Reforma administracyjna w Polsce (1975)
Reforma administracyjna Polski w 1975 roku – reforma zmieniająca podział administracyjny Polski, wraz z którą porzucono trójstopniowy podział administracyjny kraju (województwo – powiat – gmina) i zastąpiono go nowym, dwustopniowym podziałem (województwo – gmina), obowiązującym od 1 czerwca 1975 do 31 grudnia 1998[1].
Synteza
edytujUstawą z dnia 28 maja 1975 r. wprowadzono w Polsce dwustopniowy podział administracyjny[1]. Reforma była końcowym etapem kolejnych przemian administracyjnych trwających od momentu likwidacji gmin, a w ich miejsce wprowadzenia gromad pod koniec 1954 roku[2]. Stopniowe likwidowanie słabych ludnościowo, ekonomicznie, infrastrukturalnie i rozwojowo gromad rozpoczęto pod koniec lat 50. i kontynuowano etapowo przez lata 60.[3] Na początku lat 70. dużo większe i o znacznie zmniejszonej liczbie gromady coraz bardziej przypominały gminy, które w końcu reaktywowano z dniem 1 stycznia 1973[4] (np. wykaz gromad powiatów gostyńskiego i włodawskiego 1 stycznia 1971 był taki sam jak wykaz gmin z 1 stycznia 1973[5][6]), jednocześnie likwidując gromady, a także osiedla. W sumie w miejsce 4315 gromad utworzono z dniem 1 stycznia 1973 2366 znacznie większych gmin[5]. Liczbę tę zmniejszono w dalszych latach do 2129 (2 lipca 1976)[7].
Zmiany na szczeblu powiatowym rozpoczęto powołaniem pod koniec 1972 r. największego powiatu w Polsce – bieszczadzkiego, utworzonego z trzech skomasowanych powiatów (leskiego, ustrzyckiego i sanockiego); powstał też powiat miejski w Sanoku[8]. Z początkiem 1973 roku zniesiono powiat woliński i utworzono powiat miejski w Świnoujściu[9], a pod koniec 1973 roku powiaty miejskie w Koninie i Stargardzie Szczecińskim[10]. W grudniu tego roku przemianowano też powiat niżański na stalowowolski[11], a powiat iłżecki na starachowicki[12]. W latach 1973–1975 przeprowadzono wielką akcję przyłączania (bądź łączenia) jednostek administracyjnych (zarówno miast, jak i gmin) do większych sąsiednich ośrodków miejskich. Spowodowało to znaczne zredukowanie niektórych powiatów pod względem administracyjnym (najbardziej drastycznym przykładem był powiat tyski o 16 jednostkach, który w przeddzień reformy składał się już tylko z trzech enklaw miejskich)[13][13][14]. W okresie od 2.01.1972 do 1.01.1973 zniesiono 13 miast (utworzono 16), 54 osiedla i 4 dzielnice w Krakowie (utworzono 2); zmieniono też nazwę 2 miastom (Boguszowowi i Szczawnicy)[5]. W 1975 roku, do chwili wprowadzenia reformy, zniesiono dodatkowo 26 miast.
Po wyborach do rad narodowych 9 grudnia 1973 r. wprowadzano jednoosobowe kierownictwo w administracji na wszystkich szczeblach, przywracając funkcje wojewodów i prezydentów w miastach powyżej 50 tysięcy mieszkańców. Faktyczną władzę sprawowali szefowie Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, którzy byli jednocześnie przewodniczącymi rad narodowych. PZPR była swoistym nadurzędem decydującym o decyzjach radnych. W swych działaniach radni mieli kierować się wytycznymi zawartymi w Deklaracji I Krajowej Konferencji PZPR – o roli i zadaniach rad narodowych w społeczno-politycznym systemie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Postanowienia PZPR stały się więc generalną wytyczną dla kierunków umacniania tzw. demokracji socjalistycznej[15].
