Alulim
| Sumeryjska lista królów (kopia WB 444) pierwszych dziewięć linijek |
|---|
.jpg){kind=spacer}
|
| Tekst sumeryjski: (1) [nam]-lugal an-ta-e11-dè-a-ba (2) [Eri]duki nam-lugal-la (3) Eriduki á-lu-lim lugal<-àm> (4) mu 28800 ì-ak (5) á-làl-gar mu 36000 ì-ak (6) 2 lugal (7) mu<-bi> 64800 íb-ak (8) Eriduki ba-šub (9) nam-lugal-bi bàd-tibiraki-šè ba-de6[1] Tłumaczenie: „Gdy władza króle[wska] zstąpiła z niebios, władza królewska (była) w [Eri]du. W Eridu Alulim <był> królem; on panował 28800 lat. Alalgar panował 36000 lat; dwóch królów panowało 64800 lat. Eridu zostało porzucone, jego władza królewska została zabrana do Bad-tibiry”[2]. |
Alulim – w tradycji mezopotamskiej pierwszy z legendarnych, długowiecznych władców Sumeru, który panować miał przed potopem w mieście Eridu. Znany głównie ze wzmianki w przedpotopowej sekcji Sumeryjskiej listy królów oraz ze wzmianek w sumeryjskich listach przedpotopowych władców, które to źródła przypisują mu nienaturalnie długi okres panowania, liczący dziesiątki tysięcy lat (w zależności od źródła od 28800 do 67200 lat). Jego postać pojawia się również w na nowo zrekonstruowanej kopii Sumeryjskiego mitu o potopie (wersja z Ur). W tekstach z późniejszych okresów występuje pod imionami Alulu (m.in. w Poemacie o wczesnych władcach i w „liście apokryficznym” z Sultantepe), Ajjalu (w Uruckiej liście królów i mędrców) i Aloros (w Babyloniace Berossosa).
Źródła
[edytuj | edytuj kod]Listy królów
[edytuj | edytuj kod]Alulim wymieniany jest w dwóch kopiach Sumeryjskiej listy królów, w których zachował się fragment opisujący okres przed potopem: pierwsza z nich, kopia WB 444, zapisana na glinianym graniastosłupie (tzw. Weld-Blundell Prism), pochodzi z okresu Isin-Larsa (początek II tys. p.n.e.)[3], natomiast druga, kopia MS 3175, zapisana na dużej, czworokątnej tabliczce, pochodzi najprawdopodobniej z okresu starobabilońskiego (XIX-XVII w. p.n.e.)[4]. Dodatkowo wzmiankowany jest on również w kilku zapisanych pismem starobabilońskim listach, które wymieniały jedynie władców przed potopem, takich jak tabliczka MS 2855[5], tabliczka z Karpeles Manuscript Library[6], tabliczka WB 62[7] czy tabliczka UCBC 9-1819 (na tej ostatniej zachowała się jedynie długość jego panowania)[8]. Sekcję z listą władców przedpotopowych posiadała również Babilońska kronika królewska (zwana też Kroniką dynastyczną), która podaje długość panowania tego władcy, choć imię jego samego nie zachowało się[9].
Zestawienie informacji o królu Alulimie z list królów:
| źródło | zapis imienia | miasto | miejsce na liście | długość panowania |
|---|---|---|---|---|
| kopia WB 444 | á-lu-lim[1] | Eridu[1] | pierwszy z ośmiu królów, jego następcą jest Alalgar z Eridu[10] | 28800 lat[11] |
| kopia MS 3175 | a-lu-lim[4] | Eridu[12] | pierwszy z dziesięciu królów, jego następcą jest Alalgar z Eridu[12] | 28800 lat[12] |
| tabliczka MS 2855 | a-lu-li[m][13] | Eridu[13] | pierwszy z ośmiu królów, jego następcą jest Elalgar z Eridu[13] | 28800 lat[13] |
| tabliczka z Karpeles Manuscript Library | a-lu-lim[6] | Eridu[6] | pierwszy z ośmiu królów, jego następcą jest Elalgar z Eridu[6] | 28800 lat[6] |
| tabliczka WB 62 | [...]-lulim[14] | Kuara (ḪA.Aki)[15] | pierwszy z dziesięciu królów[16], jego następcą jest [A]lalgar z Kuary[17] | 67200 lat[18] |
| tabliczka UCBC 9-1819 | (tekst uszkodzony)[19] | Eridu[19] | pierwszy z 6 x królów (tekst uszkodzony), jego następcą jest Alalgar z Eridu[19] |
36000 lat[19] |
| Babilońska kronika królewska (Kronika dynastyczna) |
(tekst uszkodzony)[9] | Eridu? (tekst uszkodzony)[9] | pierwszy z dziewięciu królów, imię jego następcy nie zachowało się[9] | 36000 lat[9] |
Inne teksty
[edytuj | edytuj kod]Postać Alulima, poza listami królów, wymieniał również Sumeryjski mit o potopie, co potwierdziła publikacja na nowo zrekonstruowanej starobabilońskiej wersji tego mitu z Ur[20]. Zgodnie z tą wersją wielcy bogowie, po wzniesieniu pierwszych pięciu miast, wybrać mieli Alulima na „pasterza” całej ludzkości:
„An, Enlil, [Enki(?) i Ninhurs]aga,
spośród(?) tych miast Eridu ustanowili na czele,
poprowadzili(?) człowieka, który leżał(?) wśród wielkiego tłumu.
