Buławnik czerwony

Buławnik czerwony
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	liliopodobne (≡ jednoliścienne)
Rząd	szparagowce
Rodzina	storczykowate
Podrodzina	epidendronowe
Rodzaj	buławnik
Gatunek	buławnik czerwony
	Nazwa systematyczna
	Cephalanthera rubra (L.) Rich.; De orchid. eur. 38. 1817
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Buławnik czerwony^[4] (Cephalanthera rubra (L.) Rich.) – gatunek rośliny należący do rodziny storczykowatych (Orchidaceae).

Rozmieszczenie geograficzne

Występuje na obszarach klimatu umiarkowanego w Europie, Afryce Północnej i Azji Zachodniej. Południowa granica zasięgu przebiega przez Maroko (Atlas Wysoki), Algierię, wyspy Kreta i Cypr, północno-wschodnią Syrię po Iran^[5], północna – przez południową Skandynawię^[6]. W Polsce roślina rzadka i z tendencją do zmniejszania liczebności. Notowano ją na około 300 stanowiskach, w 2002 r. potwierdzono występowanie na ok. 150. Najwięcej stanowisk jest na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej oraz na niżu – w Puszczy Białowieskiej, na terenie Warmii i Mazur oraz w Wolińskim Parku Narodowym^[6]. W ostatnich latach obserwuje się wzrost liczby stanowisk w Puszczy Augustowskiej, w tym w Wigierskim Parku Narodowym^[7]. W polskich Karpatach notowany był tylko na 6 stanowiskach, jednakże w ostatnim trzydziestoleciu potwierdzono jego występowanie tylko na jednym stanowisku, na Machowej Górze na Pogórzu Śląskim^[8].

Morfologia

Łodyga: Ma wysokość do 70 cm, jest lekko pogięta, dołem naga, górą gruczołowata. Wyrasta z obłego, często niemal pionowo rosnącego kłącza^[5]. Rośliny w spoczynku mogą przez wiele lat nie rozwijać pędów nadziemnych^[7].
Liście: 5–9 na łodydze, jajowatolancetowate i ostro zakończone. Dolne mają długość do 12 cm i szerokość do 5 cm^[5].
Kwiaty: Kwiatostan luźny, wielostronny kłos o długości 3–21 cm. Dolne przysadki mają długość 17–25 mm, szerokość 2,5–3,5 mm i są dłuższe od zalążni. W kłosie są 2–24 duże, otwarte kwiaty bez szypułek o barwie czerwonoliliowej, rzadko białe. Boczne zewnętrzne listki okwiatu mają długość 16–23 mm, szerokość 6–7,5 mm i są jajowatolancetowate. Pozostałe listki okwiatu tworzą wraz z warżką rurkowate wejście do kwiatu. Warżka bez ostrogi biała i czerwono obrzeżona, podzielona i częściowo zakryta. Jest dwuczłonowa, a jej pierwszy człon ma długość większą od szerokości. Zalążnia skręcona, siedząca i omszona. Pylnik stojący na prętosłupie, wolny^[5].
Owoc: Wzniesiona na krótkim trzonku torebka o długości 15–30 i szerokości 5,9–9 mm zawierająca liczne i bardzo drobne nasiona^[5].

Biologia i ekologia

Rozwój: Bylina, geofit. Kwitnie od maja do lipca. Jest allogamiczny, zapylają go owady z rodzajów: Chelostoma (głównie Chelostema campanularum i Ch. fuliginosum^[6]) i Dufourea. Kwitnienie buławnika przypada na okres przed rozkwitem dzwonków (Campanula sp.), dzięki czemu przyciąga on większą ilość zapylaczy poszukujących tych kwitnących roślin^[7]. Kwiaty tego storczyka zwabiają owady barwą i kształtem, jednakże nie wytwarzają nektaru. Owoce zawiązują się tylko na niewielkiej procentowo liczbie kwiatów^[5]. W niekorzystnych warunkach, dzięki sprawnemu magazynowaniu substancji odżywczych, buławnik jest w stanie przetrwać w spoczynku nawet kilkadziesiąt lat^[7].
Siedlisko: Rośnie w widnych lasach liściastych, głównie buczynach, niekiedy również w dąbrowach i grądach. Jest gatunkiem ciepłolubnym, preferującym żyzne gleby o odczynie zbliżonym do obojętnego, z wapiennym podłożem^[6].; W Europie jego zasięg pionowy wynosi 0-2400 m n.p.m.^[5] W Polsce najwyżej położone z nich znajdowało się na Nosalu (ok. 1100 m n.p.m.)^[8]. Jego populacje w Polsce zazwyczaj składają się z kilkunastu osobników, jedynie na stanowisku w okolicach Leżajska było około 250 pędów kwitnących i 50 płonnych^[9].
Fitosocjologia: Gatunek charakterystyczny dla Ass. Cephalanthero rubrae-Fagetum^[10].
Genetyka: Liczba chromosomów 2n = 36^[11]. Tworzy mieszańce z: buławnikiem wielkokwiatowym i buławnikiem mieczolistnym^[11].

