Puszczyk uralski

Puszczyk uralski, sowa uralska (Strix uralensis) – gatunek dużego ptaka drapieżnego z rodziny puszczykowatych (Strigidae), zamieszkujący Eurazję. Nie jest zagrożony.

Puszczyk uralski

Strix uralensis
Pallas, 1771
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Podgromada	Neornithes
Infragromada	ptaki neognatyczne
Rząd	sowy
Rodzina	puszczykowate
Podrodzina	puszczyki
Rodzaj	Strix
Gatunek	puszczyk uralski
Podgatunki
zobacz opis w tekście
Kategoria zagrożenia (CKGZ)
najmniejszej troski
Zasięg występowania

Puszczyk uralski

Występowanie

Zamieszkuje pas tajgi od Półwyspu Skandynawskiego po pacyficzne wybrzeża wschodniej Azji i Japonię. Wywodzi się z chłodnych rejonów Europy i Azji. Izolowane populacje na północy Karpat, w Starej Płaninie, Niemczech, Czechach, Węgrzech i na południu Alp są uznawane za relikt okresu lodowcowego.

Południowa granica zasięgu przebiega przez lasy Mazur. W Polsce występuje bardzo nielicznie w górach południowo-wschodniej części kraju, w Karpatach m.in. w Gorcach, przedgórzu, na Roztoczu, Zamojszczyźnie i Kielecczyźnie. Niewiele wiadomo na temat zanikającej populacji z Mazur.

Podgatunki

Obecnie wyróżnia się 9 lub 10 podgatunków, zamieszkujących odpowiednio:

• S. u. macroura Wolf, 1810 – środkowa i południowo-wschodnia Europa
• S. u. liturata Lindroth, 1788 – północna Polska i Skandynawia do północno-zachodniej Rosji
• S. u. uralensis Pallas, 1771 – puszczyk uralski – wschodnia część europejskiej Rosji do zachodniej Syberii
• S. u. yenisseensis – Buturlin, 1915 – środkowa i północno-wschodnia Syberia do północno-zachodniej Wyżyny Mongolskiej
• S. u. daurica Stegmann, 1929 – południowo-środkowa Syberia i północno-wschodnia Mongolia po zachodnie i północne Przyamurze (południowo-wschodnia Syberia) oraz zachodnią i północną Mandżurię (północno-wschodnie Chiny). Takson przez niektórych systematyków włączany do podgatunku nikolskii.
• S. u. nikolskii (Buturlin, 1907) – wschodnie Przyamurze, Sachalin, północno-wschodnie Chiny i Półwysep Koreański
• S. u. japonica (Clark, AH, 1907) – południowe Kuryle, Hokkaido (Japonia)
• S. u. hondoensis (Clark, AH, 1907) – północne Honsiu (Japonia)
• S. u. momiyamae Taka-Tsukasa, 1931 – środkowe Honsiu. Takson wliczany przez niektórych systematyków do hondoensis.
• S. u. fuscescens Temminck & Schlegel, 1850 – zachodnie i południowe Honsiu
• S. u. davidi (Sharpe, 1875) – puszczyk chiński – izolowana populacja w środkowych Chinach. Przez część systematyków (np. IOC) uznawany za osobny gatunek.

Charakterystyka

Wyraźnie widoczne prążkowanie na sterówkach i lotkach

Wygląd zewnętrzny

To jedna z największych europejskich sów. W upierzeniu brak dymorfizmu płciowego, lecz samice są znacznie większe od samców. Większy od puszczyka, ma dłuższy, silnie prążkowany ogon z pięcioma szerokimi, ciemnymi pręgami. Ubarwienie ogólnie szaro-białe z czarnymi i białymi plamkami oraz czarnym kreskowaniem na spodzie, gdzie nie ma poprzecznych prążków. Szlara szarożółta w kształcie koła, jednobarwna, obwiedziona cienką czarnobrązową linią z czarnymi oczami, służy za cechę rozpoznawczą gatunku. Tworzące ją pióra mają czarne stosiny i szare promienie. Oczy stosunkowo małe, jednolicie czarne. Pióra pokrywające głowę, piersi i brzuch posiadają środkową część w barwie szarobrązowej, na brzegach przechodzą w jasnobrązowe lub białe. Na grzbiecie ciemne plamy są bardziej podłużne, większe i ciemniejsze. Lotki i sterówki w szerokie, poprzeczne pasy barwy szarej i jasnobrązowej. Nogi gęsto opierzone. Młode są podobne do dorosłych, ale mają jaśniejszą, wyraźniej zaznaczoną szlarę. Pierwszy puch ma rdzawy kolor, a drugi wyraźnie ciemno prążkowany.