Kolejny etap reformy administracyjnej zakładał wprowadzenie dwustopniowego podziału administracyjnego państwa i likwidację istniejących od XIV wieku powiatów. Był on utajniony przed szerszym gremium działaczy partyjnych. Za przygotowanie nowego podziału odpowiadali premier Piotr Jaroszewicz i sekretarz KC PZPR Edward Babiuch. Prace zakończono na początku 1975 r. W marcu 1975 projekt poddało ocenie Biuro Polityczne, które zaproponowało utworzenie 50 województw, w tym dwa „województwa miejskie” – warszawskie i łódzkie. Początkowo niektóre województwa miały mieć nazwy odwołujące się do krain geograficznych, jak beskidzkie (z siedzibą w Bielsku-Białej), bieszczadzkie (Krosno), kurpiowskie (Ostrołęka) i podhalańskie (Nowy Sącz).
Pierwotnym terminem reformy miał być 1 października 1975 r. Jednak jeszcze w marcu pod obrady Biura Politycznego trafił projekt zmodyfikowany, zawierający 47 województw, w skład którego nie weszły województwa chełmskie, chojnickie i nowosądeckie. W niektórych województwach wytworzyły się spory o stolicę, w województwie sandomierskim do siedziby władz pretendowały Sandomierz, Tarnobrzeg i Stalowa Wola, a w województwie planowanym w zagłębiu miedziowym rywalizowały o stolicę Legnica i Lubin. Zdecydowano także o kształcie woj. krakowskiego, które podobnie jak Łódź i Warszawa, otrzymało status miejskiego. Ostatecznie 22 kwietnia Biuro Polityczne KC zaakceptowało 49 województw. Wówczas też, w związku z odnotowanymi sporami i niezadowoleniem w niektórych lokalnych ośrodkach, władze zdecydowały o przyspieszeniu prac legislacyjnych, w efekcie 28 maja Sejm przegłosował ustawy o zmianie Konstytucji, o dwustopniowym podziale administracyjnym państwa, które weszły w życie już 1 czerwca 1975 r.[16]
Z dniem 1 czerwca 1975 r. zlikwidowano 392 powiaty (w tym 78 miejskich), a w miejsce 17 województw i 5 miast wydzielonych (Warszawa, Łódź, Kraków, Wrocław i Poznań) wprowadzono nowy podział na 49 województw[17]. Poza województwami, jednostkami administracyjnymi stopnia wojewódzkiego były także miasto stołeczne Warszawa oraz miasta Kraków i Łódź, co wpłynęło na oficjalne określenie województwa warszawskiego jako stołeczne, a krakowskiego i łódzkiego jako miejskie. Obok gmin, jako jednostek stopnia podstawowego, w większych miastach działały także dzielnice[1]. Charakterystyczne dla podziału administracyjnego powstałego w efekcie reformy było to, iż tylko nieliczne województwa miały więcej niż 1 milion mieszkańców oraz fakt, że stolicami nowych województw zostały w wielu przypadkach średnie bądź małe prowincjonalne miasta (tab. 1). 12 stolic liczyło poniżej 40 000 mieszkańców, w tym 8 poniżej 30 000. Najmniejsze miasto wojewódzkie, Sieradz, liczyło zaledwie 20 934 mieszkańców. Cztery miasta nie były nawet największymi w województwie: Sieradz (względem prawie dwukrotnie większej Zduńskiej Woli), Tarnobrzeg (względem większej o 13 000 Stalowej Woli), Skierniewice (względem większego o 8000 Żyrardowa) i Suwałki (względem Ełku). Ponadto Krosno miało podobną liczbę ludności co bardziej centralnie w województwie położony Sanok.
