Bursztyn

	Informacje w projektach siostrzanych
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Cytaty w Wikicytatach
	Definicje słownikowe w Wikisłowniku

Bursztyn
	Właściwości chemiczne i fizyczne
Skład chemiczny	(C10H16O) związki siarki (H2S)
Twardość w skali Mohsa	2 – 2,5
Przełam	muszlowy
Łupliwość	brak
Układ krystalograficzny	substancja bezpostaciowa
Gęstość	ok. 1,08 g/cm³
	Właściwości optyczne
Barwa	żółty, brązowy, białożółty, kremowy, czerwony, pomarańczowy, rzadko niebieski, zielonkawy, fioletowy
Rysa	biała
Połysk	tłusty
Współczynnik załamania	ok. 1,54 (substancja izotropowa)
Inne	Pleochroizm – brak

Galeria

Galeria

Bursztyn, jantar, amber (łac. sucinum, czasem także elektrum z gr. ἤλεκτρον – elektron^[5]) – kopalna żywica drzew iglastych, a w rzadszych przypadkach żywicujących liściastych drzew z rzędu bobowców czy rodziny dwuskrzydłowatych.

Znanych jest około 60 odmian (gatunków). Najstarsze z nich pochodzą z utworów dewońskich (stwierdzono je w Kanadzie) i karbońskich (Illinois, USA^[6]); najmłodsze, niezaliczane zasadniczo do bursztynów są znajdowane w Ameryce Południowej, Afryce, Australii i Nowej Zelandii (kopal).

Największe znane złoża bursztynów, szacowane na 90% całych zasobów światowych, zlokalizowane są w obwodzie królewieckim (Rosja)^[7].

Nazwy

Polska nazwa bursztyn pochodzi od niemieckiego Bernstein (kamień, który się pali). Znany był od dawna pod różnymi nazwami:

sukcynit – nazwa geologiczna, pochodzi od łacińskiej formy succinum, która powstała od łac. succus – sok, żywica drzewna; nazwa succinum używana jest również w farmacji.
Grecy nazywali ten kamień elektron (ηλεκτρον), co oznacza świecący i błyszczący; od nazwy tej pochodzi określenie elektryczności
Rzymianie nazywali bursztyn electrum, co było zapożyczeniem z greki lub lyncurium, czyli mocz rysia, albowiem według legendy złocisty kamień powstał ze skamieniałego moczu tego drapieżnika;
Estowie (ludy bałtyjskie), jak podaje Tacyt, nazywali go słowem glaesum, które to słowo było również używane w łacinie^[8] i od którego pochodzi słowo szkło (glass, glas) używane w językach germańskich
Egipcjanie nazywali bursztyn sokal;
Arabowie anbar, ponieważ zapach pocieranego bursztynu kojarzył się z zapachem ambry; od tej nazwy pochodzi angielskie amber
Persowie nazywali kamień karuba – złoty rabuś;
używana w niektórych językach słowiańskich nazwa jantar pochodzi od litewskiego gintaras lub gentaras^[9]
Żydzi nazywali go chaszmal, co dosłownie oznacza przepływ prądu, ale metafizycznie również Moc Boża, Moc Anielska, Tchnienie^[10]

Właściwości

Galeria

Skład chemiczny: mieszanina kilkudziesięciu różnych związków, o średniej zawartości ok. 67 do 81% węgla i ok. 1% siarki; resztę stanowią tlen i wodór. Jednym ze składników jest kwas bursztynowy (3–8% w sukcynicie, poniżej 3% w innych odmianach bursztynu)
Barwa: jasnożółta do brunatnej („bursztynowa”), bywa też mlecznobiały, niebieski, zielonkawy, bezbarwny, czerwony i czarny
Połysk: tłusty
Przełam: muszlowy, schodkowy
Przezroczystość: przezroczysty, przeświecający, do nieprzezroczystego
Rysa: biała
Twardość w skali Mohsa: 2,0 – 2,5
Gęstość: 1,05 – 1,09 g/cm³
Łupliwość: brak
Luminescencja: fluoroscencja – brunatnobiała do żółtozielonej, dla burmitu niebieska
Temperatura topnienia 287–300 °C
Współczynnik załamania światła 1,539 – 1,542