Podgatunek S. u. fuscescens

Występują dwie formy barwne puszczyka uralskiego – białoszara i żółtobrązowa, ale zawsze są jaśniejsze od upierzenia puszczyka. Rozmiarami dorównuje puchaczowi. Od innych dużych sów różni go długi ogon widoczny dobrze w czasie lotu. W przeciwieństwie do puszczyka ma poprzeczne pasy na sterówkach i jasnożółty dziób (u puszczyka szarożółty do zielonkawoszarego).

Rozmiary

długość ciała: ok. 50–62 cm
rozpiętość skrzydeł: ok. 125–135 cm

Masa ciała

samce ok. 500–900 g, samice ok. 600–1300 g

Głos

Odzywa się niemal wyłącznie w nocy, praktycznie przez cały rok. Szczyty aktywności głosowej to luty – kwiecień (sezon lęgowy), kiedy to wydaje głos tak często, że prawie nie milknie, oraz październik – listopad (odbywa się wtedy zajmowanie terytoriów i gniazd). Typowy głos godowy i terytorialny samca to głuche, wielosylabowe pohukiwanie: „hu hu” – 2-3 sekundowa przerwa – „huhu huhuhu”. Może być słyszalny w odległości do 2 km. Prezentując samicy potencjalne miejsce gniazdowania, odzywa się mniej donośnym, dłuższym „huhuhuhu…”, w środkowej części z wyraźnym crescendo. Głos samicy jest ostrzejszy, chrapliwy, zgrzytliwy. Głosy ostrzegawcze puszczyków uralskich podobne są natomiast do psiego szczekania.

Zachowanie

Aktywny zarówno w nocy, jak i w dzień. Mało płochliwy. W pobliżu gniazda agresywny, odgania intruza głośnym wołaniem i kłapaniem dzioba. Może być niebezpieczny – doprowadzony do ostateczności atakuje szponami, nawet człowieka.

Osiadły, zajmuje swoje terytorium przez cały rok.

Długość życia

Oceniana na ponad 20 lat.

Środowisko

Tajga, na niżu starodrzewy liściaste i rzadziej mieszane o słabo rozwiniętym podszycie, najczęściej w pobliżu wody lub bagien. W górach zajmuje lasy bukowe o bogatej strukturze. Tereny zadrzewione opuszcza rzadko w okresie opieki nad młodymi, ale poza nim tereny otwarte są miejscem łowów, gdzie najczęściej jest widywany.

Pożywienie

Leśne gryzonie, głównie norniki, karczowniki ziemnowodne i ryjówki, a także drobne oraz średnie ptaki. Zdarza się, że poluje na inne, mniejsze sowy: puszczyki i uszatki, choć ptaki i ich młode nie są jego głównym łupem. Przeważnie wybiera drobniejszą zwierzynę. W latach, kiedy liczebność gryzoni jest mniejsza, ptaki mogą stanowić do 15% pokarmu; łowi wtedy również płazy, a nawet większe chrząszcze. W ciągu roku zmienia swoje preferencje żywieniowe – latem przeważają mniejsze leśne ssaki, a jesienią i zimą częściej chwyta gryzonie przestrzeni otwartych, takie jak norniki zwyczajne i myszy zaroślowe.

Poluje głównie z zasadzki: obserwuje otoczenie siedząc na gałęzi i czatuje na potencjalną ofiarę. Czasami odbywa loty patrolowe nisko nad ziemią, często wzdłuż przecinek i dróg. Chętnie poluje na otwartych przestrzeniach. Potrafi schwytać ofiarę przebywającą pod 20–30 cm warstwą śniegu. Poluje głównie w nocy, od zachodu słońca do północy oraz nad ranem.

Wypluwki mają wymiary około 62 x 25 mm i zawierają średnio 4 ofiary.

Lęgi

Niezapłodnione jajo z jednego z fińskich lęgów

Około 30-dniowe młode w fazie koczowania

Wyprowadza jeden lęg w roku, od lutego do maja. Monogamiczny – ptaki łączą się w pary na całe życie.

Zachowania godowe

Już jesienią puszczyki uralskie kojarzą się w pary, zajmują terytoria i wyszukują odpowiednie miejsca do gniazdowania. Terytorium lęgowe zajmuje powierzchnię zazwyczaj ok. 1 km².