Oficjalnym celem reformy było dostosowanie podziału administracyjnego do potrzeb przyspieszonego rozwoju społeczno-gospodarczego Polski, lepsze zaspokajanie rosnących potrzeb społeczeństwa oraz usprawnienie zarządzania gospodarką narodową oraz funkcjonowania organów władzy i administracji państwowej[1]. Rzeczywistym powodem mogła jednak być obawa władz centralnych w Warszawie przed rosnącymi w siłę ekonomiczną i administracyjną dotychczasowymi województwami, co z kolei mogłoby mieć wpływ na ich usamodzielnianie się względem centrali[18]. Zwłaszcza obawa przed potęgą największych, gęsto zaludnionych i silnie uprzemysłowionych województw (warszawskiego, łódzkiego, krakowskiego[19]) spowodowało pozornie nielogiczne utworzenie najmniejszych województw wokół największych miast. Do tezy tej skłaniał się m.in. minister kultury i sztuki Józef Tejchma, oponent Gierka, który w dzienniku zapisał „rzeczywistą intencją jest stworzenie takiego układu administracyjno-personalnego, aby nigdzie poza gmachem KC nie było ludzi silnych”[18]. Wbrew oficjalnym deklaracjom rzeczywistym skutkiem reformy była centralizacja zarządzania, bowiem słabe ośrodki w wielu kwestiach zdane były na dobrą wolę centrum władzy. Jednocześnie doszło do degradacji licznych miast będących do tej pory miastami powiatowymi. Zdaniem władz komunistycznych likwidacja powiatów była konieczna, gdyż hamowały one rozwój kraju. Przeprowadzone zmiany już wówczas były poddawane krytyce. Granice nowych województw wyznaczono wbrew przebiegającym granicom powiatów i regionów, przez co zniszczono lokalne struktury społeczne, gospodarcze i kulturalne, ukształtowane w procesie historycznym. Niektóre powiaty zostały podzielone między trzy lub cztery województwa[16]. Reforma pociągnęła za sobą znaczne wydatki związane m.in. z budową siedzib nowych Komitetów Wojewódzkich PZPR, urzędów wojewódzkich, sądów, prokuratur i komend wojewódzkich MO[16][18].
Ostatecznie taki podział administracyjny został zniesiony wraz z kolejną reformą, która weszła w życie 1 stycznia 1999 roku[20].
Najmniejsze miasta wojewódzkie (wytłuszczono)[21]:
Transformacja województw
edytujStan na: 1 czerwca 1975
Główne źródła:
• Polska – Zarys encyklopedyczny, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1974.
• Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 maja 1975 r. w sprawie określenia miast oraz gmin wchodzących w skład województw (Dz.U. z 1975 r. nr 17, poz. 92)
• Mapa administracyjna PRL, Polskie Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych, Warszawa-Wrocław 1975.
• Ludność i zasoby mieszkaniowe w latach 1946–1974 według podziału administracyjnego kraju z 1 czerwca 1975 r., GUS, Warszawa
Źródła uzupełniające: Dzienniki Ustaw, przedstawione w przypisach
| Nowe województwo | Utworzone ze starych województw: |
|---|---|
| bialskopodlaskie 6 miast 35 gmin   Biała Podlaska 30 032 mieszkańców |
|
| białostockie 17 miast 54 gminy   Białystok 190 153 mieszkańców |
|
| bielskie 18 miast 52 gminy   Bielsko-Biała 116 946 mieszkańców |
|
| bydgoskie 27 miast 61 gmin   Bydgoszcz 313 500 mieszkańców |
|
| chełmskie 4 miasta 25 gmin   Chełm 43 826 mieszkańców |
|
| ciechanowskie 9 miast 51 gmin   Ciechanów 26 823 mieszkańców |
|
| częstochowskie 17 miast 58 gmin   Częstochowa 196 449 mieszkańców |
|
| elbląskie 15 miast 43 gminy   Elbląg 95 219 mieszkańców |
|
| gdańskie 19 miast 56 gmin   Gdańsk 406 900 mieszkańców |
|
| gorzowskie 21 miast 49 gmin   Gorzów Wielkopolski 83 310 mieszkańców |
|
| jeleniogórskie 26 miast 29 gmin   Jelenia Góra 58 122 mieszkańców |
|