Tworzy nieregularne bryłki. Największa znaleziona bryła bursztynu bałtyckiego waży 9,75 kg. Najczęściej spotykany jest bursztyn żółty, rzadsze są odmiany bezbarwne, czerwone, zielonkawe, a ich przejrzystość zależy od zawartości drobnych pęcherzyków powietrza. Bryłki bursztynu zawierają niekiedy pochodzące z okresu kredy i kenozoiku szczątki zwierząt lub roślin, tzw. inkluzje. Inkluzje stałe są reprezentowane przez różne minerały np. piryt czy kwarc, oraz owady, rzadziej pajęczaki, drobne płazy i gady (również dinozaury, w tym ptaki^[11]^[12]), rośliny i ich szczątki. Inkluzje stanowią cenny materiał badawczy dla biologów i paleontologów.

Odmiany

burmit;
bursztyn bałtycki;
aikait – odmiana bursztynu znajdowana na Węgrzech i we Francji;
bursztyn dominikański – odmiana bursztynu znajdowana w osadach trzeciorzędowych w Dominikanie na Karaibach;
bursztyn japoński – odmiana bursztynu wydobywanego w północnej części wyspy Honsiu (Japonia), nad brzegiem Oceanu Spokojnego;
bursztyn libański – odmiana bursztynu znajdowana w osadach kredowych (kreda dolna) w Libanie na Bliskim Wschodzie;
bursztyn meksykański – odmiana bursztynu znajdowana w osadach trzeciorzędowych (oligocen górny – miocen dolny) w Meksyku;
bursztyn tajmyrski;
bursztyn z Oise;
cyberyt;
keflachit;
keuperyt;
retynit – odmiana cechująca się zawartością kwasu bursztynowego poniżej 3%, czym różni się od sukcynitu (wszystkie pozostałe bursztyny są odmianami retynitu);
rumenit – odmiana spotykana w Rumunii;
symetyt – charakteryzuje się wyraźną opalescencją, spotykany we Włoszech;
walchowit – całkowicie nieprzezroczysty, barwy beżowej; występuje na Morawach;
krancyt – odmiana spotykana w Saksonii^[13].

Występowanie

Występuje w utworach trzeciorzędowych: bałtycki, dominikański, birmański (birmit) – odmiana spotykana w Tajlandii, Wietnamie, Malezji, Mjanmie, chilijski, meksykański, australijski, grenlandzki (szraufit), sachalinski, sycylijski;
W utworach kredowych: libański, jakucki, willeryt, cedaryt – spotykany w Kanadzie, walchowit i neudorfit – odmiany spotykane w Czechach. Najbardziej znany – sukcynit jest znajdowany w utworach trzeciorzędowych Polski, Litwy, Łotwy, Rosji, Danii, Niemiec. Inne żywice kopalne są spotykane w Argentynie (ambryt), w Afryce, na Madagaskarze.

Za największe na świecie pokłady bursztynu uważa się znajdujące się w okolicy Jantarnego nad Bałtykiem w obwodzie królewieckim, wydobywane przemysłowo w kopalniach odkrywkowych od XIX wieku^[14].

W Polsce udokumentowane geologicznie (2010) są cztery złoża o łącznej zasobności bursztynu (bilans geologiczny) 1118 ton: największe w Górce Lubartowskiej 1088 ton (w osadach eoceńskiej delty), na Przeróbce 17 ton (złoże wtórne w czwartorzędowym osadzie), w Wiślince 2,7 tony (złoże wtórne w czwartorzędowym osadzie) i w Możdżanowie 10 ton (w krze osadów eoceńskich w obrębie plejstocenu); prócz tego rocznie skupuje się 4–6 ton bursztynu pozyskanego według oficjalnych danych z plaż Bałtyku^[15].

Sporadycznie bursztyn był znajdowany również w centralnej Polsce, np. w Warszawie, na południu Polski, w Krakowie, na Górnym i Dolnym Śląsku np. w okolicach Wrocławia, Bytomia, Jaworzna, czy Zabrza^[16].