Gniazdo

W dużej dziupli (preferuje dziuple w szczytowej partii pnia, powstałe po odłamaniu korony drzewa) lub opuszczonym gnieździe ptaków szponiastych, głównie jastrzębia i myszołowa. Gniazdo zakłada w głębi kompleksu leśnego. Może zajmować również skrzynki lęgowe lub gnieździć się na ambonach myśliwskich lub w opuszczonych budynkach.

Jaja

Składa 3 do 4 białych jaj w odstępach 2–3 dniowych.

Wysiadywanie

Jaja wysiadywane są przez samicę, od zniesienia pierwszego jaja przez okres 27–29 dni. Również matka zajmuje się głównie wychowywaniem potomstwa. Rolą samca jest dostarczanie pokarmu, choć w miarę dorastania piskląt sam nie jest w stanie zaspokoić zapotrzebowania na pokarm rodziny i zaczyna pomagać mu w tym samica. Rodzice w przypadku ataku napastnika na młode atakują go agresywnie z powietrza.

Pisklęta

Pisklęta klują się nierównocześnie, są ślepe i pokryte puchem. Otwierają oczy w 6–10. dniu życia. Opuszczają gniazdo po około 34 dniach, jeżeli są niepokojone – nawet wcześniej. Nie potrafią wtedy jeszcze dobrze latać, ale sprawnie przeskakują z gałęzi na gałąź i w razie upadku wspinają się na drzewo, wczepiając się w korę pazurami i dziobem oraz pomagając sobie nie w pełni rozwiniętymi skrzydłami. Rodzice opiekują się młodymi jeszcze przez 4–6 tygodni po wylocie, potem stają się one samodzielne, ale jeszcze przez 2–3 miesiące pozostają w terytorium rodziców. Młode osiągają dojrzałość płciową w pierwszym roku życia, ale do lęgów z reguły przystępują dopiero 2–3 lata później. Przez jakiś czas mogą koczować, ale jako w pełni dorosłe ptaki są osiadłe.

Status i ochrona

Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) uznaje puszczyka uralskiego za gatunek najmniejszej troski (LC – Least Concern) nieprzerwanie od 2000 roku. Liczebność światowej populacji, obliczona w oparciu o szacunki organizacji BirdLife International dla Europy z 2015 roku, mieści się w przedziale 350 000 – 1 200 000 dorosłych osobników. Globalny trend liczebności populacji uznawany jest za stabilny, choć populacja europejska wykazuje trend wzrostowy.

W Polsce objęty ochroną gatunkową ścisłą. Na Czerwonej liście ptaków Polski został sklasyfikowany jako gatunek najmniejszej troski (LC).

W Polsce liczebność puszczyka uralskiego wzrasta w Karpatach i obserwuje się jego ekspansję na Podkarpacie. Dawniej z pewnością gniazdował na północy kraju, w części Pojezierza Mazurskiego, ale obecnie nie ma pewnych informacji o lęgach w tym rejonie. Całkowitą liczebność szacowano na początku wieku na 450–700 par. Nowsze szacunki z lat 2013–2018 mówią o 1300–1800 parach.

Głównymi zagrożeniami dla puszczyka uralskiego mogą być: wyrąb starych drzewostanów, usuwanie dziuplastych drzew, fragmentacja lasów, nielegalny odstrzał. Ze względu na wzrastającą liczebność i ekspansję uważa się, że nie potrzebuje specjalnych zabiegów ochronnych, poza akcjami edukacyjnymi wśród pracowników leśnych i myśliwych, pozostawianiem dziuplastych drzew i ewentualnie wieszaniem budek lęgowych tam gdzie to konieczne.

Zobacz też

• ptaki Polski

Bibliografia

• praca zbiorowa pod red. Romualda Mikuska: Metody badań i ochrony sów. Kraków: Fundacja Wspierania Inicjatyw Ekologicznych, 2005. ISBN 83-87331-71-6. Brak numerów stron w książce
• Pavel Vasak: Ptaki leśne. Warszawa: Delta, 1993. ISBN 83-85817-28-X. Brak numerów stron w książce
• Klaus Richarz: Ptaki - Przewodnik. Warszawa: Muza, 2009. ISBN 978-83-7495-018-3. Brak numerów stron w książce

Linki zewnętrzne

• Zdjęcia, nagrania głosów i krótkie filmy. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).
• Zdjęcia i nagranie głosu puszczyka chińskiego. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).
• Strix uralensis (Puszczyk uralski). W: M. Gromadzki (red.): Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. T. 8: Ptaki (część II). Warszawa: Ministerstwo Środowiska, 2004, s. 229–232. ISBN 83-86564-43-1.