Śmiały (pociąg pancerny)
 odznaka pamiątkowa | |
| Historia | |
| Państwo | |
|---|---|
| Sformowanie |
1918 |
| Rozformowanie |
1939 (1944) |
| Nazwa wyróżniająca |
„Śmiały” |
| Dowódcy | |
| Pierwszy |
por. art. Jerzy Lewakowski |
| Ostatni | |
| Działania zbrojne | |
| wojna polsko-ukraińska bitwa o Lwów (1918–1919) wojna polsko-bolszewicka kampania wrześniowa bitwa pod Mokrą Obrona Lwowa (1939) | |
| Organizacja | |
| Dyslokacja | |
| Rodzaj sił zbrojnych | |
| Rodzaj wojsk | |
| Podległość | |
.jpg)
Pociąg Pancerny Nr 2, Pociąg Pancerny „Śmiały”, Pociąg pancerny Nr 53 – uzbrojony w armaty wz. 02/26 i haubice wz. 14/19A, a także wyposażony w czołgi Renault FT oraz tankietki TK-3. Brał znaczący udział w bitwie pod Mokrą; przedostał się do Brześcia (zob. obrona twierdzy brzeskiej), a następnie przez Kowel w okolice Lwowa, gdzie wziął udział w obronie miasta. 22 września 1939 r, po kapitulacji Lwowa opuszczony przez załogę, został zajęty przez wojska radzieckie.
Był to pierwszy polski pociąg pancerny (Przed odzyskaniem niepodległości, w dniach 10 lutego – 10 maja 1918, walczył improwizowany pociąg pancerny Związek Broni).
Historia
[edytuj | edytuj kod]1 listopada 1918 roku oddział złożony z kolejarzy i dezerterów z armii austriackiej narodowości polskiej na stacji Prokocim koło Krakowa zdobył nieuszkodzony, nowoczesny, austro-węgierski pociąg pancerny, składający się z dwóch wagonów czołowych-artyleryjskich, dwóch wagonów piechoty i jednego szturmowego. Ze składu tego pociągu zorganizowane zostały dwa pociągi pancerne: „Piłsudczyk” (P.P. nr 1) i „Śmiały” (P.P. nr 2), które wzięły udział w walkach o Lwów. Pierwszym dowódcą pociągu i nowo skompletowanej załogi został por. art. Jerzy Lewakowski[1].
Pociąg brał udział w konflikcie polsko-ukraińskim w 1918 roku, walcząc pod Przemyślem, Niżankowcami, Milatynem i Kamieniobrodem[2].
26 listopada 1918 pociąg wrócił do Lwowa i otrzymał nazwę „Śmiały”[1].
11 grudnia komendantowi pociągu podporządkowano pod względem taktycznym 1. kompanię polową krakowskiego batalionu akademickiego, jako kompanię szturmową. Dowódcą kompanii był por. Radecki, a dowódcami plutonów podporucznicy: Stefan Buczma (†30 XII 1918[1][3]), Zygmunt Blumski i Stachowicz. Kompania liczyła 110 ludzi i posiadała 2 karabiny maszynowe[1].
12 kwietnia 1919 pociąg wyjechał z Warszawy na front litewsko-białoruski[4]. 8 maja 1919 roku część załogi przeniesiono do pociągu Śmiały szeroki, którego dowódcą (do lipca 1919) zostaje ppor. Biegai[5].
25 lipca w boju pieszym z oddziałem bolszewickim (składającym się wg świadków z Chińczyków) zginął por. Małagowski. W czasie odwrotu wojsk polskich z Ukrainy i Białorusi, latem 1920 r., w ciągu ośmiu tygodni walk utracono 12 spośród 22 posiadanych wówczas przez Polskę pociągów pancernych. Na skutek intensywnego ostrzału artyleryjskiego, uszkodzone zostały wszystkie działa „Śmiałego" i pociąg wycofano na tyły do naprawy. Na front powrócił we wrześniu, walcząc do końca wojny na terenach dzisiejszej Białorusi[6].
Od 1928 był na składzie 2 dywizjonu pociągów pancernych w Niepołomicach.
We wrześniu 1939 był uzbrojony w 2 haubice 100 mm, 2 armaty 75 mm i 19 ckm-ów"[7].
Został zmobilizowany 27 sierpnia 1939 i przydzielony do Wołyńskiej Brygady Kawalerii przy Armii „Łódź". Przed wojną patrolował linię kolejową Brzeźnica nad Wartą – Siemkowice – Działoszyn – Kłobuck.
