Architektura modernistyczna w Łodzi
Architektura modernistyczna w Łodzi – architektura realizowana w Łodzi od lat dwudziestych XX wieku (choć wcześniejsze realizacje posiadały pewne cechy modernistyczne). Nie ma zgody co do tego, czy jest to okres zamknięty, czy trwa nadal[1]. Część z budynków z tego okresu została uznana za zabytki.
Okres przed II wojną światową
[edytuj | edytuj kod]
Okres do roku 1917
[edytuj | edytuj kod]W początkowym okresie pojęcie „modernizm” było używane na określenie architektury secesyjnej; pierwszy raz w odniesieniu do łódzkiego budynku terminu „modernizm” użyto w 1899 r. do określenia secesyjnej fasady budynku zlokalizowanego przy ul. Piotrkowskiej 143[2].
W okresie do roku 1917 budynki powstające w Łodzi miały co najwyżej cechy modernistyczne w dzisiejszym rozumieniu, o czym świadczyły np. „nowoczesna konstrukcja, jasne, wyraziste podziały elewacji, oszczędnie stosowany detal”[3]. Przeważającym stylem tych budynków nie był jednak modernizm. Przykładem budynków powstałych do 1917 r., których styl posiadał jedynie pewne cechy modernistyczne, są:
- kamienica Dawida Szmulewicza przy ul. Piotrkowskiej 37
- nowa siedziba Wyższej Szkoły Rzemieślniczej przy ul. Stefana Żeromskiego 115
- budynek dawnego Gimnazjum Polskiego (obecnie: I Liceum Ogólnokształcące) przy ul. Więckowskiego 41
- budynek dawnego Niemieckiego Gimnazjum Reformowanego przy al. Tadeusza Kościuszki 65
- budynek Banku Wzajemnego Kredytu Przemysłowców Łódzkich przy ul. Roosevelta 15.
Lata 1918–1925
[edytuj | edytuj kod]W latach 1918–1925 w architekturze zarówno łódzkiej, jak i ogólnopolskiej, nastąpił powrót do form tradycyjnych – stylu dworkowego czy klasycznego; sprzyjało to stosowaniu tradycyjnych metod budowlanych, co spowodowało odejście od rozwiązań modernistycznych (np. zaprzestano wykorzystywania żelbetu)[4].
Lata 1925–1928/1929
[edytuj | edytuj kod]
Okres ten nazywany jest „nurtem dekoracyjnym” z uwagi na pojawiające się wówczas w architekturze motywy bliskie kubizmowi i ekspresjonizmowi[5]. Przykładem budynku ze wspominanego okresu jest budynek centrali telefonicznej PAST (al. Kościuszki 12) pokryty diamentowymi boniami i udekorowany latarniami oraz okuciami prezentującymi romboidalne motywy.
Innym budynkiem użyteczności publicznej, wybudowanym w tym okresie, jest gmach Sądu Okręgowego przy pl. Dąbrowskiego (arch. Józef Kaban). Jest to reprezentacyjny gmach „o okazałej formie z rozległą fasadą zdobioną lizenami i pilastrami”[6]. Z użytych dekoracji wskazać należy na palmetowe kapitale oraz relief w fasadzie z motywem Temidy. Akcenty dekoracyjne widoczne są też np. na balustradach klatek schodowych[7].
Z kolei za przykłady budynków mieszkalnych z tego okresu służyć mogą:
- kamienica u zbiegu ulic Jaracza 71 i Uniwersyteckiej 18, dawn. sąd grodzki (arch. R. Sunderland); charakterystyczny jest jej narożnik, ukształtowany za pomocą uskokowo cofanych, rytmicznych elewacji[8]
- kamienica przy ul. 6 Sierpnia 4, na elewacji której zastosowano liczne motywy (zwierzęce, geometryczne, roślinne)[9].
Lata 1928/1929–1933
[edytuj | edytuj kod]Cechą omawianego okresu jest zerwanie z formami historyzującymi i dekoracyjnymi poprzez dążenie do rozwiązań prostych i funkcjonalnych[10].