An, Enlil i Enki, ojcowie bogów,
wybrali Alulima do roli pasterza wszystkich ludzi,
Alulima imieniem jego nazwali”
Szereg tekstów z późniejszych okresów wspomina o przedpotopowym królu o imieniu Alulu, którego powszechnie identyfikuje się z Alulimem[22][23][24]. Wzmiankowany jest on na przykład w Poemacie o wczesnych władcach (lub Balladzie o wczesnych władcach), utworze należącym do mezopotamskiej literatury mądrościowej, znanym z sumeryjskich kopii z Babilonii (ok. 1800-1600 p.n.e.), sumeryjsko-babilońskich kopii z Emar i Ugarit (XIII w. p.n.e.) oraz z sumeryjsko-babilońskiej kopii z biblioteki Aszurbanipala w Niniwie (VII w. p.n.e.)[25][26]. W tekście tym, mówiącym o nieuchronności śmierci, król Alulu (ma-lu-lu) wymieniany jest obok innych legendarnych władców sumeryjskich, takich jak Etana i Gilgamesz:
„Gdzież jest Alulu, król, który panował przez 36000 lat?
Gdzież jest Etana, król, który wstąpił do niebios?
Gdzież jest Gilgamesz, który szukał (wiecznego) życia jak Ziusudra?”
Ten sam „król Alulu” (LUGAL ma-lu-l[u]) wspomniany jest również w bliżej nieznanym kontekście (w powiązaniu z demonem Pazuzu?) w mocno uszkodzonym średnioasyryjskim tekście literackim z Aszur (ok. 1100-1000 p.n.e.)[29]. Z kolei o „Alulu, królu sprzed potopu” (a-lu-lu šarru šá la-mu a-bu-bu) wspomina jedno z zaklęć umieszczonych w późnobabilońskim tekście BM 45686 55561, zawierającym zaklęcia i rytuały mające odpędzać polne szkodniki[30][31]. Alulu (ma-lu-lu) występuje również w nowoasyryjskim tekście, tzw. „liście apokryficznym” z Sultantepe, który ma formę listu napisanego przez legendarnego mędrca Adapę do pierwszego króla przed potopem[30][32].
Z jeszcze późniejszego okresu, z czasów panowania Seleucydów (III-I w. p.n.e.), pochodzi tekst znany pod nazwą Uruckiej listy królów i mędrców, który zawiera sekcję poświęconą przedpotopowym władcom i mędrcom[33]. Pierwszym spośród siedmiu władców wymienionych w tej sekcji jest Ajjalu, którego mędrcem miał być U-An[34]. Lista przedpotopowych władców znajdowała się również w napisanym w języku greckim dziele Babyloniaka Berossosa (przełom IV/III w. p.n.e.) - liczyła ona dziesięciu władców, z których pierwszy miał na imię Aloros[35].
