowych i przedostawania się do wnętrza komórki, gdzie ulega redukcji do chromu trójwartościowego (który sam nie jest w stanie dostać się do wnętrza komórek), uwalniając przy tym elektrony, które uszkadzają błonę. Sam chrom trójwartościowy znajdujący się we wnętrzu komórki tworzy związki kompleksowe, między innymi z DNA uszkadzając go tym samym, co może prowadzić w rezultacie do powstania nowotworu.^{[potrzebny przypis]}

Uwagi

↑ Podana wartość stanowi przybliżoną standardową względną masę atomową (ang. abridged standard atomic weight) publikowaną wraz ze standardową względną masą atomową, która wynosi 51,9961 ± 0,0006. Zob. Prohaska i in. 2021 ↓, s. 584.

Przypisy

↑ ^a ^b ^c ^d Chromium (nr 374849) w katalogu produktów Sigma-Aldrich (Merck).
↑ Chromium (nr 266264) (ang.) – karta charakterystyki produktu Sigma-Aldrich (Merck) na obszar Stanów Zjednoczonych. [dostęp 2016-07-12]. (przeczytaj, jeśli nie wyświetla się prawidłowa wersja karty charakterystyki)
↑ ThomasT. Prohaska ThomasT. i inni, Standard atomic weights of the elements 2021 (IUPAC Technical Report), „Pure and Applied Chemistry”, 94 (5), 2021, s. 573–600, DOI: 10.1515/pac-2019-0603 (ang.).
↑ Ignacy Eichstaedt: Księga pierwiastków. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1973, s. 199. OCLC 839118859.
↑ Chrom.
↑ ^a ^b BrianB. Scharf BrianB. i inni, Molecular analysis of chromium and cobalt-related toxicity, „Scientific Reports”, 4, 2014, DOI: 10.1038/srep05729, ISSN 2045-2322, PMID: 25034144, PMCID: PMC4103093 [dostęp 2018-08-27] .
↑ John F Papp: Mineral Yearbook 2002: Chromium. United States Geological Survey. [dostęp 2010-11-07].
↑ ^a ^b ^c Chromite. W: John F Papp: Industrial Minerals & Rocks: Commodities, Markets, and Uses. Wyd. 7. SME, 2006. ISBN 978-0-87335-233-8. [dostęp 2010-11-07].
↑ N.N. Greenwood, A. Earnshaw: Chemistry of the elements. Oxford; New York: Pergamon Press, 1984, s. 1170. ISBN 0-08-022057-6.
↑ Chrome yellow. W: Rutherford John Gettens: Painting Materials: A Short Encyclopaedia. Courier Dover Publications, 1966, s. 105–106. ISBN 978-0-486-21597-6.
↑ ^a ^b WojciechW. Roczniak WojciechW. i inni, Analysis of the Content of Chromium in Certain Parts of the Human Knee Joint, „International Journal of Environmental Research and Public Health”, 15 (5), 2018, DOI: 10.3390/ijerph15051013, ISSN 1661-7827, PMID: 29772846, PMCID: PMC5982052 [dostęp 2018-08-27] .

Bibliografia

Maria Głowacka: Powłoki i warstwy wierzchnie – wybrane zagadnienia (skrypt), Rozdział II: Powłoki elektrolityczne (galwaniczne)

Przeczytaj ostrzeżenie dotyczące informacji medycznych i pokrewnych zamieszczonych w Wikipedii.

[4] Podana wartość stanowi przybliżoną standardową względną masę atomową (ang. abridged standard atomic weight) publikowaną wraz ze standardową względną masą atomową, która wynosi 51,9961 ± 0,0006. Zob. Prohaska i in. 2021 ↓, s. 584.

[SA-1] Chromium (nr 374849) w katalogu produktów Sigma-Aldrich (Merck).

[2] Chromium (nr 266264) (ang.) – karta charakterystyki produktu Sigma-Aldrich (Merck) na obszar Stanów Zjednoczonych. [dostęp 2016-07-12]. (przeczytaj, jeśli nie wyświetla się prawidłowa wersja karty charakterystyki)

[CIAAW-3] ThomasT. Prohaska ThomasT. i inni, Standard atomic weights of the elements 2021 (IUPAC Technical Report), „Pure and Applied Chemistry”, 94 (5), 2021, s. 573–600, DOI: 10.1515/pac-2019-0603 (ang.).

[IE-5] Ignacy Eichstaedt: Księga pierwiastków. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1973, s. 199. OCLC 839118859.

[6] Chrom.

[:0-7] BrianB. Scharf BrianB. i inni, Molecular analysis of chromium and cobalt-related toxicity, „Scientific Reports”, 4, 2014, DOI: 10.1038/srep05729, ISSN 2045-2322, PMID: 25034144, PMCID: PMC4103093 [dostęp 2018-08-27] .

[Papp-8] John F Papp: Mineral Yearbook 2002: Chromium. United States Geological Survey. [dostęp 2010-11-07].

[IndMin-9] Chromite. W: John F Papp: Industrial Minerals & Rocks: Commodities, Markets, and Uses. Wyd. 7. SME, 2006. ISBN 978-0-87335-233-8. [dostęp 2010-11-07].

[Greenwood-10] N.N. Greenwood, A. Earnshaw: Chemistry of the elements. Oxford; New York: Pergamon Press, 1984, s. 1170. ISBN 0-08-022057-6.

[Cryel-11] Chrome yellow. W: Rutherford John Gettens: Painting Materials: A Short Encyclopaedia. Courier Dover Publications, 1966, s. 105–106. ISBN 978-0-486-21597-6.

[:1-12] WojciechW. Roczniak WojciechW. i inni, Analysis of the Content of Chromium in Certain Parts of the Human Knee Joint, „International Journal of Environmental Research and Public Health”, 15 (5), 2018, DOI: 10.3390/ijerph15051013, ISSN 1661-7827, PMID: 29772846, PMCID: PMC5982052 [dostęp 2018-08-27] .

[13] Alternatywnie do skandowców zalicza się często nie lutet i lorens, lecz lantan, aktyn oraz hipotetyczny unbiun.

[14] Budowa 8. okresu jest przedmiotem badań teoretycznych i dokładne umiejscowienie pierwiastków tego okresu w ramach układu okresowego jest niepewne.

[3]

[a]

[1]

[2]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[i]

[ii]