W 2024 roku znaleziono bursztyn na Antarktydzie w warstwie lignitu sprzed około 90 mln lat^[17].

Zastosowania

Osobny artykuł: Bursztynnik.

Najbardziej ceniony w jubilerstwie bursztyn bałtycki, znany od pradziejów, po raz pierwszy włączony do wykazów mineralogicznych przez Breithaupta w XIX wieku, inaczej zwany jest sukcynitem. Z powodu niewielkiej twardości ulega szybko zarysowaniom oraz zmatowieniu powierzchni w przypadku kontaktu z twardszymi materiałami, np. ziarenkami piasku zawartymi w kurzu i powietrzu. Bursztyn jest przedmiotem handlu. Największe międzynarodowe targi bursztynu na świecie Amberif odbywają się w Gdańsku^[18]^[19]^[20].

W medycynie ludowej dym bursztynowych kadzidełek zabijał zarazki, a noszone na szyi korale zapobiegają bólom gardła i głowy oraz wzmacniają tarczycę. Ogrzane grudki bursztynu stosowało się do wyciągania z oczu ciał obcych (muszek, pyłków). Utłuczony proszek zażywano jak tabakę, co miało oczyścić zatoki i pomóc w pozbyciu się kataru.

W bursztynie występują liczne skamieniałe organizmy, które są użyteczne w badaniach naukowych, podobnie jak i inkluzje nieorganiczne zawarte w żywicy kopalnej.

Wielkość

Największe bryły osiągają wagę kilku, a wyjątkowo kilkunastu kilogramów.

Zobacz też

Przypisy

↑ Nikodem Sobczak: Mała encyklopedia kamieni szlachetnych i ozdobnych. Alfa, 1986 Warszawa, s. 66. ISBN 83-7001-030-X.
↑ Nikodem Sobczak: Mała encyklopedia kamieni szlachetnych i ozdobnych. Alfa, 1986 Warszawa, s. 169. ISBN 83-7001-030-X.
↑ MarcinM. Latka MarcinM., Amber bowl with coat of arms of Sigismund III Vasa, artinpl [dostęp 2019-08-05] .
↑ MarcinM. Latka MarcinM., Amber inkwell of Sigismund III Vasa, artinpl [dostęp 2019-08-05] .
↑ Por. Pliniusz Starszy, Historia naturalna III/30:152. Tom 1. (KOSMOLOGIA I GEOGRAFIA. KSIĘGI 2-6), Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń 2017.
↑ P. SargentP.S. Bray P. SargentP.S., Ken B.K.B. Anderson Ken B.K.B., Identification of Carboniferous (320 Million Years Old) Class Ic Amber, „Science”, 326 (8639), 2009, s. 132–134, DOI: 10.1126/science.1177539, ISSN 0036-8075 [dostęp 2023-12-23] (ang.).
↑ Amber Trade and the Environment in the Kaliningrad Oblast. Trade and Environment Database. [dostęp 2012-04-09].
↑ Charlton T. Lewis, Charles Short, A Latin Dictionary, glaesum [online], www.perseus.tufts.edu [dostęp 2022-04-27] .
↑ Witold Doroszewski (red.): jantar. Słownik języka polskiego PWN. [dostęp 2019-10-09].
↑ Adam Hlebowicz: Kaliningrad bez wizy. Gdansk: Oskar, 2012, s. 78. ISBN 978-83-63709-17-4.
↑ Xing Lida, Ryan C. McKellar, Wang Min, Bai Ming, Jingmai K. O’Connor, Michael J. Benton, Zhang Jianping, Wang Yan, Tseng Kuowei, Martin G. Lockley, Li Gang, Zhang Weiwei, Xu Xing. Mummified precocial bird wings in mid-Cretaceous Burmese amber. „Nature Communications”. 7: 12089, 2016. DOI: 10.1038/ncomms12089. (ang.).
↑ Xing Lida, Ryan C. McKellar, Xu Xing, Li Gang, Bai Ming, W. Scott Persons IV, Tetsuto Miyashita, Michael J. Benton, Zhang Jianping, Alexander P. Wolfe, Yi Qiru, Tseng Kuowei, Ran Hao, Philip J. Currie. A feathered dinosaur tail with primitive plumage trapped in mid-Cretaceous amber. „Current Biology”. 26 (24), s. 3352–3360, 2016. DOI: 10.1016/j.cub.2016.10.008. (ang.).
↑ Barbara Kosmowska-Ceranowicz: Bursztyn i inne żywice kopalne świata. Krancyt. RynekJubilerski.pl. [dostęp 2010-03-27].
↑ Matthias Koch: Palmnicken/Jantarnyj – kopalnia bursztynu na brzegu Bałtyku, „Świat Kolei” nr 9/2013, s. 18–19.
↑ Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce. Państwowy Instytut Geologiczny i PIB, Warszawa 2011, s. 120–121.
↑ Teresa Pietrzak: Katalog znalezisk bursztynu w Polsce. W: Znaleziska i dawne kopalnie bursztynu w Polsce: katalog. Barbara Kosmowska-Ceranowicz (oprac.), Teresa Pietrzak (oprac.). Warszawa: Wydawnictwa Geologiczne, 1982, s. 113, 115, 119, seria: Muzeum Ziemi. Opracowania dokumentacyjne 6. ISBN 83-220-0099-5.
↑ Na Antarktydzie znaleziono pierwszy bursztyn. To potwierdzenie hipotez naukowców [online], Rzeczpospolita [dostęp 2024-11-17] (pol.).
↑ Zbieralska A., Adamska G., Pytlos R.: Skarby Gdańska. Bursztyn. Biuro Prezydenta ds. Miasta, Urząd Miejski w Gdańsku.
↑ Sontag E., Szadziewski R.: Bursztyn bałtycki. Odkryjmy wymarły świat. Wydz. Biologii Uniw. Gdański.
↑ World Diamond News: Diamonds Disappear from Safe at Amberiff [online], www.israelidiamond.co.il [dostęp 2017-11-22] [zarchiwizowane z adresu 2015-09-15] .

