Tanach

Tanach (hebr. תנ״ך) – akronim określający Biblię hebrajską, utworzony od początkowych liter trzech części Pisma: Tora („Prawo”), Newiim („Prorocy”), Ketuwim („Pisma”). Tanach jest świętą księgą judaizmu, która powstała z tekstów hebrajskich oraz – w niewielkiej części – aramejskich^[a], pochodzących według różnych ocen z okresu od 1400 [1200] do 400 roku p.n.e. lub według innej koncepcji datacji z okresu od 900/800 do 165 roku p.n.e.^[1]

Kanon

Talmudysta Louis Ginzberg w swoim zbiorze legend, podań, baśni i mitów które powstały w wielu krajach i w różnych epokach a związanych z tradycjami żydowskimi, nawiązującym do tekstu Biblii i zatytułowanym „Legendy żydowskie” uważał, że kanon Biblii hebrajskiej składający się z 24 ksiąg został ustalony przez Ezdrasza oraz uczonych w Piśmie w okresie Drugiej Świątyni^[2]. Żydowski historyk Józef Flawiusz podaje, że kanon uznawany przez Żydów złożony z 22 ksiąg obowiązywał na długo przed I wiekiem n.e. (Przeciw Apionowi, ks. I, 8 [38-40])^[b]. Według koncepcji Heinricha Graetza kanon Biblii hebrajskiej został ustalony na domniemanym synodzie w Jawne około 100 roku n.e. Wtedy też potwierdzono przynależność do kanonu ksiąg Pieśń nad pieśniami, Koheleta oraz Estery. Ważną rolę w tym procesie odegrał Akiba ben Josef^[1].

Kanon Biblii hebrajskiej stanowią 24 księgi:

Prawo – Tora (Pięcioksiąg Mojżesza)

1. Księga Rodzaju – Be-reszit (בראשית)

2. Księga Wyjścia – Szemot (שמות)

3. Księga Kapłańska – Wa-jikra (ויקרא)

4. Księga Liczb – Ba-midbar (במדבר)

5. Księga Powtórzonego Prawa – Dwarim (דברים)

Prorocy – Newiim

Prorocy Dawniejsi

6. Księga Jozuego – Jehoszua (יהושע)

7. Księga Sędziów – Szoftim (שופטים)

8. Księgi Samuela (1 i 2) – Szemuel (שמואל)

9. Księgi Królów (1 i 2) – Melachim (מלכים)

Prorocy Późniejsi

10. Księga Izajasza – Jiszaja (ישעיה)

11. Księga Jeremiasza – Jiremija (ירמיה)

12. Księga Ezechiela – Jichzekel (יחזקאל)

13. Dwunastu Proroków Mniejszych – Trej Asar (תרי עשר)

Księga Ozeasza – Hoszea (הושע)

Księga Joela – Joel (יואל)

Księga Amosa – Amos (עמוס)

Księga Abdiasza – Owadija (עובדיה)

Księga Jonasza – Jona (יונה)

Księga Micheasza – Micha (מיכה)

Księga Nahuma – Nachum (נחום)

Księga Habakuka – Chawakuk (חבקוק)

Księga Sofoniasza – Cfanija (צפניה)

Księga Aggeusza – Chagaj (חגי)

Księga Zachariasza – Zcharija (זכריה)

Księga Malachiasza – Malachi (מלאכי)

Pisma – Ketuwim

14. Księga Psalmów – Tehilim (תהלים)

15. Księga Przysłów – Miszlej (משלי)

16. Księga Hioba – Ijow (איוב)

17. Pieśń nad pieśniami – Szir ha-szirim (שיר השירים)

18. Księga Rut – Rut (רות)

19. Lamentacje Jeremiasza – Ejka (איכה)

20. Księga Koheleta – Kohelet (קהלת)

21. Księga Estery – Ester (אסתר)

22. Księga Daniela – Daniel (דניאל)

23. Księgi Ezdrasza i Nehemiasza – Ezra we-Nechemija (עזרא ונחמיה)

24. Księgi Kronik (1 i 2) – Diwrej ha-jamim (דברי הימים)

Ponieważ w skład Tanach wchodzą 24 księgi, stąd bywa ona także w języku hebrajskim nazywana Esrim we-Arba (Dwadzieścia Cztery). Księgi od Pieśni nad pieśniami do Księgi Estery stanowią חמש מגילות (hamesz megilot), czyli „pięć zwojów”, które odczytywane są podczas ważniejszych świąt żydowskich.

Wydania drukowane

Najważniejsze wydania drukowane tekstu Biblii hebrajskiej^[3]:

tzw. editio princeps (Soncino, 1488) – wydana w formacie folio
Poliglota kompluteńska (Alcalá, 1514–1517, ukazała się w 1522 roku) – 6 tomów, powstała z polecenia kardynała Cisnerosa; zawierała znaki samogłoskowe, ale bez akcentów
Biblia Rabiniczna „pierwsza” (Wenecja, 1516–1517) – wydana w 4 tomach przez Daniela Bomberga, opracowana przez Felixa Pratensisa (konwertytę), oprócz tekstu zawierała najbardziej znane średniowieczne komentarze (np. Rasziego, Ibn Ezry, Kimchiego, itd.)
Biblia Rabiniczna „druga” (Wenecja, 1524–1525) – wydana także przez Daniela Bomberga (nazywana często później: Bombergiana), 925 stron w formacie folio, opracowana przez Jakuba ben Chajima, tekst oparty na rękopisach pochodzących z wieków od XIII do XV; zawierało oprócz tekstu, także masorę do niego, targum oraz liczne komentarze; to wydanie (wielokrotnie wznawiane i rozszerzane) stało się swoistym textus receptus Biblii hebrajskiej na kilka wieków (praktycznie do XX wieku, aż do 3 wydania Biblia Hebraica Kittela); reprint wydany przez M. H. Goshen-Gottstein (1972)
wydanie Johanna Heinrich Michaelisa (1668–1738) – oparte na tekście Daniela E. Jablonskiego z 1669 roku, aparat krytyczny zawierał najważniejsze z wariantów pochodzących z 5 manuskryptów z Erfurtu
wydanie Benjamina Kennicotta (1718–1783), Vetus Testamentum hebraicum cum variis lectionibus, 2 tomy (Oxford, 1776–1780) – tekst masorecki i samarytański, z bogatym aparatem zawierającym warianty z ponad 600 manuskryptów i 52 wydań oraz 16 manuskryptów samarytańskich; niestety wszystkie były dosyć późne, a praca, (z powodu swego ogromu) wykonana częściowo przez osoby nieodpowiednio przygotowane, czasem niedokładna
wydanie wariantów (nie samego tekstu) Giovanniego Bernado de Rossiego, Variae lectiones Veteris Testamenti, 4 tomy (Parma, 1784–1788; reprint Amsterdam 1969) – wybór z 1475 rękopisów i kodeksów
wydanie Baera-Delitzscha (1869–1895) – dzieło Seeligmanna Isaaca Baera (1825–1897), w którym próbował on zrekonstruować tekst rodziny ben Aszer; wydanie bardzo popularne w XIX wieku, przyjęte za podstawę słynnej gramatyki hebrajskiej Gesenius–Kautzsch–Cowley
Biblia Hebraica – 3 wydania (odpowiednio: 1906, 1909 i 1937) opracowane przez Rudolfa Kittela: dwa pierwsze z tekstem Drugiej Biblii Rabinicznej, trzecie pierwszy raz na podstawie pojedynczego manuskryptu: Kodeksu Leningradzkiego wraz z jego masorą
Biblia Hebraica Stuttgartensia (1977) – najbardziej znane i używane współcześnie w naukowym świecie wydanie
Mikraot Gedolot – żydowskie wydania współczesne, w pewnym stopniu są ponownymi wydaniami Biblii Rabinicznej z tekstem Jakuba ben Chajima, masorą, targumami i komentarzami.

Uwagi

↑ Teksty w języku aramejskim to: Jeremiasza 10:11; Daniela 2:4-7:28 i Ezdrasza 4:8-6:18 oraz 7:12-26.
↑ Niektórzy żydowscy uczeni łączyli Księgę Rut z Księgą Sędziów oraz Lamentacje z Księgą Jeremiasza w wyniku czego podawali 22 księgi kanoniczne czyli tyle, ile liter posiada alfabet hebrajski.

Przypisy

↑ ^a ^b Zofia Borzymińska: Biblia Hebrajska. [w:] Polski słownik judaistyczny [on-line]. jhi.pl. [dostęp 2015-10-26].
↑ The Return of the Captivity. W: Louis Ginzberg: The Legends of the Jews. T. Vol. IV : Chapter XI. Filadelfia: Jewish Publication Society., 1909.
↑ P.H. Kelley, D.S. Mynatt, T.G. Crawford, The Masorah of Biblia Hebraica Stuttgartensia. Introduction and Annotated Glossary, Cambridge 1998, s. 23-27; Ernst Würthwein, The Text of the Old Testament. An Introduction to the Biblia Hebraica, Grand Rapids 1995², s. 39-44; Emmanuel Tov, Textual Criticism of the Hebrew Bible, Minneapolis 2001², s. 37.

Linki zewnętrzne

Bible, Hebrew (ang.), Routledge Encyclopedia of Philosophy, rep.routledge.com [dostęp 2023-05-12].

[1] Teksty w języku aramejskim to: Jeremiasza 10:11; Daniela 2:4-7:28 i Ezdrasza 4:8-6:18 oraz 7:12-26.

[4] Niektórzy żydowscy uczeni łączyli Księgę Rut z Księgą Sędziów oraz Lamentacje z Księgą Jeremiasza w wyniku czego podawali 22 księgi kanoniczne czyli tyle, ile liter posiada alfabet hebrajski.

[jhi-2] Zofia Borzymińska: Biblia Hebrajska. [w:] Polski słownik judaistyczny [on-line]. jhi.pl. [dostęp 2015-10-26].

[3] The Return of the Captivity. W: Louis Ginzberg: The Legends of the Jews. T. Vol. IV : Chapter XI. Filadelfia: Jewish Publication Society., 1909.

[5] P.H. Kelley, D.S. Mynatt, T.G. Crawford, The Masorah of Biblia Hebraica Stuttgartensia. Introduction and Annotated Glossary, Cambridge 1998, s. 23-27; Ernst Würthwein, The Text of the Old Testament. An Introduction to the Biblia Hebraica, Grand Rapids 1995², s. 39-44; Emmanuel Tov, Textual Criticism of the Hebrew Bible, Minneapolis 2001², s. 37.

[a]

[1]

[2]

[b]

[3]