Straż Graniczna (1922–1923)
Straż Graniczna – formacja graniczna II Rzeczypospolitej[a] ochraniająca granicę północno-wschodnią i wschodnią, to jest granicę z Litwą, Łotwą, ZSRR oraz z Rumunią na odcinku Żezawa – Zaleszczyki.
| Historia | |
| Państwo | |
|---|---|
| Sformowanie | |
| Rozformowanie | |
| Tradycje | |
| Rodowód | |
| Organizacja | |
| Podległość |
Ministerstwo Spraw Wojskowych |
Formowanie i zmiany organizacyjne
edytujWykonując postanowienia uchwały Rady Ministrów z 23 maja 1922 roku, Minister Spraw Wewnętrznych rozkazem z 9 listopada 1922 roku zmienił nazwę „Baony Celne” na „Straż Graniczna”[1]. Wprowadził jednocześnie w formacji nową organizację wewnętrzną[2] na podstawie etatów zatwierdzonych 1 września 1922[3]. Nowa formacja graniczna zorganizowana została na wzór wojskowy i podporządkowaną Ministerstwu Spraw Wewnętrznych. Jej tworzenie oparto na zasobach kadrowych armii i zaciągu ochotniczym byłych wojskowych[4].
Według Prochwicza, z dniem 1 września 1922 roku powstała Straż Graniczna. Bataliony Celne Ministerstwa Skarbu przemianowano na Bataliony Straży Granicznej. Formacja dysponowała 44 batalionami Straży Granicznej, 3 szwadronami żandarmerii etapowej, szkołą podoficerską w Łomży. W grudniu 1922 roku dysponowała około 22 tys. żołnierzy[5].
Na czele formacji stanęła Główna Komenda Straży Granicznej. Granicę wschodnią podzielono na odcinki wojewódzkie. Utworzono komendy wojewódzkie Straży Granicznej w Wilnie, Nowogródku, Białymstoku, Brześciu, Łucku i Tarnopolu. Utworzono też podległe komendom wojewódzkim komendy powiatowe Straży Granicznej w Sopoćkiniach, Nieświeżu, Wilnie, Święcianach, Głębokiem, Wilejce, Stołpcach, Łunińcu, Sarnach, Korcu, Krzemieńcu i Tarnopolu. Zakres działań komendy powiatowej nie zawsze pokrywał się z granicami powiatów nadgranicznych[6]. Każdej komendzie powiatowej przydzielono po trzy bataliony piechoty z wyjątkiem komendy w Tarnopolu i w Sarnach. Nowa formacja liczyła 36 batalionów piechoty o łącznym stanie 22 tys. żołnierzy. Planowano utworzenie dodatkowych oddziałów konnych stanowiących obwody[7]. W przypadku obsady granicy jednego z batalionów na terenie innego powiatu niż siedziba komendanta powiatowego, dowódca batalionu odkomenderowywał oficera łącznikowego do danego starosty[3].
Komendy wojewódzkie Straży Granicznej przyjęły nazwy województw. Komendant podlegał w sprawach służby granicznej wojewodzie, a pod względem dyscyplinarnym, administracyjnym i regulaminowym głównemu komendantowi Straży Granicznej. Komendantom wojewódzkim za pośrednictwem komend powiatowych podlegały wszystkie bataliony Straży Granicznej stacjonujące w obrębie województwa[4].
Na podstawie uchwały Rady Ministrów z 24 maja zarządzono likwidację Straży granicznej do dnia 1 lipca 1923[8]. Minister Spraw Wewnętrznych wydał rozkaz nr Ldz 2730/pf/og.org. w którym określał sposób rozwiązania formacji[9] Formację praktycznie rozformowano w dwóch etapach. Do 1 lipca 1923 roku zlikwidowano większość batalionów, a ochronę granicy przejęła Policja Państwowa. Wyjątek stanowiło sześć batalionów Straży Granicznej, którymi to Minister Spraw Wewnętrznych zarządzeniem z 15 czerwca 1923 nakazał obsadzić granicę na Wileńszczyźnie. Na terenie powiatów: brasławskiego, dziśnieńskiego, duniłowskiego i wilejskiego pozostawiono do jesieni bataliony nr 9., 27., 28., 39., 31. i 33 zmieniając im jednocześnie etaty[8]. Pełniły one służbę na granicy polsko–litewskiej, gdzie nadal utrzymywała się napięta sytuacja polityczna. Ochraniały odcinek od Michalin do Werejek[10]. Do 10 lipca 1923 roku zlikwidowano Główną Komendę Straży Granicznej[10]. W jej miejsce, w celu koordynacji działań sześciu pozostawionych batalionów, utworzono Komendę Batalionów Straży Granicznej podległą Departamentowi III Ministerstwa Spraw Wojskowych. Komendantem mianowany został mjr Antoni Gedke[11][12]. Komenda Baonów SG przejęła biuro dotychczasowej Komendy Głównej SG przy ul. Przeskok 2[12].