W tym okresie powstały m.in. zespoły mieszkaniowe:
Z innych realizacji wskazać można na Dom mieszkalny urzędników Banku Polskiego na rogu ulic Wierzbowej i Narutowicza (arch. Stanisław Filasiewicz), która odznacza się „zmodernizowanym klasycyzmem (...) [bez] klasycznych elementów architektonicznych. Detale, jak choćby diamentowe bonie (...) wskazują na związek z nurtem polskiej art déco”[13]. W literaturze wskazuje się, że „znakomita architektura obiektu, zastosowanie solidnych materiałów, świetne wykonawstwo, jak i duża powierzchnia mieszkań – często o luksusowym charakterze – pozwalają zaliczyć ten obiekt do najznakomitszych w międzywojennej architekturze Łodzi”[14].
Spośród budynków użyteczności publicznej wzniesionych w tym okresie można wskazać na:
- Gmach Wydziału Wodociągów i Kanalizacji na rogu ul. Narutowicza i Lindleya, dawn. rektorat Uniwersytetu Łódzkiego (arch. Wiesław Lisowski)[15]
- Gmach PZU przy al. Kościuszki (arch. Wacław Ryttel)[16]
- budynek YMCA Łódź przy ul. Moniuszki (arch. Wiesław Lisowski)[17].
Lata 1933/1934–1939
[edytuj | edytuj kod]Ogólna charakterystyka
[edytuj | edytuj kod]We wskazanym okresie doszło do wykształcenia się „trzeciej fazy modernizmu”, charakteryzującej się częściowym powrotem do form klasycznych (konserwatywnych) przy jednoczesnym (powierzchownym) czerpaniu z funkcjonalizmu, co – jak pisze Andrzej K. Olszewski – następowało „przy zatraceniu jego [funkcjonalizmu] oblicza ideowego, surowości formy i faktury”[18]. Kierunki w architekturze owego okresu są określane jako modernizm „umiarkowany”, „skomercjalizowany” czy „nowy monumentalizm” (z uwagi na dążenie do stosowania form poważnych, odwołujących się do tradycji klasycznej)[18].
Na szczególną uwagę zasługuje „skomercjalizowanie” modernizmu, będące wynikiem poprawy sytuacji gospodarczej; w konsekwencji po 1933 r. na rynku budowlanym zaczynają dominować inwestorzy indywidualni, wobec czego – zamiast kolonii mieszkaniowych – przy śródmiejskich ulicach powstają modernistyczne budynki przeznaczone dla zamożniejszych grup społecznych[19]. Wynikiem tej sytuacji było wyraźniejsze zaznaczenie obecności nowoczesnej architektury w centrum Łodzi[20].
Na dominację przedsięwzięć ukierunkowanych na osiągnięcie zysku wpłynęło także to, że „od 1932 roku Bank Gospodarstwa Krajowego, główne narzędzie finansowania realizacji mieszkaniowych [...] nie udzielił kredytom władzom Łodzi, a w 1934 roku przyznano ostatnią pożyczkę spółdzielniom mieszkaniowym. Od tego czasu natomiast szybko rosła liczba kredytów udzielanych inwestorom prywatnym”[21].
Uważa się, że ówcześnie projektowane budynku wpisywały się w układ urbanistyczny miasta z uwagi na – jak pisze A. Owczarek – „honorowanie pierzei ulicy, podkreślanie formalne narożników, akcentowanie przejść pomiędzy przestrzeniami publiczną i prywatną”[21].
W latach 1934–1939 wzniesiono lub rozpoczęto w Łodzi budowę ponad 100 kamienic[21].
Styl 1937 roku
[edytuj | edytuj kod]Korzystne warunki dla rozwoju budownictwa prywatnego, jak i zamożna klientela, dysponująca środkami pozwalającymi na wynajęcie dużych mieszkań, spowodowały boom inwestycyjny, którego szczyt miał miejsce w 1937 roku – stąd pojęcie „stylu 1937 roku”[a][21][22].