| kaliskie 20 miast 54 gminy   Kalisz 85 746 mieszkańców |
|
| katowickie 47 miast 61 gmin   Katowice 321 903 mieszkańców |
|
| kieleckie 17 miast 83 gminy   Kielce 143 914 mieszkańców |
|
| konińskie 18 miast 45 gmin   Konin 48 387 mieszkańców |
|
| koszalińskie 17 miast 40 gmin   Koszalin 75 073 mieszkańców |
|
| miejskie krakowskie[31] 10 miast 47 gmin   Kraków 668 275 mieszkańców |
|
| krośnieńskie 11 miast 42 gminy   Krosno 32 233 mieszkańców |
|
| legnickie 11 miast 31 gmin   Legnica 80 402 mieszkańców |
|
| leszczyńskie 19 miast 34 gminy   Leszno 36 651 mieszkańców |
|
| lubelskie 17 miast 63 gminy   Lublin 263 973 mieszkańców |
|
| łomżyńskie 12 miast 46 gmin   Łomża 27 789 mieszkańców |
|
| miejskie łódzkie[31] 8 miast 12 gmin   Łódź 787 035 mieszkańców |
|
| nowosądeckie 14 miast 54 gminy   Nowy Sącz 46 615 mieszkańców |
|
| olsztyńskie 21 miast 55 gmin   Olsztyn 109 408 mieszkańców |
|
| opolskie 32 miasta 79 gmin   Opole 96 820 mieszkańców |
|
| ostrołęckie 9 miast 40 gmin   Ostrołęka 26 378 mieszkańców |
|
| pilskie 24 miasta 43 gminy   Piła 47 549 mieszkańców |
|
| piotrkowskie 10 miast 54 gminy   Piotrków Trybunalski 63 290 mieszkańców |
|
| płockie 9 miast 44 gminy   Płock 84 663 mieszkańców |
|
| poznańskie 33 miasta 57 gmin   Poznań 506 191 mieszkańców |
|
| przemyskie 9 miast 35 gmin   Przemyśl 56 521 mieszkańców |
|
| radomskie 15 miast 61 gmin   Radom 169 958 mieszkańców |
|
| rzeszowskie 13 miast 49 gmin   Rzeszów 91 945 mieszkańców |
|
| siedleckie 12 miast 66 gmin   Siedlce 42 512 mieszkańców |
|
| sieradzkie 9 miast 43 gminy   Sieradz 20 934 mieszkańców |
|
| skierniewickie 9 miast 37 gmin   Skierniewice 26 532 mieszkańców |
|
| słupskie 11 miast 39 gmin   Słupsk 74 825 mieszkańców |
|
| suwalskie 14 miast 50 gmin   Suwałki 29 386 mieszkańców |
|
| szczecińskie 29 miast 59 gmin   Szczecin 363 744 mieszkańców |
|
| tarnobrzeskie 13 miast 55 gmin   Tarnobrzeg 25 724 mieszkańców |
|
| tarnowskie 9 miast 50 gmin   Tarnów 94 555 mieszkańców |
|
| toruńskie 13 miast 41 gmin   Toruń 143 872 mieszkańców |
|
| wałbrzyskie 31 miast 36 gmin   Wałbrzych 127 701 mieszkańców |
|
| stołeczne warszawskie[31] 28 miast 32 gminy   Warszawa 1 410 387 mieszkańców |
|
| włocławskie 14 miast 38 gmin   Włocławek 87 097 mieszkańców |
|
| wrocławskie[31] 16 miast 42 gminy   Wrocław 568 928 mieszkańców |
|
| zamojskie 5 miast 53 gminy   Zamość 37 924 mieszkańców |
|
| zielonogórskie 26 miast 61 gmin   Zielona Góra 82 260 mieszkańców |
|
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ a b c d Dz.U. z 1975 r. nr 16, poz. 91.
- ↑ Dz.U. z 1954 r. nr 43, poz. 191.
- ↑ Wstęp do inwentarza grupy zespołów. Prezydia gromadzkich rad narodowych 1954–1972.
- ↑ Dz.U. z 1972 r. nr 49, poz. 312.
- ↑ a b c Wykaz miast, osiedli i gromad. Stan z dn. 1 I 1971 r., Cz. 1, Główny Urząd Statystyczny – Biuro Spisów, Warszawa 1971.
- ↑ Polska. Zarys encyklopedyczny, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1974.
- ↑ Służewski J., Terenowe organy administracji i rady narodowe po reformie, Warszawa 1977.
- ↑ Dz.U. z 1972 r. nr 43, poz. 273.
- ↑ Dz.U. z 1972 r. nr 50, poz. 326 – Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 listopada 1972 r. w sprawie utworzenia powiatu miejskiego Świnoujście, zniesienia powiatu wolińskiego oraz zmiany granic powiatu kamieńskiego w województwie szczecińskim.
- ↑ Dz.U. z 1973 r. nr 39, poz. 229 – Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 września 1973 r. w sprawie utworzenia powiatów miejskich Konin w województwie poznańskim i Stargard Szczeciński w województwie szczecińskim.