Nocą z 31 sierpnia na 1 września pociąg ruszył do Siemkowic, gdzie dojechał ok. 5 rano[8]. Stacjonował w Rudnikach[8]. O 9 odjechał do Miedźna, otrzymał rozkaz patrolowania linii Kłobuck – Miedźno[9]. Podczas bitwy pod Mokrą, ze skrzyżowania toru z drogą Mokra – Miedźno, wsparł 4 szwadron 21 pułku ułanów, pomagając odeprzeć atak niemieckiej 4 Dywizji Pancernej[8]. Następnie pociąg wycofał się do Działoszyna i rozpoczął patrol toru Działoszyn – Miedźno; tam odparł drugi atak czołgów niemieckich, niszcząc kilka[10]. Na skrzyżowaniu toru z drogą Rębielice – Izbiska pociąg natrafił na gotującą się do ataku niemiecką kolumnę I batalionu 12 pułku strzelców zmechanizowanych; zadał jej znaczące straty ale po kilku trafieniach (uszkodzona wieża 75 mm, pożar na platformie amunicyjnej) musiał się wycofać do Miedzna i następnie Działoszyna; oddziały niemieckie także się wycofały[11]. 2 września pociąg osłaniał lewe skrzydło Brygady; ostrzelano elementy 1 Dywizji Pancernej koło Czarnego Lasu i Woli Kiedrzyńskiej, pociąg wycofał się (do Łasku) gdy na jego odcinek Niemcy ściągnęli cały dywizjon artylerii ciężkiej[12]. 3 września pociąg przejechał do Łodzi, następnie na stację w Koluszkach; tam, razem z pociągiem pancernym nr 55 „Bartosz Głowacki” do 5 września oczekiwał na rozkazy[13]. 5 września na tejże stacji niemieckie bombowce zniszczyły skład gospodarczy „Śmiałego”[13].
Wieczorem 5 września jednostki polskie rozpoczęły odwrót w tym rejonie frontu; rankiem 6 września 53 i 55 pociąg pancerny także przejechały z Koluszek do Skierniewic[14]. Zniszczenia torów zapobiegły planowanemu na 7 września rozpoznaniu na linii Skierniewice–Łowicz[15]. 8 września pociągi patrolowały odcinek Skierniewice – Żyrardów, a następnie przejechały przez Warszawę udając się do Mińska Mazowieckiego[15]. W Mińsku otrzymano rozkaz udania się do Siedlec, gdzie pociągi dotarły 10 września[15]. Wobec zagrożenia miasta w nocy z 10 na 11 września pociągi odjechały do Łukowa; 12 września Łuków był już zagrożony, pociągi wycofały się do Międzyrzeca Podlaskiego, po drodze otrzymano rozkaz udania się na Brześć nad Bugiem, gdzie dotarły 14 września[16]. Tego samego dnia pod miasto podszedł niemiecki XIX Korpus[16]. Pod Katenborgem „Śmiały” wsparł piechotę, odrzucając czołgi 10 Dywizji Pancernej[17]. Po południu Niemcy zajęli Dworzec Główny w Brześciu, i pociągi otrzymały rozkaz wycofania się na Kowel, gdzie dotarły 15 września. 16 września pociągi zostały odesłane do Łucka[18]. 17 września otrzymano informację o wkroczeniu Armii Czerwonej, dowódcy pociągów podjęli decyzję o przebiciu się na Lwów, gdzie dotarły przez Łuck – Sienkiewiczówkę – Stojanów 18 września[18]. „Śmiały” operował w okolicy Dworca Łyczakowskiego, później wsparł uderzenie piechoty na Sichów i Pirogowkę[18][19]. 19 września ostrzeliwał Zboiska, dokonał wypadów na Kamionkę Strumiłową, wieczorem wrócił na stację Podzamcze, a w nocy z powrotem na Dworzec Łyczakowski[19].
Po kapitulacji przed najeźdźcą sowieckim 22 września pociąg opuszczony przez załogę, został zajęty przez wojska radzieckie. Wraz ze zdobytymi przez sowietów pociągami pancernymi „Głowacki" i „Marszałek" został wcielony do wojsk NKWD. W nowej służbie przemianowano jego nazwę na BEPO 75, obsadzono sowiecką załogą pod dowództwem starszego lejtnanta Mieszkowa, wszedł w skład 75 pułku 10 Dywizji NKWD, stacjonującej w rejonie Rawy Ruskiej.
Po agresji Niemców na ZSRR w 1941 roku pociąg trafił w ręce Wehrmachtu po wcześniejszym remoncie. Pod nowym sztandarem występował pod nazwą Pz Zug 10. W czasie walk na froncie wschodnim trafił m.in. do zewnętrznego kręgu kotła stalingradzkiego.
