Góry Izerskie
 Smrek i Stóg Izerski widziane z Sinych Skałek (ze wschodu) | |
 Zasięg regionu w obrębie Polski | |
| Megaregion | |
|---|---|
| Prowincja | |
| Podprowincja | |
| Makroregion | |
| Mezoregion |
Góry Izerskie |
| Zajmowane jednostki administracyjne |
|
Góry Izerskie (cz. Jizerské hory, niem. Isergebirge) (332.34) – pasmo górskie w Sudetach Zachodnich, na terenie Czech i Polski. Od zachodu zamknięte Bramą Łużycką, od Karkonoszy oddzielone Przełęczą Szklarską. Na północy przechodzi w Pogórze Izerskie. Tworzy je szereg grzbietów górskich o przebiegu północny zachód – południowy wschód; najważniejsze z nich to: w części polskiej: Grzbiet Kamienicki (Kamienica – 974 m n.p.m.), Wysoki Grzbiet (Wysoka Kopa – 1126 m n.p.m. – najwyższe wzniesienie Gór Izerskich) oba grzbiety łączy wododział Kwisy i Małej Kamiennej Rozdroże Izerskie; w części czeskiej: Střední jizerský hřeben (Jelení stráň – 1018 m n.p.m.), Vlašský hřeben (Černý Vrch – 1024 m n.p.m.), Desenský hřeben i Hejnický hřeben (Izera – 1122 m n.p.m.). W południowej części znajduje się szereg wzniesień o charakterze gór wyspowych – Špičák, Slovanka, Bramberk, Dračí vrch, a na południowym skraju długi grzbiet z kulminacją Černá studnice.
Rzeźba terenu
[edytuj | edytuj kod]Góry Izerskie są niezbyt wysokie, o łagodnych wierzchowinach (na skutek działania warunków atmosferycznych w okresie paleogenu – 70–35 mln lat temu – nastąpiło wietrzenie skał, powodując wyrównanie szczytowych partii gór). Wschodnia część Wysokiego Grzbietu tworzy wąski grzbiet o stromych stokach północnych i południowych. Taki kształt spowodowany jest budową geologiczną tego odcinka – tworzą go bardzo odporne na wietrzenie hornfelsy. Budują one szereg skałek.
W północnej części Gór Izerskich, zbudowanej z gnejsów i łupków łyszczykowych, występuje niewiele skałek. Południowo-zachodnia część Gór Izerskich, zbudowana z granitu karkonoskiego, obfituje w skałki.
Geologia
[edytuj | edytuj kod]Góry Izerskie należą do jednostki zwanej blokiem karkonosko-izerskim, stanowiąc jego zachodnią część. Północną część tworzy metamorfik izerski, czyli masyw zbudowany ze starych przeobrażonych skał, otaczających łukiem młodsze granity karkonoskie, budujące znaczną część Karkonoszy i czeskich Gór Izerskich. Skały metamorficzne polskiej części gór to gnejsy, granitoidy i łupki łyszczykowe, ponadto leptynity i leukogranity, a także wkładki amfibolitów, powstałe głównie w dolnym paleozoiku w czasie orogenezy kaledońskiej. Wśród gnejsów na uwagę zasługuje gnejs oczkowy, charakterystyczne dla nich jasne oczko zbudowane głównie z kryształów kwarcu i skaleni w ciemnej jednolitej masie skalnej.
Wśród granitoidów wyróżniają się szczególnie tak zwane granity rumburskie lub izerskie, tkwiące w postaci wielkich soczew w gnejsach.
Łupki łyszczykowe występują w kilku odmianach. Jedną z nich są hornfelsy, które występują w Wysokim Grzbiecie pasem o długości 6 km na wschód od Izerskich Garbów. Inne odmiany, to: łupki muskowitowe, muskowitowo-kwarcowe, łupki chlorytowe, łupki muskowitowo-biotytowe, łupki z granatami.
Skały metamorfiku izerskiego pocięte są siecią żył kwarcowych. Jedna z nich eksploatowana była w kopalni Stanisław.
Południową część Gór Izerskich, w tym prawie całą czeską ich część, budują granity karkonoskie wieku górnokarbońskiego.
Po stronie czeskiej, na wschód od wsi Izerki, znajduje się Bukowiec (cz. Bukovec) – wzniesienie o wysokości 1005 m n.p.m., zbudowane z trzeciorzędowego bazaltu.
Surowce mineralne
[edytuj | edytuj kod]
Kamienie szlachetne i ozdobne
[edytuj | edytuj kod]Ze skałami przeobrażonymi związane jest występowanie kamieni półszlachetnych, szlachetnych i cennych surowców mineralnych. Od średniowiecza Góry Izerskie penetrowane były przez różnych poszukiwaczy.