- ↑ Dz.U. z 1973 r. nr 39, poz. 230 – Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 września 1973 r. w sprawie zmiany granic miasta Stalowa Wola oraz zmiany siedziby i nazwy powiatu niżańskiego w województwie rzeszowskim.
- ↑ Dz.U. z 1973 r. nr 46, poz. 272 – Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 19 listopada 1973 r. w sprawie zmiany nazwy powiatu iłżeckiego w województwie kieleckim.
- ↑ a b Dz.U. z 1975 r. nr 15, poz. 87.
- ↑ Dz.U. z 1975 r. nr 15, poz. 88.
- ↑ Marek Kietlinski, 25-lecie odrodzonego samorzadu w Białymstoku [online] [dostęp 2023-08-25] (pol.).
- ↑ a b c Reforma administracji i bezpieki | Dziennik Polski [online], dziennikpolski24.pl [dostęp 2019-06-27] (pol.).
- ↑ Andrzej Gawryszewski, Ludność Polski w XX wieku, Warszawa: Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, 2005, s. 52, ISBN 83-87954-66-7, ISSN 1643-2312.
- ↑ a b c Bartłomiej Kozłowski: Podział Polski na 49 województw (2005). [dostęp 2009-03-31]. (pol.).
- ↑ Wyjątkiem było macierzyste województwo Edwarda Gierka – katowickie, jedno z największych w Polsce po 1975 r.
- ↑ Dz.U. z 1998 r. nr 96, poz. 603.
- ↑ Ludność i zasoby mieszkaniowe w latach 1946–1974 według podziału administracyjnego kraju z 1 czerwca 1975 r., Warszawa: GUS.
- ↑ a b 27 maja 1975 r. zniesiono 1 (miasto Poręba) z 11 jednostek powiatu zawierciańskiego, tak więc w dniu 31 maja 1975 (w przeddzień reformy) powiat składał się z 10 jednostek (z których 8 włączono do woj. katowickiego, a 2 do woj. częstochowskiego).
- ↑ 27 maja 1975 r. zniesiono 7 z 19 jednostek powiatu rybnickiego, tak więc w dniu 31 maja 1975 (w przeddzień reformy) powiat składał się z 12 jednostek.
- ↑ 27 maja 1975 r. zniesiono 5 z 13 jednostek powiatu tarnogórskiego, tak więc w dniu 31 maja 1975 (w przeddzień reformy) powiat składał się z 8 jednostek.
- ↑ 27 maja 1975 r. zniesiono 2 z 8 jednostek powiatu pszczyńskiego, tak więc w dniu 31 maja 1975 (w przeddzień reformy) powiat składał się z 6 jednostek.
- ↑ 27 maja 1975 r. zniesiono 4 z 10 jednostek powiatu wodzisławskiego, tak więc w dniu 31 maja 1975 (w przeddzień reformy) powiat składał się z 6 jednostek.
- ↑ 27 maja 1975 r. zniesiono 8 z 12 jednostek powiatu będzińskiego, tak więc w dniu 31 maja 1975 (w przeddzień reformy) powiat składał się z 4 jednostek.
- ↑ 27 maja 1975 r. zniesiono 13 z 16 jednostek powiatu tyskiego, tak więc w dniu 31 maja 1975 (w przeddzień reformy) powiat składał się z 3 jednostek.
- ↑ a b Do 9 grudnia 1973 jako powiat iłżecki.
- ↑ Do 9 grudnia 1973 jako część powiatu konińskiego.
- ↑ a b c d Miasto stołeczne Warszawa oraz miasta Kraków, Łódź i Wrocław były jednostkami podziału administracyjnego stopnia wojewódzkiego.
- ↑ Do 1 listopada 1972 jako część powiatu sanockiego.
- ↑ Do 1 listopada 1972 były to 3 powiaty: leski, sanocki i ustrzycki.
- ↑ a b Do 9 grudnia 1973 jako powiat niżański.
- ↑ Do 9 grudnia 1973 jako część powiatu stargardzkiego.
- ↑ Do 1 stycznia 1973 jako część powiatu wolińskiego.
- ↑ Do 1 stycznia 1973 zachodnia część powiatu kamieńskiego (wraz ze Świnoujściem) stanowiła powiat woliński.