Bibliografia

Zbigniew Bukowski Znaleziska bursztynu w zespołach z epoki brązu i z wczesnej epoki żelaza z dorzecza Odry oraz Wisły
Krystyna Franaszek Bursztyn – podstawowe wiadomości
Gabriela Gierłowska Przewodnik po imitacjach bursztynu
Jerzy Jastrzębski Bursztyniarstwo na Kurpiach
Barbara Kosmowska-Ceranowicz, Tomasz Konart Tajemnice Bursztynu
Jacek Kriegseisen Słupskie bursztynnictwo
Elżbieta Mierzwińska Dzieje bursztynu: historia sztuki bursztynniczej i przewodnik po wystawie malborskiej
Anna Pęczalska Złoto Północy: opowieści o bursztynie
Agata Świerzowska Bursztyn, koral, gagat: symbolika religijna i magiczna
JaninaJ. Grabowska JaninaJ., Polski bursztyn, JaninaJ. Gardzielewska, JanuszJ. Korpal, Warszawa: Interpress, 1982, ISBN 83-223-1982-7, OCLC 69279734 .

Linki zewnętrzne

Muzeum Minerałów Roberta Borzęckiego: Kolekcja bursztynów i innych żywic kopalnych [online], www.redbor.pl [dostęp 2019-10-09] .

[Sobczak-1] Nikodem Sobczak: Mała encyklopedia kamieni szlachetnych i ozdobnych. Alfa, 1986 Warszawa, s. 66. ISBN 83-7001-030-X.

[autonazwa1-2] Nikodem Sobczak: Mała encyklopedia kamieni szlachetnych i ozdobnych. Alfa, 1986 Warszawa, s. 169. ISBN 83-7001-030-X.

[artinpl1-3] MarcinM. Latka MarcinM., Amber bowl with coat of arms of Sigismund III Vasa, artinpl [dostęp 2019-08-05] .

