Chaczkar

Chaczkar z 1291 r. z klasztoru Goszawank

Chaczkar (orm. Խաչքար – kamień krzyż) – ormiańska kamienna stela lub płyta wotywna upamiętniająca szczególne wydarzenia lub osobę.

Chaczkary umieszczane są w:

• murach świątyń,
• wejściach grobowców,
• na rozstajach dróg
• na cmentarzach

Są ozdobione bogatą ornamentyką z krzyżem ormiańskim oraz napisem upamiętniającym zdarzenie lub fundatora.

Historia chaczkarów

Na obszarze Armenii skalne obeliski przy źródłach i obeliski związane z państwem Urartu powstawały jeszcze przed epoką hellenistyczną, a w tej epoce zwyczaj ich stawiania utrwalił się. Na początku IV w. n.e. Armenia przyjęła chrześcijaństwo jako religię panującą i nowo powstające obeliski wykonane w surowym głazie o przypadkowym kształcie zaczęto zdobić wizerunkiem niezdobionego krzyża równoramiennego z rozszerzającymi się, często rozwidlonymi końcówkami ramion. Właściwe chaczkary pojawiły się w V-VII w. n.e. i różniły się od starszych obelisków z krzyżem tym, że krzyż przybierał postać tzw. „skrzydlatego krzyża”, tzn. na wszystkich rozszerzających się wierzchołkach krzyża wykuwano ornamenty roślinne, przechodzące u podstawy krzyża w liście palmowe. Poza tym dominującym materiałem stał się znów kamień (przede wszystkim czerwonawy tuf), a nie drewno jak na początku okresu chrześcijańskiego. Od IX w. blokowi skalnemu, z którego wykonywało się chaczkar nadawało się kształt prostokątnej, pionowo stojącej płyty. Od XII do XIV w. przypadał największy rozkwit sztuki wykonywania chaczkarów i wtedy ostatecznie kształtował się kanon tej formy. Skrzydlaty krzyż stał się nierównoramienny, z dłuższym ramieniem dolnym i zajmował największą, środkową część płyty, znajdując się w specjalnie wykutej prostokątnej dużej, ale płytkiej niszy. U podstawy krzyża zwykle była rozeta. Szerokie pasy obramiające z obu boków, z góry i czasami też z dołu niszę tworzyły dodatkowe pola, przy czym najszerszy i najbardziej wystający był górny pas. Wszystkie te elementy były bardzo bogato dekorowane ornamentyką roślinną i/lub figuralną. Na chaczkarze często wykuwano też inskrypcję okolicznościową, upamiętniającą zmarłego lub jakieś wydarzenie.

Chaczkary na świecie

Chaczkary powstawały na całym obszarze historycznej Armenii, jednak na wielu obszarach (obecnie azerskich, tureckich) poza obecnym państwem ormiańskim zostały zniszczone, np. stary cmentarz w Culfie, na którym było 20 tys. chaczkarów, był niszczony już w okresie komunizmu, po upadku którego zostało 2700 płyt, będących najliczniejszym nagromadzeniem tego typu obiektów na świecie. Cała nekropolia została zniszczona przez Azerów, w tym przez wojsko azerskie w okresie od 1998 do końca 2005 r. Po zniszczeniu tego zabytku największym światowym nagromadzeniem zabytkowych chaczkarów stał się cmentarz w Noratus, obejmujący przeszło 800 sztuk starych płyt, od IX w. n.e.

Chaczkary w Polsce

Ormiański kamień krzyżowy – chaczkar w Krakowie

• Białystok – przy cerkwi św. Jerzego, odsłonięty w 2021
• Elbląg – przed kościołem Bożego Miłosierdzia
• Gdańsk – przy kościele św. Piotra i Pawła odsłonięty w 2009 – dar ormiańskiej fundacji Piunik, jako znak przyjaźni Ormian i Polaków.
• Gliwice – przy kościele pw. Świętej Trójcy, odsłonięty w 2011 r.
• Kartuzy – przy kościele Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, odsłonięty w 2022
• Klebark Wielki – przy Sanktuarium Relikwii Krzyża Świętego
• Kraków – na dziedzińcu kościoła św. Mikołaja
• Lublin – pl.Kochanowskiego przy kościele Wniebowzięcia NMP Zwycięskiej
• Łódź – przy kościele parafii Najświętszej Maryi Panny Łaskawej w Łodzi
• Szczecinek – przy kościele Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Szczecinku
• Wrocław – róg Janickiego i pl. Dominikańskiego
• Zamość – Stare Miasto, w miejscu dawnego Kościoła Ormiańskiego

Zobacz też

• Ormianie w Polsce

Bibliografia

• Bowsza A., Kwitnące krzyże Armenii, „Archeologia Żywa”, 1(63)/2017, s. 64–69.