Sitce
Sitce (biał. Сі́тцы; ros. Ситцы, dawniej Sitce Wielkie) – agromiasteczko na Białorusi, w rejonie dokszyckim obwodu witebskiego, około 14 km na zachód od Postaw.
 Krzyż przy wjeździe do Sitców (2008) | |
| Państwo | |
|---|---|
| Obwód | |
| Rejon | |
| Sielsowiet |
Sitce |
| Wysokość |
190 m n.p.m. |
| Populacja (2009) • liczba ludności |
|
| Nr kierunkowy |
375 2157 |
| Tablice rejestracyjne |
2 |
Położenie na mapie obwodu witebskiego  | |
Położenie na mapie Białorusi  | |
Położenie na mapie Polski w 1939  | |
 54°55′10″N 27°32′16″E/54,919444 27,537778
| |
Siedziba parafii prawosławnej pw. św. Jerzego Zwycięzcy[1].
Historia
edytujNajstarsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1545 roku. Od XVII wieku istniał tu zamek, później pałac i zabudowania gospodarcze, od co najmniej początku XVIII wieku należące do rodziny Brzostowskich. W końcu XVIII wieku dobra te były już własnością rodziny Domeyków, prawdopodobnie nabył je Tadeusz Domeyko (1762–1838), miecznik mścisławski i podkomorzy wilejski, mąż Scholastyki ze Strusiów (1768–1827) (i stryj Ignacego Domeyki). Po nich Sitce dziedziczył ich syn Aleksander Domeyko (1804–1878), marszałek szlachty powiatu wilejskiego, a potem guberni wilejskiej, żonaty z Zofią z Brochockich (1814–1899). Ponieważ zmarli oni bezdzietnie, majątek przeszedł na własność bratanka Aleksandra – Wacława Domeykę (1854–1935). Ostatnią właścicielką majątku była jego siostra Wiktoria Leonia z Domeyków Popławska (1858–1954), żona Stanisława[2][3][4][5].
Po II rozbiorze Polski w 1793 roku dobra te, wcześniej leżące na terenie województwa wileńskiego Rzeczypospolitej, znalazły się na terenie powiatu wilejskiego (ujezdu) guberni wileńskiej, były siedzibą gminy[6]. Po I wojnie światowej Sitce Wielkie weszły w skład gminy Parafianowo. Początkowo gmina należała do powiatu wilejskiego. 7 listopada 1920 roku została przyłączona do nowo utworzonego powiatu duniłowickiego pod Zarządem Terenów Przyfrontowych i Etapowych[7]. 19 lutego 1921 roku wraz z całym powiatem weszła w skład nowo utworzonego województwa nowogródzkiego. 13 kwietnia 1922 roku gmina wraz z całym powiatem duniłowickim została przyłączona do Ziemi Wileńskiej[8], przekształconej 20 stycznia 1926 roku w województwo wileńskie. 1 stycznia 1926 roku gminę wyłączono z powiatu duniłowickiego (który jednocześnie zmienił nazwę na powiat postawski) i przyłączono do powiatu dziśnieńskiego w tymże województwie[9]. Od 1945 roku – w ZSRR, od 1991 roku – na terenie Republiki Białorusi[2][10][11][12].
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
W latach 80. XIX wieku we wsi i folwarku mieszkało 279 osób, 124 prawosławnych i 155 katolików[2].
Według Powszechnego Spisu Ludności z 1921 roku zamieszkiwało:
- wieś – 321 osób, 112 było wyznania rzymskokatolickiego, 190 prawosławnego, 6 mojżeszowego a 13 mahometańskiego. Jednocześnie 94 mieszkańców zadeklarowało polską przynależność narodową, 214 białoruską, a 13 tatarską. Było tu 65 budynków mieszkalnych[13]. W 1931 w 68 domach zamieszkiwały 323 osoby[14].
- majątek – 139 osób, 100 było wyznania rzymskokatolickiego, 39 prawosławnego. Jednocześnie 67 mieszkańców zadeklarowało polską przynależność narodową, 62 białoruską. Było tu 16 budynków mieszkalnych[13]. W 1931 w 14 domach zamieszkiwało 139 osób[14].