Imię
[edytuj | edytuj kod]Najczęściej spotykanym zapisem imienia tego władcy jest sumeryjska forma a-lu-lim (
), którą podaje kopia MS 3175, tabliczka MS 2855 i tabliczka z Karpeles Manuscript Library. W tej formie imię to znaczy najprawdopodobniej „Nasienie jelenia”[36] (a/e4 „nasienie”[37] lu-lim/lulim „jeleń”[38]). Z kolei występującą tylko w kopii WB 444 sumeryjską formę á-lu-lim tłumaczyć najprawdopodobniej należy jako „Róg jelenia”[36][39] (á „róg”[40] lu-lim/lulim „jeleń”[38]). W swej rekonstrukcji wersji Sumeryjskiego mitu o potopie z Ur Jeremiah Peterson odczytuje imię tego władcy jako a-lulimx(GÌR), zaznaczając, iż odczyt ten nie jest pewny[41]. Z czasem, pod wpływem języka akadyjskiego, sumeryjskie Alulim przeszło najprawdopodobniej w akadyjskie Alulu (zapisywane (m)a-lu-lu), potwierdzone w Poemacie o wczesnych władcach, tekście BM 45686 55561, „liście apokryficznym” z Sultantepe i w tekście literackim z Aszur[42]. Z kolei akadyjskie imię Ajjalu z Uruckiej listy królów i mędrców (zapisane ma-a-lu)[43] jest bezpośrednim nawiązaniem do tłumaczenia form sumeryjskich, gdyż w języku akadyjskim słowo ajjalu oznacza jelenia[19]. U Berossosa sumeryjskie Alulim przekształciło się w greckie Ἄλωρος (Aloros)[44].
Miasto
[edytuj | edytuj kod]Niemal wszystkie zachowane źródła zgodne są co do tego, że Alulim sprawować miał władzę nad Sumerem ze swej stolicy w Eridu (kopia WB 444, kopia MS 3175, tabliczka MS 2855, tabliczka z Karpeles Manuscript Library, tabliczka UCBC 9-1819). Wyjątkiem jest tabliczka WB 62, zgodnie z którą stolicą Alulima miało być sumeryjskie miasto Kuara, które leżało w pobliżu Eridu[15]. W o wiele późniejszym przekazie Berossosa pierwszy przedpotopowy władca Aloros nazywany jest anachronicznie „Chaldejczykiem” i „pierwszym królem w Babilonie”[45].
W mezopotamskiej przedpotopowej tradycji Eridu odgrywało szczególnie ważną rolę. Zgodnie z przedpotopową sekcją Sumeryjskiej listy królów miało ono być pierwszym sumeryjskim miastem do którego zstąpiła z niebios władza królewska[46]. Z kolei Sumeryjski mit o potopie czyni Eridu pierwszym spośród pięciu miast wzniesionych w Sumerze przed potopem[47]. Z Eridu powiązani też byli legendarni mędrcy, którzy - zgodnie z późną tradycją - mieli żyć w tych samych czasach co władcy przed potopem[48].
Miejsce na liście
[edytuj | edytuj kod]Wszystkie zachowane źródła zgodnie podają, że Alulim był pierwszym z przedpotopowych władców i że jego następcą był Alalgar (Elalgar). W Uruckiej liście królów i mędrców pierwszym przedpotopowym władcą jest Ajjalu, po którym wymieniany jest Alalgar[34]. U Berossosa pierwszymi królami przed potopem są Aloros i jego następca Alaparos[35].
Długość panowania
[edytuj | edytuj kod]Zachowane listy królów nie są zgodne co do długości panowania Alulima. Kopia WB 444, kopia MS 3175, tabliczka MS 2855 i tabliczka z Karpeles Manuscript Library podają 28800 (8x šár = 8x „3600”) lat. Według tabliczki UCBC 9-1819 i Babilońskiej kroniki królewskiej panować miał on przez 36000 (1x šár-u = 1x „36000”) lat. Z kolei tabliczka WB 62 podaje 67200 (1x šár-u 8x šár 4x ĝeš-u = 1x „36000” 8x „3600” 4x „600”) lat. Późniejszy Poemat o wczesnych władcach przypisuje królowi Alulu 36000 lat rządów[23][27], co zgadza się z jeszcze późniejszym przekazem Berossosa, zgodnie z którym Aloros rządzić miał przez 36000 (10 saroi = 10x „3600”) lat[35].