10 czerwca 1944 roku, oficjalnym rozkazem O.K.H. pociąg pancerny Pz Zug 10 został skreślony z ewidencji niemieckich jednostek bojowych, a los dwóch ostatnich wagonów artyleryjskich „Śmiałego" pozostał nieznany.
Służba
[edytuj | edytuj kod]Służył kolejno w armiach:
- Austro-Węgier
- Polski – od 1 listopada 1918 do 22 września 1939 (kapitulacja Lwowa)
- ZSRR (75 Pułk NKWD) – do 7 lipca 1941
- Niemiec – do 10 czerwca 1944 – skreślenie ze stanu
Pierwszy skład powstał na bazie taboru zdobytego 1 listopada 1918 r. pod Krakowem.
Zdobyty tabor:
- 377 (2 szt.):
- 377-117 – użyty w pociągu Śmiały
- 377-402 – użyty w pociągu Piłsudczyk
- wagon artyleryjski (2 lub 3 szt.):
- 141164 – użyty w pociągu Śmiały
- 141455 – użyty w pociągu Piłsudczyk
- 148066
- wagon szturmowy:
- 140866 – użyty w pociągu Piłsudczyk
- 150060 – użyty w pociągu Śmiały
- platformy kontrolne
Żołnierze pociągu
[edytuj | edytuj kod]- Dowódcy pociągu
- por. art. Jerzy Lewakowski (4 – 13 XI 1918[1])
- kpt. Ludwik Hickiewicz (14 – 20 XI 1918 ciężko ranny[1])
- por. Stanisław Małagowski (21 XI 1918 – †25 VII 1919[20])
- ppor. Stanisław Biega (od 25 VII 1919[20])
- kpt. Mieczysław Malinowski (1939)
- kpt. Zdzisław Orzechowski[21]
- Oficerowie
- ppor. Stanisław Hrebenda – zastępca dowódcy pociągu i dowódca artylerii (od XI 1918[1])
- ppor. Karol Hülle – II oficer artylerii (od XI 1918[1])
- ppor. Adam Gusławski – dowódca karabinów maszynowych (od XI 1918[1])
- ppor. Stanisław Biega – oficer techniczny (od XI 1918[1])
- kpt. piech. Edward Czerny
- ppor. Zygmunt Blumski – dowódca oddziału ckm
- Obsada pociągu 1 września 1939[22]
- Dowódca: kpt. Mieczysław Malinowski († 1944 w Normandii)
- Zastępca: por. Wacław Elertowicz
- Oficer łączności: ppor. rez. Marian Patyna
- Dowódca 1 plutonu ogniowego: por. Karol Kulas
- Dowódca 2 plutonu ogniowego: por. Stanisław Dawidowski
- Dowódca plutonu drezyn: sierż. pchor. Szoryn
- Dowódca plutonu technicznego: ppor. Wiktor Jan Piwowarczyk[23]
- Lekarz: ppor. lek. med. Zbigniew Capiński[23]
Skład pociągu
[edytuj | edytuj kod]- parowóz opancerzony Ti3 nr 9 z tendrem 12C1 nr 482 (z wieżyczką typu Ursus)[24],
- wagon szturmowy nr 627950 typu "warszawskiego" zaopatrzony w radiostację RKDP/P[24],
- 2 bliźniacze wagony artyleryjskie polskiej produkcji typu III nr 699020 i 699021, każdy uzbrojony w 1 armatę wz. 02/26 i 1 haubicę wz. 14/19A,
- 2 platformy Pdks na końcach składu,
- pluton drezyn z dwoma zestawami wyposażony w 2 czołgi Renault FT oraz 5 tankietek TK-3
Odznaka pamiątkowa
[edytuj | edytuj kod]Odznaka okrągła, ażurowa, o średnicy 46 mm, tłoczona w blasze o grubości 1 mm z żółtego metalu, posrebrzana i oksydowana, nieco wypukła. Na pierścieniu u góry napis: Pancerny śmiały, u dołu stylizowane gałązki laurowe związane wstęgą. W środku sylwetka wozu bojowego na szynach kolejowych. Odznaka przypinana na śrubie, na tle czerwonego sukna (jedwabiu)[a][26].
Uwagi
[edytuj | edytuj kod]- ↑ W rozkazie G.M. 7428.21.I Ministra Spraw Wojskowych „Ordery i odznaczenia” (Dziennik Rozkazów M.S.Wojsk. Nr 49 z 13 grudnia 1921 r., poz. 872) jest mowa o tym, że wolno było nosić jedynie te odznaki pamiątkowe, które zostały zatwierdzone przez Naczelnego Wodza lub Ministra Spraw Wojskowych i ogłoszone w rozkazie 872.20 B.P.1 oraz w załączniku nr 2. W załączniku nr 2 do rozkazu G.M. 7428.21.I „Wykaz odznak zarejestrowanych przez Referat Orderów i Odznaczeń Gabinetu Ministra Spr. Wojsk.” wymienione zostały między innymi odznaki pamiątkowe pociągów pancernych „Hallerczyk”, „Mściciel” i „Piłsudczyk”[25].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c d e f g h i j „Śmiały” 1920 ↓, s. 5.