W 2001 roku mieszkały tu 782 osoby, a w 2009 roku wieś zamieszkiwały 704 osoby[15].
W latach 80. XIX wieku działała tu szkoła wiejska, browar i wiatrak. Obecnie w agromiasteczku działa szkoła średnia, dom kultury, biblioteka, szpital, przychodnia, apteka i poczta. Były kołchoz został przekształcony w prywatne przedsiębiorstwo rolno-produkcyjne.
Pomniki
edytujW 1967 roku odsłonięto w centrum miasteczka (koło budynków ówczesnego sowchozu „Sitce”) pomnik ku czci 30 żołnierzy radzieckich, którzy zginęli w czasie wielkiej wojny ojczyźnianej[16].
W 1968 roku odsłonięto w centrum wsi, koło domu kultury pomnik-popiersie Włodzimierza Lenina. W tym samym roku w jego sąsiedztwie odsłonięto pomnik-popiersie Karola Marksa[16].
Świątynie
edytujW 1710 roku wzniesiono tu, w centrum wsi drewnianą cerkiew prawosławną pw. św. Jerzego, przebudowano ją w 1819 roku[2]. Na jej miejscu w 1913 roku zbudowano nową, murowaną cerkiew pod tym samym wezwaniem, która istnieje do dziś i jest zabytkiem stylu bizantyjsko-rosyjskiego[16][17][18].
W odległości około 2 km na południowy wschód od parku dworskiego jest wiejski cmentarz prawosławny (przed wsią Repiechy), na którym znajduje się kwatera grobowa Domeyków, otoczona żelaznym, kutym płotkiem. Pod nagrobkami z szarego granitu leżą tu Tadeusz Domeyko i jego żona Scholastyka ze Strusiów oraz Aleksander Domeyko i jego żona Zofia z Brochockich[4].
Nieistniejące zamek, pałac i dwór
edytujPrawdopodobnie na początku XVIII wieku Brzostowscy przebudowali stary zamek na otoczoną parkiem wielkopańską siedzibę pałacową. Pałac ten spłonął za czasów Tadeusza Domeyki, a w nieco innym miejscu w latach XIX wieku Aleksander Domeyko zbudował drewniany, parterowy dwór. Po starym pałacu pozostały do dziś cztery masywne kolumny dwukondygnacyjnego portyku. Nowy dwór miał dziewięcioosiową elewację i szeroki, sześciokolumnowy, prawdopodobnie późniejszy (w stylu pseudotoskańskim) portyk zwieńczony trójkątnym szczytem, przed którym był trójspadowy daszek. Cały dom był przykryty gładkim czterospadowym dachem gontowym. Po prawej stronie do domu przylegał całkowicie przeszklony kwadratowy pawilon, przykryty również szklanym dachem namiotowym, przeznaczony na oranżerię i ogród zimowy.
Tuż obok kolumn starego portyku pałacowego stała oficyna, na potężnych sklepionych piwnicach i z kolumnowym podcieniem.
Zespół dworski otaczał park krajobrazowy o powierzchni 8 ha. Od strony podjazdu do dworu był wielki gazon, a park rozciągał się po bokach i od strony ogrodowej dworu. Były tu duże skupiska starodrzewia, regularne aleje, ogródek warzywny, podłużny kurhan.