Przedstawione w powyższych źródłach liczby często uważane są za symboliczne[49]. Niektórzy uczeni podejmują próby ustalenia „rzeczywistej” długości panowania władców przedpotopowych dzieląc te liczby np. przez 1600 (Steiner)[a] czy też przez 3600 (Harrison)[b].
| źródła | długość panowania Alulima w źródłach (w latach) | „rzeczywista” długość panowania Alulima w oparciu o teorię Steinera (w latach) | „rzeczywista” długość panowania Alulima w oparciu o teorię Harrisona (w latach) |
|---|---|---|---|
| kopia WB 444, kopia MS 3175, tabliczka MS 2855, tabliczka z Karpeles Manuscript Library | 28800 | 18 | 8 |
| tabliczka UCBC 9-1819, Babilońska kronika królewska, Poemat o wczesnych władcach, Berossos | 36000 | 22,5 | 10 |
| tabliczka WB 62 | 67200 | 42 | 18,6 |
_with_a_fish-cloaked_apkallus,_part_of_a_basalt_water_basin_from_Assur,_Iraq,_reign_of_Sennacherib,_7th_century_BCE._Pergamon_Museum.jpg)
Związek z mędrcem Adapą/U-Anem (Oannesem)
[edytuj | edytuj kod]Najprawdopodobniej w okresie nowoasyryjskim pojawiła i rozpowszechniła się w Mezopotamii zupełnie nowa tradycja, w której połączono ze sobą odrębne do tej pory tradycje związane z królami przedpotopowymi i legendarnymi mędrcami[32]. Pierwszym bezpośrednim dowodem na połączenie obu tych tradycji jest „list apokryficzny” z Sultantepe, w którym legendarny mędrzec Adapa powiązany został z Alulu, pierwszym królem przed potopem, a cały tekst ma formę listu skierowanego przez Adapę do Alulu, zaczynającego się od słów: „Mów do Alulu, tak rzecze Adapa, mędrzec” (a-na ma-lu-lu qí-bi-ma um-ma ma-da-pa ap-kal-um-ma)[30][32]. W okresie hellenistycznym połączenie obu tradycji zostało usystematyzowane poprzez przypisanie każdego z siedmiu legendarnych mędrców do pierwszych siedmiu przedpotopowych królów[32]. Odzwierciedlenie tej nowej tradycji znaleźć można w Uruckiej liście królów i mędrców, w której np. pierwszemu władcy Ajjalu przypisany został jako doradca mędrzec (apkallu) o imieniu U-An (mu4-d60)[34]. Postać U-Ana wzmiankowana jest w kilku innych źródłach klinowych, m.in. w jednym z zaklęć serii bīt mēseri, gdzie przedstawiany jest on jako pierwszy z siedmiu legendarnych mędrców[50]. Z U-Anem utożsamiać najprawdopodobniej należy Adapę z „listu apokryficznego” z Sultantepe, gdyż w dwóch przypadkach U-An występuje również pod imieniem Uan(na)-Adapa, przy czym słowo „Adapa” („mądry”?) rozumiane jest tu jako jego przydomek[51]. Wielu uczonych identyfikuje też z U-Anem postać Oannesa, człowieka-ryby i nauczyciela ludzkości wspomnianego w Babyloniace Berossosa[48][51].
Inne nawiązania
[edytuj | edytuj kod]Możliwa wzmianka o Alulimie znajdować się może w zachowanym tylko częściowo liście astrologa Aszaridu Młodszego (Ašarîdu qaṭnu) do asyryjskiego króla, najprawdopodobniej Aszurbanipala[52]. List ten, będący raportem na temat zaćmienia księżyca, zaraz przed miejscem złamania tabliczki kończy się słowami: „Niechaj bogowie Bel i Nabu obdarzą [króla], mego pana latami Alu[...]”[52]. A. Leo Oppenheim rekonstruuje ostatnie słowa jako šanâtemeš šá mA-lu-[lim] („latami Alulima”), wychodząc z założenia, że autor listu miał tu na myśli Alulima, pierwszego przedpotopowego władcę z Sumeryjskiej listy królów[52]. Całe zdanie byłoby więc rodzajem wyszukanego komplementu, w którym autor życzyłby królowi, aby ten panował tak długo jak legendarny Alulim[52].
Uwagi
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Zdaniem Gerda Steinera podstawą systemu obliczeniowego w listach przedpotopowych władców była liczba 40, która odpowiadać miała długości życia jednego pokolenia. Wyliczenie rzeczywistej długości panowania danego władcy polegałoby według niego na podzieleniu „liczby przedpotopowej” najpierw przez 40, a następnie podzieleniu uzyskanego wyniku ponownie przez 40, co miałoby w rezultacie dać możliwą do przyjęcia liczbę lat; Glassner J.-J., Mesopotamian ... , s. 53, przypis 33.