Straż Graniczną ostatecznie zlikwidowano rozkazem Ministra Spraw Wewnętrznych nr L. 4625/pf/org z 3 października 1923. Nakazywał on rozformowanie sześciu batalionów na Wileńszczyźnie, Komendy Batalionów SG w Warszawie i Szkoły Podoficerskiej SG w Łomży. Bataliony miały rozpocząć przekazywanie odcinków granicznych Policji Państwowej z dniem 15 października, a zakończyć do 24.00 22 października[13].
Służba graniczna
edytujGranica podzielona była na odcinki batalionów, kompanii i plutonów. Podstawowym elementem służby były posterunki graniczne. Każdy pluton wystawiał pewną liczbę wart, a te z kolei posterunki, patrole piesze i konne oraz czaty i zasadzki. Był to kordonowy system przyjęty od rosyjskiej straży granicznej. Większość elementów granicznych rozmieszczona była bezpośrednio wzdłuż granicy. Przejściowe punkty graniczne obsadzono urzędnikami celnymi, policjantami i żołnierzami Straży Granicznej. Kontrolę dokumentów prowadziły organa policji[14].
Struktura organizacyjna Straży Granicznej
edytujDyslokacja i obsada personalna Straży Granicznej według stanu na dzień 1 grudnia 1922[15][16][17]
Główna Komenda Straży Granicznej – Warszawa
- główny komendant – płk żand. Władysław Jaxa-Rożen
- oficer ordynansowy – por. Stanisław Piernikarski
- szef sztabu – kpt. Władysław Włoskowicz
- I Wydział Ogólnoorganizacyjny – kpt. Stefan Szewera
- referat organizacyjny
- referat wyszkolenia
- II Wydział Informacyjno-Dyscyplinarny – mjr KS Antoni Gedke
- referat informacyjny
- referat dyscyplinarny
- referat ruchu osobowego i towarowego
- III Wydział Personalny – kpt. Tadeusz Podgórski
- IV Wydział Gospodarczo-Budżetowy – kpt. gosp. Stanisław Miłoszek
- referat budżetowy
- referat żywnościowo-mundurowy
- referat kwaterunkowy
- referat taborowy
- kancelaria – por. piech. Antoni Piesowicz
W Głównej Komendzie Straży Granicznej zatrudnionych było 29 oficerów, w tym 2 pułkowników, 1 major, 9 kapitanów, 12 poruczników, 4 podporuczników i 1 chorąży[18].
Jednostki w terenie:
Komenda Wojewódzka Straży Granicznej w Białymstoku
Komenda Wojewódzka Straży Granicznej w Wilnie
- Komenda Powiatowa Straży Granicznej w Wilnie
- Komenda Powiatowa Straży Granicznej w Świecianach
- Komenda Powiatowa Straży Granicznej w Głębokiem
- Komenda Powiatowa Straży Granicznej w Wilejce
Komenda Wojewódzka Straży Granicznej w Nowogródku
Komenda Wojewódzka Straży Granicznej w Brześciu
Komenda Wojewódzka Straży Granicznej w Łucku
- komendant – płk Władysław Nowakowski
- zastępca komendanta – kpt. Władysław Ochab
- Komenda Powiatowa Straży Granicznej w Korcu
- Komenda Powiatowa Straży Granicznej w Krzemieńcu
Komenda Wojewódzka Straży Granicznej w Tarnopolu (na etacie komendy powiatowej)
Główni komendanci Straży Granicznej
edytuj- płk żand. Władysław Jaxa-Rożen (1 IX 1922 – 30 VI 1923[19])
Komenda Baonów Straży Granicznej
edytujObsada personalna Komendy Baonów Straży Granicznej:[12]
- komendant – mjr KS Antoni Gedke
- szef Wydziału I Organizacyjnego – por. piech. Antoni Brodowski
- szef Wydziału II Informacyjno-Dyscyplinarnego – rtm. Michał Rosen
- szef Wydziału III Personalnego – por. piech. Władysław Rytel
- szef Wydziału IV Gospodarczego – kpt. gosp. Stanisław Miłoszek
- kierownik kancelarii – por. piech. Antoni Piesowicz
Do każdego wydziału został przydzielony jeden oficer – referent[12].