Zagrożenia i ochrona

Roślina objęta w Polsce ochroną ścisłą. Kategorie zagrożenia gatunku:

Kategoria zagrożenia w Polsce według Czerwonej listy roślin i grzybów Polski (2006)^[12]: E (wymierający, krytycznie zagrożony); 2016: VU (narażony)^[13]
Kategoria zagrożenia w Polsce według Polskiej czerwonej księgi roślin (2001): EN (endangered, zagrożony wyginięciem); 2014: VU (narażony)^[14]

Gatunek zagrożony jest głównie przez zmiany w strukturze drzewostanów w których rośnie, szczególnie przez wprowadzanie drzew iglastych powodujących zakwaszanie gleby. Zagrożeniem jest również zacienianie jego stanowisk przez rozrastające się drzewa^[9] lub ekspansja niektórych roślin inwazyjnych, jak np. nawłoć (Solidago) czy niecierpek drobnokwiatowy (Impatiens parviflora)^[6].

Ochrona buławnika czerwonego wiąże się z zachowaniem specyficznych biotopów leśnych dla tego gatunku. Podczas monitoringu rejestrowana jest liczba pędów (wegetatywnych i generatywnych), powierzchnia liści oraz liczba owoców na danym stanowisku. Rekomendowany jest zbiór danych metrologicznych (suma opadów i temperatura powietrza), a także dotyczących ocienienia, roślinności na stanowisku, obecności w sąsiedztwie dzwonków (Campanula sp.) oraz zasobności martwego drewna^[7].

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-08-01] (ang.).
↑ The Plant List. [dostęp 2017-03-20].
↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Helmut Baumann: Storczyki Europy i obszarów sąsiednich. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2010. ISBN 978-83-7073-698-9.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Kędzia Maciej, Stępień Arkadiusz: Buławnik czerwony – niezwykła orchidea, w: "Przyroda polska" nr 4, maj 2014, ISSN 0552-430X, s. 30-31
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Nowe stanowiska, rozmieszczenie i ochrona buławnika czerwonego Cephalanthera rubra (L.) Rich. (Orchidaceae) w Puszczy Augustowskiej (NE Polska), Instytut Badawczy Leśnictwa, 26 października 2023, DOI: 10.48538/lpb-2023-0004 [dostęp 2023-10-26] (pol.).
↑ ^a ^b Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa: Czerwona księga Karpat Polskich. Kraków: Instytut Botaniki PAN, 2008. ISBN 978-83-89648-71-6.
↑ ^a ^b Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wyd., 2006. ISBN 978-83-7073-444-2.
↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.
↑ ^a ^b Rutkowski L. Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 2006
↑ Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Zbigniew Mirek, Kazimierz Zarzycki, Władysław Wojewoda, Zbigniew Szeląg (red.). Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, 2006. ISBN 83-89648-38-5.
↑ Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.
↑ Zarzycki K., Kaźmierczakowa R., Mirek Z.: Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Wyd. III. uaktualnione i rozszerzone. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody PAN, 2014. ISBN 978-83-61191-72-8.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-08-01] (ang.).

[tpl-3] The Plant List. [dostęp 2017-03-20].

[checklist2002-4] Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.

[storczyki-5] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Helmut Baumann: Storczyki Europy i obszarów sąsiednich. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2010. ISBN 978-83-7073-698-9.

[KęSt-6] Kędzia Maciej, Stępień Arkadiusz: Buławnik czerwony – niezwykła orchidea, w: "Przyroda polska" nr 4, maj 2014, ISSN 0552-430X, s. 30-31

[:0-7] Nowe stanowiska, rozmieszczenie i ochrona buławnika czerwonego Cephalanthera rubra (L.) Rich. (Orchidaceae) w Puszczy Augustowskiej (NE Polska), Instytut Badawczy Leśnictwa, 26 października 2023, DOI: 10.48538/lpb-2023-0004 [dostęp 2023-10-26] (pol.).

[K-8] Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa: Czerwona księga Karpat Polskich. Kraków: Instytut Botaniki PAN, 2008. ISBN 978-83-89648-71-6.

[C-9] Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wyd., 2006. ISBN 978-83-7073-444-2.

[10] Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.

[klucz-11] Rutkowski L. Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 2006

[12] Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Zbigniew Mirek, Kazimierz Zarzycki, Władysław Wojewoda, Zbigniew Szeląg (red.). Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, 2006. ISBN 83-89648-38-5.

[13] Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.

[14] Zarzycki K., Kaźmierczakowa R., Mirek Z.: Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Wyd. III. uaktualnione i rozszerzone. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody PAN, 2014. ISBN 978-83-61191-72-8.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]