- ↑ Zdaniem Rolanda Kennetha Harrisona „liczbę przedpotopową” należy podzielić przez 3600 (602); Harrison R.K., Reinvestigating ... , s. 6.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c Glassner J.-J., Mesopotamian ... , s. 118.
- ↑ Glassner J.-J., Mesopotamian ... , s. 119.
- ↑ Glassner J.-J., Mesopotamian ... , s. 117.
- ↑ a b George A.R., Sumero-Babylonian King Lists ... , s. 202.
- ↑ George A.R., Sumero-Babylonian King Lists ... , s. 199.
- ↑ a b c d e George A.R., Sumero-Babylonian King Lists ... , s. 201.
- ↑ Jacobsen T., The Sumerian ... , s. 58.
- ↑ Finkelstein J.J., The Antediluvian Kings ... , s. 39.
- ↑ a b c d e Glassner J.-J., Mesopotamian ... , s. 129.
- ↑ Glassner J.-J., Mesopotamian ... , s. 121.
- ↑ Glassner J.-J., Mesopotamian ... , s. 119.
- ↑ a b c George A.R., Sumero-Babylonian King Lists ... , s. 203.
- ↑ a b c d George A.R., Sumero-Babylonian King Lists ... , s. 200.
- ↑ Jacobsen T., The Sumerian ... , s. 70, przypis 6.
- ↑ a b Jacobsen T., The Sumerian ... , s. 70, przypis 5.
- ↑ Jacobsen T., The Sumerian ... , s. 70-77.
- ↑ Jacobsen T., The Sumerian ... , s. 71, przypis 10.
- ↑ Jacobsen T., The Sumerian ... , s. 71, przypis 8.
- ↑ a b c d e Finkelstein J.J., The Antediluvian Kings ... , s. 41.
- ↑ Peterson J., The Divine Appointment of the First Antediluvian King ... , s. 37-51.
- ↑ Peterson J., The Divine Appointment of the First Antediluvian King ... , s. 44.
- ↑ Lambert W.G., Millard A.R., Atra-ḫasīs. The Babylonian ... , s. 18.
- ↑ a b Clarke M., Achilles beside Gilgamesh: Mortality ... , s. 86.
- ↑ Cohen Y., „Where is Bazi? Where is Zizi?” The List ... , s. 140.
- ↑ Clarke M., Achilles beside Gilgamesh: Mortality ... , s. 85.
- ↑ Lambert W.G., Some new Babylonian ... , s. 38.
- ↑ a b Lambert W.G., Some new Babylonian ... , s. 39-40.
- ↑ Cohen Y., „Where is Bazi? Where is Zizi?” The List ... , s. 139.
- ↑ Frahm E., The Origins ... , s. 282.
- ↑ a b c Lambert W.G., Millard A.R., Atra-ḫasīs. The Babylonian ... , s. 27.
- ↑ George A.R., Taniguchi J., The Dogs of Ninkilim ... , s. 123-135.
- ↑ a b c d Hallo W.W., Antediluvian ... , s. 62.
- ↑ Lenzi A., The Uruk List of Kings and Sages ... , s. 138-142.
- ↑ a b c Lenzi A., The Uruk List of Kings and Sages ... , s. 140 i 142.
- ↑ a b c Verbrugghe G.P., Wickersham J.M, Berossos and Manetho ... , s. 49 i 70.
- ↑ a b Peterson J., The Divine Appointment of the First Antediluvian King ... , s. 38.
- ↑ Halloran, J.A., Sumerian Lexikon ... , s. 1.
- ↑ a b Halloran, J.A., Sumerian Lexikon ... , s. 159 i 164.
- ↑ Jacobsen T., The Sumerian ... , s. 71, przypis 6.
- ↑ Halloran, J.A., Sumerian Lexikon ... , s. 9.
- ↑ Peterson J., The Divine Appointment of the First Antediluvian King ... , s. 38-39.
- ↑ Peterson J., The Divine Appointment of the First Antediluvian King ... , s. 38, przypis 5.
- ↑ Lenzi A., The Uruk List of Kings and Sages ... , s. 140.