Dwór został rozgrabiony w czasie I wojny światowej. Częściowo ocalała jedynie oranżeria, w której nadal hodowano rzadkie rodzaje roślin egzotycznych, w tym sięgające po dach araukarie, eukaliptusy, palmy, drzewa cytrynowe i pomarańczowe i wiele innych. Rośliny dekoracyjne, m.in. passiflora i pnące róże pokrywały od zewnątrz szklane elewacje budynku, w którym gospodarze przyjmowali w dni upalne gości[3]
Dwór został spalony w 1944 roku przez partyzantów radzieckich. Po II wojnie światowej w majątku utworzono kołchoz. Do czasów dzisiejszych zachowała się zrujnowana, potężna, barokowa brama wjazdowa, jeszcze z czasów Brzostowskich z początku XVIII wieku, wspomniane wyżej kolumny pałacowe oraz resztki parku, na którego skraju stoi potężny, 500-letni dąb, będący obecnie pomnikiem przyrody. W parku znajduje się zrujnowany budynek siedziby dawnej administracji kołchozu. Zachowało się również częściowo kamienne ogrodzenie otaczające park, z kilkoma furtami. W ogrodzenie wbudowano kilka zabudowań gospodarczych, w tym tzw. koszary (prawdopodobnie siedziba straży dworskiej), dom ogrodnika, wędzarnię oraz długi budynek gospodarczy. W parku stoją też resztki starej serowarni, zwanej lamusem – dwukondygnacyjnego, kwadratowego domku z dolną częścią murowaną, a górną drewnianą, otoczoną galeryjką i czterospadowym dachem (górna część została rozebrana w 2012 roku). Na niektórych budynkach widoczna jest data ich budowy: 1853[3][4][12][19].
Ruiny te są historyczno-kulturalnym zabytkiem Białorusi o numerze w rejestrze 212Г000448.
Majątek Sitce został opisany w 11. tomie Dziejów rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej Romana Aftanazego[3].
Przypisy
edytuj- ↑ Докшицкое благочиние. eparhia992.by. [dostęp 2021-03-17]. (ros.).
- ↑ a b c d Sitce, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. X: Rukszenice – Sochaczew, Warszawa 1889, s. 626.
- ↑ a b c d Sitce, [w:] Roman Aftanazy, Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, wyd. drugie przejrzane i uzupełnione, t. 11: Województwo kijowskie oraz uzupełnienia do tomów 1-10, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1997, s. 599–601, ISBN 83-04-04369-6, ISBN 83-04-03701-7 (całość).
- ↑ a b c Sitce Wielkie. W: Grzegorz Rąkowski: Kresowe rezydencje. Zamki, pałace i dwory na dawnych ziemiach wschodnich II RP, tom 1: województwo wileńskie. T. 5. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2017, s. 170–171, seria: Dopalanie Kresów. ISBN 978-83-8098-093-8.
- ↑ Marek Minakowski, Wielka genealogia Marka Minakowskiego [online], www.wielcy.pl [dostęp 2018-01-08].
- ↑ Łaskowszczyzna, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. V: Kutowa Wola – Malczyce, Warszawa 1884, s. 604.
- ↑ Dz. Urz. ZTPiE z 1920 r. Nr 3, poz. 24
- ↑ Dz.U. z 1922 r. nr 26, poz. 213 – Art. 8.
- ↑ Dz.U. z 1925 r. nr 67, poz. 472
- ↑ Wykaz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej. T. 1, Województwo wileńskie. T. 1. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 1938, s. 22. [dostęp 2018-01-08].
- ↑ Agromiasteczko Sitce Wielkie na stronie Radzima.net. [dostęp 2018-01-07].
- ↑ a b Ситцы na stronie Globus Białorusi. [dostęp 2018-01-08]. (ros.).
- ↑ a b Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej: opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych., t. 7, część 2, 1924, s. 32.
- ↑ a b Wykaz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, t. 1, Warszawa 1938, s. 22.
- ↑ Liczby ludności miejscowości obwodu witebskiego na podstawie spisu ludności wg stanu na dzień 14 października 2009 roku. [dostęp 2018-01-08]. (ros.).
- ↑ a b c Збор помнікаў гісторыі і культуры. Віцебская вобласць, Mińsk: Беларуская Савецкая Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі, 1985, s. 225 [dostęp 2018-01-08] (biał.).
- ↑ Архітэктура Беларусі. Энцыклапедычны даведнік. Mińsk: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі, 1993, s. 435. ISBN 5-85700-078-5. [dostęp 2018-01-08].
- ↑ Sitce na stronie Radzima.org. [dostęp 2018-01-08].
- ↑ Ситцы, усадьба Домейко, [w:] Анатолий Тарасович Федорук, Садово-парковое искусство Белоруссии, Mińsk: Ураджай, 1989, s. 95, ISBN 5-7860-0086-9 [dostęp 2018-01-08] (ros.).