- ↑ Bohaterowie pancernego pociągu Nowości Illustrowane 1919 nr 12 s. 6-7 ( zawiera zdjęcia) [1]
- ↑ Lista strat 1934 ↓, s. 80, tu podano, że zginął 28 grudnia 1918.
- ↑ „Śmiały” 1920 ↓, s. 7.
- ↑ Śmialy.., s. 7-8.
- ↑ Pociąg pancerny "Śmiały" i jego losy podczas II wojny światowej na klobuck365.pl
- ↑ Krawczak i Odziemkowski 1987 ↓, s. 35.
- ↑ a b c Krawczak i Odziemkowski 1987 ↓, s. 148.
- ↑ Krawczak i Odziemkowski 1987 ↓, s. 149.
- ↑ Krawczak i Odziemkowski 1987 ↓, s. 150.
- ↑ Krawczak i Odziemkowski 1987 ↓, s. 151-152.
- ↑ Krawczak i Odziemkowski 1987 ↓, s. 153.
- ↑ a b Krawczak i Odziemkowski 1987 ↓, s. 155.
- ↑ Krawczak i Odziemkowski 1987 ↓, s. 156.
- ↑ a b c Krawczak i Odziemkowski 1987 ↓, s. 157.
- ↑ a b Krawczak i Odziemkowski 1987 ↓, s. 160-161.
- ↑ Krawczak i Odziemkowski 1987 ↓, s. 163.
- ↑ a b c Krawczak i Odziemkowski 1987 ↓, s. 164.
- ↑ a b Krawczak i Odziemkowski 1987 ↓, s. 165.
- ↑ a b „Śmiały” 1920 ↓, s. 8.
- ↑ Semper Fidelis. Obrona Lwowa w obrazach współczesnych. Lwów / Warszawa: Straż Mogił Polskich Bohaterów / Oficyna Wydawnicza Volumen, 1930 / 1990.
- ↑ Szubański 1982 ↓, s. 284.
- ↑ a b Bielski 1991 ↓, s. 354.
- ↑ a b Jońca 2020 ↓, s. 288-292.
- ↑ Żebrowski 1971 ↓, s. 107.
- ↑ Sawicki i Wielechowski 2007 ↓, s. 323.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- „Śmiały” 1919-5.XI.-1920 : W rocznicę wyruszenia na front poc. panc. „ŚMIAŁY”. Warszawa: Drukarnia Żołnierza Polskiego, 1920.
- Lista strat Wojska Polskiego. Polegli i zmarli w wojnach 1918-1920. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1934.
- Janusz Magnuski: Pociąg pancerny „Śmiały” w trzech wojnach. Wydawnictwo Pelta, 1996.
- Rajmund Szubański: Polska broń pancerna 1939. Warszawa: Wydaw. Min. Obrony Narodowej, 1989.
- Tadeusz Krawczak, Jerzy Odziemkowski: Polskie pociągi pancerne w wojnie 1939. Wyd. I. Warszawa: Książka i Wiedza, 1987, seria: Biblioteka Pamięci Pokoleń. ISBN 83-05-11723-5.
- Bronisław Konieczny: Moje życie w mundurze: czasy narodzin i upadku II Rzeczypospolitej. Księgarnia Akademicka, 2005. ISBN 83-7188-693-4.
- Bronisław Konieczny: Mój wrzesień 1939. Pamiętnik z kampanii wrześniowej spisany w obozie jenieckim. Kraków: Biblioteka Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego, 1999. ISBN 83-7188-328-5.
- Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918–1945. Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918–1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-204-3299-2.
- Rajmund Szubański: Polska broń pancerna w 1939 roku. Warszawa: Wydawnictwo Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1982. ISBN 83-11-06771-6.
- Mieczysław Bielski: Grupa Operacyjna „Piotrków” 1939. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 1991. ISBN 83-11-07836-X.
- Adam Jońca: Polskie pociągi pancerne 1921-1939. Czerwonak: Vesper, 2020. ISBN 978-83-7731-358-9.
- Marian Żebrowski: Zarys historii polskiej broni pancernej 1918–1947. Londyn: Zarząd Zrzeszenia Kół Oddziałów Broni Pancernej, 1971.