Ówczesne „luksusowe” budynki mieszkalne można (w uproszczeniu) scharakteryzować następująco[23]:
- zwarta forma
- klasyczne zasady proporcji
- stosowanie materiałów o wyższej jakości (np. stosując okładziny kamienne i ceramiczne)
- często: stosowanie zaokrąglonych elementów (półkoliste balkony, zaokrąglone loggie, wykusze) – architektura typu streamline[24]
- minimalizacja lub redukcja oficyn
- przeznaczenie większej powierzchni na zieleń
- rezygnacja z układów amfiladowych na rzecz lokali „rozkładowych”
- większa powierzchnia mieszkań (od 120 do 200 m²)
- często: odrębne wejście służbowe, odrębna (gospodarcza) klatka schodowa, służbówki
- często: windy.
Przykłady realizacji tego rodzaju są następujące:
- budynek przy ul. Sienkiewicza 51 (arch. Henryk Lewinson oraz arch. Paweł Lewy) – pierwsza łódzka kamienica „luksusowa”[25]
- kamienica braci Enderów na rogu al. Kościuszki i al. Mickiewicza (arch. Paweł Lewy)[26]
- zespół budynków przy pl. Komuny Paryskiej[27]
- pod nr 1 – kamienica Szymela i Heleny Wileńskich (arch. Henryk Lewinson)
- pod nr 2 – willa Mieczysława Neufelda (arch. Jerzy Berliner oraz arch. Mieczysław Łęczycki)
- pod nr 3 – kamienica wielkomiejska Jakuba Lando (arch. Paweł Lewy)
- kamienica H. Richtera (arch. Radosław Hans) przy ul. Sienkiewicza 42[28]
- Kamienica Tomaszowskiej Fabryki Sztucznego Jedwabiu przy ul. Piotrkowskiej 203/205[29]
- Kamienica czynszowa Mojżesza Szmula Bronowskiego na rogu ul. Kilińskiego i ul. Tuwima (arch. Izydor Feinberg)[30].
- Kamienica Judy Salomonowicza na rogu ul. Zielonej i ul. Gdańskiej (arch. Paweł Lewy)
Styl okrętowy
[edytuj | edytuj kod]We wskazanym okresie niektóre ze wnoszonych budynków odznaczały się stylem typu streamline (zwany także stylem okrętowym). Z łódzkich realizacji w tym stylu można wskazać na następujące budynki:
- kamienica Jakuba Lando[24]
- kamienica braci Enderów na rogu al. Mickiewicza i al. Kościuszki[31][26].
Inne realizacje
[edytuj | edytuj kod]
Spośród innych realizacji ze wskazanego okresu można wskazać na:
- osiedla mieszkaniowe[32]:
- osiedle TOR Marysin III składające się z 212 domów (arch. Helena Syrkusowa oraz arch. Szymon Syrkus)
- osiedle TOR Stoki składające się z 206 domów
- budynki użyteczności publicznej[33]:
- Łódzki Dom Kultury
- Szpital Wojskowy, obecnie Uniwersytecki Szpital Kliniczny nr 2 im. WAM w Łodzi – Centralny Szpital Weteranów (arch. Stanisław Odyniec-Dobrowolski)
- Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Łodzi (arch. Jerzy Wierzbicki)
- gmach rozgłośni Polskiego Radia, obecnie budynek Radia Łódź (arch. H. Gromski i T. Majewski).
Okres po II wojnie światowej
[edytuj | edytuj kod]
Lata 1945–1949
[edytuj | edytuj kod]W latach 1945–1949 następowała kontynuacja modernizmu przedwojennego[34][35].