Znanym miejscem występowania kamieni szlachetnych w polskiej części gór była dolina górnej Izery wokół osady Wielka Izera (Hala Izerska), gdzie znajdowano rubiny, szafiry oraz agaty.
Jednak najbardziej znane z eksploatacji było ujście Šafirovego potoku do Jizerki na Malej jizerskej louce. Znajdowano tam: amfibole, apatyty, diopsydy, tytanity, ametysty, awanturyny, chalcedony, chryzoprazy, kryształy górskie, granaty, cyrkony, turmaliny i czarne ilmenity, nazywane izerynami. Zapisy z 1845 r. świadczą, że izeryny były znacznym źródłem dochodu mieszkańców Jizerky i Gross-Iser (Wielka Izera). Kobiety i dzieci wybierały je z potoków i sprzedawały do Berlina i Drezna na wyrób biżuterii żałobnej.
W dolinie Kamienicy oraz w okolicy góry Złotych Jam znajdowano samorodki złota.
Na Rozdrożu Izerskim do dziś można znaleźć okazy kwarcu występującego w żyłach kwarcowych. Największa żyła kwarcu ciągnie się na przestrzeni 10 km pasem o szerokości 10–80 m i była eksploatowana w kopalni Stanisław.
Granaty obficie pojawiają się w łupkach Kamienickiego Grzbietu, a turmaliny w zbudowanych z łupków grzebieniach Wysokiego Grzbietu.
Rudy metali
[edytuj | edytuj kod]Na północnych zboczach Grzbietu Kamienickiego, a na zachód od Krobicy, na północnych zboczach Wysokiego Grzbietu, występują rudy cyny i rudy kobaltu wydobywane z przerwami od XV do XIX wieku. Po raz ostatni rudy cyny próbowano wydobywać w czasie II wojny światowej. Pozostałością po górnictwie kobaltu i cyny są liczne hałdy, ślady szybów i sztolni, zarówno wydobywczych, jak i poszukiwawczych.
Surowce skalne
[edytuj | edytuj kod]Gnejsy w okresie powojennym nie były eksploatowane.
Spośród surowców skalnych największą popularnością cieszą się granity, wykorzystywane jako tłuczeń i materiał budowlany. Z kilku istniejących dawniej kamieniołomów obecnie czynny jest tylko jeden – w Szklarskiej Porębie-Hucie.
W nieczynnych sztolniach na wschodnim zboczu czeskiej Rapickéj hory ponad Novym Městem pod Smrkem zimuje co roku po kilkaset nietoperzy.
Klimat
[edytuj | edytuj kod]
Klimat górski. Hala Izerska jest uważana za polski biegun zimna.
Wody
[edytuj | edytuj kod]Wody powierzchniowe
[edytuj | edytuj kod]Przez Góry Izerskie przebiega dział wodny oddzielający zlewisko morza Bałtyckiego i Północnego. Główną rzeką odwadniającą pasmo jest graniczna Izera (cz. Jizera) wraz z licznymi dopływami (m.in. Kamenice) będąc prawym dopływem Łaby odprowadza wody do Morza Północnego.
Ważniejsze rzeki polskiej części Gór Izerskich to Kamienica, Kamienna i Kwisa – dopływy Bobru, a po stronie czeskiej Smědá (Witka), Jeřice, Řasnice i Lomnice – dopływy Nysy Łużyckiej. Wszystkie one należą do dorzecza Odry.
Wody mineralne
[edytuj | edytuj kod]W Górach Izerskich wody mineralne występują głównie w strefie uskokowej w rejonie Świeradowa – Czerniawy. Wody te należą do nisko mineralizowanych szczaw wodorowęglanowo-wapniowo-magnezowych z zawartością żelaza, fluoru oraz radonu.
Po raz pierwszy lecznicze działanie wód, naukowo stwierdziła komisja powołana przez Hrabiego Schaffgotscha w 1739 roku, i wkrótce powstały tu pierwsze domy zdrojowe.
Ochrona przyrody
[edytuj | edytuj kod]Liczne spłaszczenia wierzchowinowe, często o małym odpływie, przy danym klimacie sprzyjają rozwojowi torfowisk wysokogórskich z bogatymi, często unikatowymi roślinami. Obecnie po stronie polskiej istnieją tu dwa rezerwaty przyrodnicze: Torfowiska Doliny Izery i Krokusy w Górzyńcu.