Zobacz też
edytujUwagi
edytuj- ↑ Była to kolejna polska formacja graniczna powołana do służby w II Rzeczypospolitej o tej nazwie. W 1918 powołano Straż Graniczną przekształconą później w Wojskową Straż Graniczną. Kolejną formacją o tej nazwie była Straż Graniczna zorganizowana w 1928 roku na bazie Straży Celnej i przeznaczona do ochrony południowych, zachodnich i północnych granic II Rzeczypospolitej z Niemcami, Czechosłowacją i z Rumunią.
Przypisy
edytuj- ↑ Bereza i Szczepański 2014 ↓, s. 25.
- ↑ Prengel-Boczkowska 2009 ↓, s. 5.
- ↑ a b Rozkazy organizacyjne KG SG 1922–1923 ↓, s. 50.
- ↑ a b Dominiczak 1997 ↓, s. 244.
- ↑ Prochwicz i Kępa 2003 ↓, s. 19-20.
- ↑ Dominiczak 1992 ↓, s. 77.
- ↑ Dominiczak 1997 ↓, s. 246.
- ↑ a b Organizacja sześciu baonów SG 1923 ↓, s. 8.
- ↑ Likwidacja SG 1923 ↓, s. 12.
- ↑ Prochwicz i Kępa 2003 ↓, s. 19.
- ↑ Ochał 2017 ↓, s. 129.
- ↑ a b c d Komenda Baonów Straży Granicznej. „Polska Zbrojna”. 188, s. 4, 1923-07-12. Warszawa..
- ↑ Likwidacja SG 1923 ↓, s. 4.
- ↑ Dominiczak 1997 ↓, s. 247.
- ↑ Dominiczak 1992 ↓, s. 79,81,82.
- ↑ Bereza i Szczepański 2014 ↓, s. 28.
- ↑ Rozkazy organizacyjne KG SG 1922–1923 ↓, s. 3.
- ↑ Dominiczak 1992 ↓, s. 81.
- ↑ Dziennik Personalny MSWojsk. ↓, Nr 44 z 3 lipca 1923 roku, s. 446 „odwołany ze stanowiska Głównego Komendanta Str. Gran.”.
Bibliografia
edytuj- Dzienniki Personalne Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2016-02-15].
- Hubert Bereza, Kajetan Szczepański: Centralna Szkoła Podoficerska KOP. Grajewo: Towarzystwo Przyjaciół 9 PSK, 2014. ISBN 978-83-938921-7-4.
- Henryk Dominiczak: Granica wschodnia Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1919–1939. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1992. ISBN 83-01-10202-0.
- Henryk Dominiczak: Granice państwa i ich ochrona na przestrzeni dziejów 966–1996. Warszawa: Wydawnictwo „Bellona”, 1997. ISBN 83-11-08618-4. OCLC 37244743. (pol.).
- Artur Ochał: Na litewskiej rubieży Brygada KOP Grodno (1929-1939). Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2017. ISBN 978-83-8098-148-5.
- Teresa Prengel-Boczkowska: Wstęp do inwentarza zespołu archiwalnego „Straż Graniczna (1922−1923)”. Szczecin: Archiwum Straży Granicznej, 2009.
- Jerzy Prochwicz, Zbigniew Kępa. ABC formacji granicznych II Rzeczypospolitej. „Problemy Ochrony Granic”. 24, 2003. Ketrzyn: Centrum Szkolenia Straży Granicznej. ISSN 1505-1757.
- Rozkazy organizacyjne Głównej Komendy Straży Granicznej 1922−1923 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin. (sygn.161/77)
- Zarządzenia władz zwierzchnich dotyczące organizacji sześciu batalionów Straży Granicznej na terenie Delegata Rządu w Wilnie, 1923 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin. (sygn.161/14.)
- Zarządzenia władz zwierzchnich dotyczące likwidacji Straży Granicznej → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin. (sygn.161/15.)