Przykłady realizacji z omawianego okresu są następujące:
- siedziba Wydziału Chemicznego Politechniki Łódzkiej (autor adaptacji arch. J. Reda?), wybudowana w latach 1947–1949, stanowiąca „kontynuację klasycyzującego oficjalnego modernizmu lat 30"[36]
- siedziba Wydziału Włókienniczego (obecnie Wydziału Technologii Materiałowych i Wzornictwa Tekstyliów) Politechniki Łódzkiej (arch. J. Reda), ukończona w 1955 r., także reprezentująca styl modernizmu lat 30[37].
Lata 1949–1956
[edytuj | edytuj kod]
W latach 1949–1956 obowiązującym stylem był socrealizm (z wyjątkiem dotyczącym architektury przemysłowej)[34][35].
- Teatr Wielki w Łodzi
- Dom Partii, obecnie gmach Sądu Rejonowego Łódź-Śródmieście przy al. Kościuszki (arch. Wacław Kłyszewski, Jerzy Mokrzyński Eugeniusz Wierzbicki)[38]
- Wieżowiec Centrali Tekstylnej, obecnie siedziba powiatu łódzkiego wschodniego oraz TVP3 Łódź (arch. J. Krug)[38]
- Pałac Sportu, obecnie Hala Sportowa Miejskiego Ośrodka Sportu i Rekreacji w Łodzi (arch. Wł. Prochaska, K. Lisowski)[39]
Dworzec tramwajów podmiejskich przy ulicy Północnej
Osiedle Staromiejskie, osiedle Bałuty I, osiedle Bałuty IV (zespół kierowany przez arch. R. Karłowicza)[40].
Wyjątkiem jest dworzec tramwajów podmiejskich przy ulicy Północnej, który – pomimo iż został wzniesiony w 1953 r. – reprezentuje styl nawiązujący do modernizmu przedwojennego, a nie do socrealizmu[41].
Lata 1956–1960
[edytuj | edytuj kod]Wskutek odwilży gomułkowskiej odstąpiono od doktryny socrealistycznej i lata 1956–1960 uznać można za „powrót do idei modernizmu i związane z nim działania mające na celu stworzenie wizerunku miasta nowoczesnego [...] w dwóch obszarach inwestycji: obiektach użyteczności publicznej oraz osiedlach mieszkaniowych”[42].
W tym okresie powstały między innymi:
- osiedle Nowe Rokicie (arch. J. Bednarzak, J. Jakubczak) – „zespół zabudowy o rozluźnionym układzie, z kameralnymi, czteropiętrowymi blokami swobodnie rozmieszczonymi wśród zieleni” w układzie grzebieniowym[b][43]
- osiedle Żubardź Południowy (arch. Romulad Furmanek, Janusz Pietrzyński)[44]
- osiedle Koziny Zachodnie (arch. Z. Łuszczyński, Sz. Walter)[45]
- osiedle Doły, wówczas im. Włady Bytomskiej (arch. Krystyna Krygier, Stefan Krygier, Romulad Furmanek), przy projektowaniu którego „sięgano do przedwojennych wzorców modernistycznych”[45].
W zakresie inwestycji mieszkaniowych na przełomie lat 50. i 60. architektura mieszkaniowa była „dość zróżnicowana”, w przeciwieństwie do późniejszej – opartej na prefabrykacji (monotonnej i powtarzalnej)[44].
Z budynków użyteczności publicznej w omawianym okresie powstały między innymi:
- Biblioteka Uniwersytetu Łódzkiego (arch. Edmund Roman Orlik, Eugeniusz Budlewski)[46]
- dom studencki Politechniki Łódzkiej przy al. Politechniki 3B (arch. Stefan Krygier)[47].