W czeskiej części Gór Izerskich do ochrony przyrody powołano w 1967 roku CHKO Góry Izerskie o powierzchni 368 km² (2000 r.). Istnieją tam również 22 rezerwaty przyrody[1].
4 listopada 2009 roku na terenie Gór Izerskich powołany został Izerski Park Ciemnego Nieba, jako pierwszy projekt tego typu w Polsce i Czechach. Jest to jednocześnie pierwszy transgraniczny park ciemnego nieba na świecie.
19 lutego 2011, na podstawie rozporządzenia Ministra Środowiska[2], na terenie Gór Izerskich wyznaczony został obszar specjalnej ochrony ptaków, będący częścią europejskiej sieci ekologicznej Natura 2000. Obszarowi nadano nazwę „Góry Izerskie” i kod PLB020009. Celem wyznaczenia tego obszaru jest ochrona dziko występującego ptactwa, między innymi cietrzew, sóweczka i włochatka, dla których Góry Izerskie stanowią jeden z najważniejszych w kraju obszarów lęgowych[3]. Powierzchnia obszaru objętego ochroną wynosi 20343,6 ha. Obszar chroniony położony jest na terenie gmin: Mirsk (10 911,3 ha), Piechowice (516,6 ha), Stara Kamienica (4 617,5 ha), Szklarska Poręba (3 859,6 ha) i Świeradów-Zdrój (438,6 ha).
Miejscowości
[edytuj | edytuj kod]Wokół Gór Izerskich położone są: Jakuszyce, Szklarska Poręba, Świeradów-Zdrój, Mirsk, Nové Město pod Smrkem, Frýdlant, Liberec, Jablonec nad Nysą, Desná, Tanvald, Hejnice.
Atrakcje turystyczne
[edytuj | edytuj kod]
Góry Izerskie to także ciekawe tereny dla uprawiania turystyki pieszej, rowerowej, konnej i narciarstwa biegowego (na Polanie Jakuszyckiej odbywa się m.in. Bieg Piastów, a po czeskiej stronie tzw. Jizerská padesátka – bieg na nartach na odcinku 50 km). Na początku stycznia odbywają się również kilkudniowe wyścigi psich zaprzęgów Husqvarna Tour.
Po polskiej stronie znajdują się schroniska:
Bufet:
Nieistniejące:
Po polskiej stronie funkcjonuje również kolej gondolowa „Stóg Izerski” ze Świeradowa-Zdroju.
Odznaki turystyczne
[edytuj | edytuj kod]Istnieje odznaka turystyczna Korona Gór Izerskich. Przyznawana jest za zdobycie wybranych 15 szczytów tego pasma górskiego. Odznaka ustanowiona przez Klub Zdobywców Koron Górskich RP[4].
Nawiązania i odniesienia w kulturze
[edytuj | edytuj kod]Przez Góry Izerskie przechodzili w drodze do rodzinnego Prudnika bohaterowie powieści Lato umarłych snów autorstwa niemieckiego pisarza Harry’ego Thürka[5].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Przyroda Sudetów Zachodnich, t. 3, Jelenia Góra 2000, s. 50, ISSN 1508-6135.
- ↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 stycznia 2011 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków (Dz.U.2011.25.133 z dnia 2011.02.04 ze zm.) Dz.U. z 2011 r. nr 25, poz. 133.
- ↑ Obszar Natura 2000 Góry Izerskie. [w:] Centralny Rejestr Form Ochrony Przyrody [on-line]. Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska. [dostęp 2021-08-31].
- ↑ Koronygor.pl [online], koronygor.pl [dostęp 2019-07-17].
- ↑ Harry Thürk, Lato umarłych snów, Marcin Domino (tłum.), Gliwice, Opole: Dom Współpracy Polsko-Niemieckiej, s. 9, ISBN 978-83-63995-80-5.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Góry Izerskie. Skala 1:25 000. Wyd. 4. Wrocław: Studio PLAN, 2015.
- Natalia Figiel et al: Sudety. Gliwice: Helion, 2014. ISBN 978-83-246-8863-3.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Góry Izerskie – opis pasma. naszesudety.pl. [dostęp 2016-04-26].
- Góry Izerskie. goryizerskie.pl. [dostęp 2016-04-26].
- Informační server o Jizerských horách. jizerskehory.cz. [dostęp 2016-04-26]. (cz.).
- Izerskie góry, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 335.
- Obszar Natura 2000 Góry Izerskie. [w:] Centralny Rejestr Form Ochrony Przyrody [on-line]. Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska. [dostęp 2021-08-31].
- Archiwalne widoki i publikacja o górach w bibliotece Polona