- ↑ Jacobsen T., The Sumerian ... , s. 70-71, przypis 6.
- ↑ Verbrugghe G.P., Wickersham J.M, Berossos and Manetho ... , s. 47.
- ↑ The Sumerian King List (Sumeryjska lista królów) na stronie Electronic Text Corpus of Sumerian Literature - transliteracja i angielskie tłumaczenie (wersy 1-2)
- ↑ The Flood Story (Sumeryjski mit o potopie) na stronie Electronic Text Corpus of Sumerian Literature - transliteracja i angielskie tłumaczenie (Segment B)
- ↑ a b Amar Annus: Antediluvian sages and kings (1). The Melammu Project (melammu-project.eu). [dostęp 2022-02-09]. (ang.).
- ↑ Glassner J.-J., Mesopotamian ... , s. 49.
- ↑ Borger R., Die Beschwörungsserie Bīt Mēseri ... , s. 192.
- ↑ a b Borger R., Die Beschwörungsserie Bīt Mēseri ... , s. 186.
- ↑ a b c d Oppenheim A.L., Assyriological Gleanings III, Bulletin ... , s. 26-27.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Borger R., Die Beschwörungsserie Bīt Mēseri und die Himmelfahrt Henochs, Journal of Near Eastern Studies 33 (1974), s. 183-196.
- Clarke M., Achilles beside Gilgamesh: Mortality and Wisdom in Early Epic Poetry, Cambridge University Press, 2019.
- Cohen Y., „Where is Bazi? Where is Zizi?” The List of Early Rulers in the „Ballad” from Emar and Ugarit, and the Mari Rulers in the Sumerian King List and other Sources, Iraq 74 (2012), s. 137-152.
- Finkelstein J.J., The Antediluvian Kings: A University of California Tablet, Journal of Cuneiform Studies 17/2 (1963), s. 39-51.
- Frahm E., The Origins of Pazuzu, w: Panayotov S.V., Vacin L. (red.), Mesopotamian Medicine and Magic: Studies in Honor of Markham J. Geller, BRILL, 2018, s. 272-291.
- George A.R., Taniguchi J., The Dogs of Ninkilim, Part Two: Babylonian Rituals to Counter Field Pests, Iraq 72 (2010), s. 79-148.
- George A.R., Sumero-Babylonian King Lists and Date Lists, w: George A.R. (red.), Cuneiform Royal Inscriptions and Related Texts in the Schøyen Collection, seria Cornell University Studies in Assyriology and Sumerology (CUSAS) 17, CDL Press 2011, s. 199-210.
- Glassner J.-J., Mesopotamian Chronicles, Society of Biblical Literature, Atlanta 2004.
- Hallo W.W., Antediluvian Cities, Journal of Cuneiform Studies 23/3 (1971), s. 57-67.
- Halloran, J.A., Sumerian Lexikon: A Dictionary Guide to the Ancient Sumerian Language, Logogram Publishing, Los Angeles 2006.
- Harrison R.K., Reinvestigating the Antediluvian Sumerian King List, Journal of the Evangelical Theological Society 36/1 (marzec 1993), s. 3-8.
- Jacobsen T., The Sumerian King List (Assyriological Studies 11), The University of Chicago Press, 1939.
- Lambert W.G., Some new Babylonian wisdom literature, w: Day J., Gordon R.P., Williamson H.G.M. (red.), Wisdom in Ancient Israel, Cambridge University Press, 1995, s. 30-42.
- Lambert W.G., Millard A.R., Atra-ḫasīs. The Babylonian Story of the Flood, Eisenbrauns, Winona Lake 1999.
- Lenzi A., The Uruk List of Kings and Sages and Late Mesopotamian Scholarship, Journal of Ancient Eastern Religions (JANER) 8/2, Brill, Leiden 2008, s. 137-169.
- Oppenheim A.L., Assyriological Gleanings III, Bulletin of the American Schools of Oriental Research 97 (luty 1945), s. 26-27.
- Peterson J., The Divine Appointment of the First Antediluvian King: Newly Recovered Content from the Ur Version of the Sumerian Flood Story, Journal of Cuneiform Studies 70 (2018), s. 37-51.
- Verbrugghe G.P., Wickersham J.M, Berossos and Manetho, Introduced and Translated, The University of Michigan Press, 2001.