Od roku 1961
[edytuj | edytuj kod]_1.jpg)
Przykładami budynków wzniesionych po 1960 r. są:
- Spółdzielczy Dom Handlowy „Central” (arch. Maciej Gintowt, Maciej Krasiński)[48]
- budynek Łódzkiej Drukarni Działowej przy na rogu ul. POW i Rewolucji 1905 r., ob. akademik Base Camp (arch. Jerzy Brandysiewicz)[49]
- osiedle mieszkaniowe Retkinia (arch. Krystyna Krygier, T. Sumień)[50]
- budynki biurowo-usługowe przy al. Piłsudskiego na odc. od ul. Piotrkowskiej do ul. Sienkiewicza (arch. W. Bald, A. Zwierko)[51]
- gmach biblioteki Głównej Uniwersytetu Medycznego w Łodzi (arch. Witold Millo)[52]
- gmach Akademii Sztuk Pięknych im. Władysława Strzemińskiego (arch. Bolesław Kardaszewski, W. Nowakowski)[52]
- Śródmiejska Dzielnica Mieszkaniowa[53]
- Wojewódzki Szpital Specjalistyczny im. M. Kopernika oraz szpital MSW przy ul. Północnej (arch. J. Wyżynkiewicz)[54].
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Uwagi
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Warto zauważyć, że pojęcie „stylu 1937 roku” jest używane także w odniesieniu do architektury spoza Łodzi – zob. opracowanie dot. Warszawy: Życie i twórczość architektów Jerzego Gelbarda i Romana Sigalina. Część 2. Raz w miesiącu zwykle o architekturze. [dostęp 2021-01-06].
- ↑ Układ grzebieniowy zakłada lokowanie budynków prostopadle do ulicy. Zob. Beata Komar: Współczesna jakość spółdzielczej przestrzeni osiedlowej w świetle zasad rozwoju zrównoważonego na wybranych przykładach. 2014, s. 32.; Magdalena Fuhrmann. Koncepcja osiedla rekreacyjnego? Przykład osiedla Lykke w Warszawie. „Studia Miejskie”. 25(2017). s. 152.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 199.
- ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 15.
- ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 19.
- ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 44.
- ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 47–48.
- ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 57.
- ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 58.
- ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 53.
- ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 56.
- ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 62.
- ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 68–70.
- ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 72–73.
- ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 74.
- ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 75.
- ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 76.
- ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 78.
- ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 79.
- ↑ a b Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 88.
- ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 88–89.
- ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 89.
- ↑ a b c d Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 90.
- ↑ Monik@, baedeker łódzki: Paweł Lewy i… „styl 1937 roku” w Łodzi. [online], baedeker łódzki, 21 czerwca 2016 [dostęp 2021-01-06].
- ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 91.
- ↑ a b Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 99.
- ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 92.
- ↑ a b Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 95.
- ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 97–99.
- ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 101.
- ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 103.
- ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 107.
- ↑ Wereszczyńska ↓, s. 44.
- ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 111–112.
- ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 112–120.
- ↑ a b Maciej Czarnecki, Formy ekspresyjne jako przykład twórczych dążeń w architekturze powojennego modernizmu w Polsce, [w:] Maria Jolanta Sołtysik, Robert Hirsch (red.), Architektura XX wieku i jej waloryzacja w Gdyni i Europie, Gdynia 2017, s. 209.
- ↑ a b Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 128.
- ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 130–131.
- ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 131.
- ↑ a b Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 139.
- ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 139–140.
- ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 142.
- ↑ Łódzka Okręgowa Izba Architektów ma nową siedzibę – Sztuka architektury [online], sztuka-architektury.pl [dostęp 2021-01-16].
- ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 144.
- ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 145.
- ↑ a b Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 146.
- ↑ a b Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 147.
- ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 151.
- ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 152.
- ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 163.
- ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 166.
- ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 169.
- ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 171.
- ↑ a b Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 177.
- ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 179–180.
- ↑ Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 183–184.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Krzysztof Stefański, Błażej Ciarkowski: Modernizm w architekturze Łodzi XX wieku. 2018. ISBN 978-83-7729-440-6.
- Agata Wereszczyńska. Statki na trawie i kropla wody – styl streamline w architekturze i wzornictwie przemysłowym w latach trzydziestych XX wieku w Stanach Zjednoczonych, Europie i Polsce. „Architecturae et Artibus”. 2/2015. s. 33–45.