[artinpl2-4] MarcinM. Latka MarcinM., Amber inkwell of Sigismund III Vasa, artinpl [dostęp 2019-08-05] .

[5] Por. Pliniusz Starszy, Historia naturalna III/30:152. Tom 1. (KOSMOLOGIA I GEOGRAFIA. KSIĘGI 2-6), Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń 2017.

[6] P. SargentP.S. Bray P. SargentP.S., Ken B.K.B. Anderson Ken B.K.B., Identification of Carboniferous (320 Million Years Old) Class Ic Amber, „Science”, 326 (8639), 2009, s. 132–134, DOI: 10.1126/science.1177539, ISSN 0036-8075 [dostęp 2023-12-23] (ang.).

[TED-7] Amber Trade and the Environment in the Kaliningrad Oblast. Trade and Environment Database. [dostęp 2012-04-09].

[8] Charlton T. Lewis, Charles Short, A Latin Dictionary, glaesum [online], www.perseus.tufts.edu [dostęp 2022-04-27] .

[doro-9] Witold Doroszewski (red.): jantar. Słownik języka polskiego PWN. [dostęp 2019-10-09].

[10] Adam Hlebowicz: Kaliningrad bez wizy. Gdansk: Oskar, 2012, s. 78. ISBN 978-83-63709-17-4.

[natcomm-11] Xing Lida, Ryan C. McKellar, Wang Min, Bai Ming, Jingmai K. O’Connor, Michael J. Benton, Zhang Jianping, Wang Yan, Tseng Kuowei, Martin G. Lockley, Li Gang, Zhang Weiwei, Xu Xing. Mummified precocial bird wings in mid-Cretaceous Burmese amber. „Nature Communications”. 7: 12089, 2016. DOI: 10.1038/ncomms12089. (ang.).

[currbiol-12] Xing Lida, Ryan C. McKellar, Xu Xing, Li Gang, Bai Ming, W. Scott Persons IV, Tetsuto Miyashita, Michael J. Benton, Zhang Jianping, Alexander P. Wolfe, Yi Qiru, Tseng Kuowei, Ran Hao, Philip J. Currie. A feathered dinosaur tail with primitive plumage trapped in mid-Cretaceous amber. „Current Biology”. 26 (24), s. 3352–3360, 2016. DOI: 10.1016/j.cub.2016.10.008. (ang.).

[www.rynekjubilerski.pl-13] Barbara Kosmowska-Ceranowicz: Bursztyn i inne żywice kopalne świata. Krancyt. RynekJubilerski.pl. [dostęp 2010-03-27].

[14] Matthias Koch: Palmnicken/Jantarnyj – kopalnia bursztynu na brzegu Bałtyku, „Świat Kolei” nr 9/2013, s. 18–19.

[15] Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce. Państwowy Instytut Geologiczny i PIB, Warszawa 2011, s. 120–121.

[16] Teresa Pietrzak: Katalog znalezisk bursztynu w Polsce. W: Znaleziska i dawne kopalnie bursztynu w Polsce: katalog. Barbara Kosmowska-Ceranowicz (oprac.), Teresa Pietrzak (oprac.). Warszawa: Wydawnictwa Geologiczne, 1982, s. 113, 115, 119, seria: Muzeum Ziemi. Opracowania dokumentacyjne 6. ISBN 83-220-0099-5.

[17] Na Antarktydzie znaleziono pierwszy bursztyn. To potwierdzenie hipotez naukowców [online], Rzeczpospolita [dostęp 2024-11-17] (pol.).

[18] Zbieralska A., Adamska G., Pytlos R.: Skarby Gdańska. Bursztyn. Biuro Prezydenta ds. Miasta, Urząd Miejski w Gdańsku.

[19] Sontag E., Szadziewski R.: Bursztyn bałtycki. Odkryjmy wymarły świat. Wydz. Biologii Uniw. Gdański.

[20] World Diamond News: Diamonds Disappear from Safe at Amberiff [online], www.israelidiamond.co.il [dostęp 2017-11-22] [zarchiwizowane z adresu 2015-09-15] .

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]