Purchawka oczkowana

Purchawka oczkowana
	; Młody i dojrzewający owocnik
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	grzyby
Typ	podstawczaki
Klasa	pieczarniaki
Rząd	pieczarkowce
Rodzina	purchawkowate
Rodzaj	kurzaweczka
Gatunek	purchawka oczkowana
	Nazwa systematyczna
	Bovistella utriformis (Bull.) Demoulin & Rebriev; Lejeunia 197: 6 (2017)
	Multimedia w Wikimedia Commons

Purchawka oczkowana, czasznica oczkowata (Bovistella utriformis (Bull.) Demoulin & Rebriev) – gatunek grzybów z rodziny purchawkowatych (Lycoperdaceae)^[1].

Systematyka i nazewnictwo

Pozycja w klasyfikacji według Index Fungorum: Bovistella, Lycoperdaceae, Agaricales, Agaricomycetidae, Agaricomycetes, Agaricomycotina, Basidiomycota, Fungi.

Po raz pierwszy zdiagnozował go w 1791 r. Jean Baptiste François Bulliard nadając mu nazwę Lycoperdon utriforme. Obecną, uznaną przez Index Fungorum nazwę nadali mu Demoulin i Rebriev w 2017 r.^[1]

Ma ponad 30 synonimów naukowych. Niektóre z nich^[2]:

Bovista utriformis (Bull.) Fr. 1829
Calvatia caelata (Bull.) Morgan 1890
Calvatia utriformis (Bull.) Jaap 1918
Handkea utriformis (Bull.) Kreisel 1989
Lycoperdon bovista Pers. 1796
Lycoperdon bovista L. 1753 var. bovista
Lycoperdon caelatum Bull. 1789
Lycoperdon sinclairii Berk. 1887
Lycoperdon utriforme Bull. 1791
Utraria utriformis (Bull.) Quél. 1873

Polską nazwę purchawka oczkowana podał Feliks Berdau w 1876 r. W polskim piśmiennictwie mykologicznym gatunek ten opisywany był też jako prochówka, purchawka macicowata, czasza oczkowa, czasza oczkowata. Władysław Wojewoda w 2003 r. zaproponował nazwę czasznica oczkowata^[3]. Po przeniesieniu go do rodzaju Bovistella (kurzaweczka), wszystkie nazwy polskie stały się niespójne z nazwą naukową.

Morfologia

Owocnik

O średnicy do 15 cm i krótko maczugowatym lub kulisto-bulwowatym kształcie. Na szczycie zwykle jest nieco spłaszczony, może też być pomarszczony lub płytko dołkowany. Otoczony jest dwuwarstwowym perydium. Zewnętrzna jego warstwa (egzoperydium) początkowo jest biała i pilśniowata, potem szarobrązowa i popękana na wielokątne poletka o średnicy około 5 mm, lub piramidki powstałe z połączonych kolców. W trakcie dojrzewania owocnika egzoperydium łuszczy się i odpada, odsłaniając endoperydium o papierowatej konsystencji i barwie szarobrązowej, orzechowej, oliwkowobrązowej lub brązowej. Po dojrzeniu zarodników endoperydium pęka na szczycie na nieregularne płaty, które całkowicie lub częściowo odpadają aż do granicy z podglebiem. Jest ono dobrze rozwinięte, początkowo białawe, potem szarobrązowe, w końcu brązowe. Od gleby oddziela go cienka, brązowa pseudodiafragma. Znajdującą się w górnej części owocnika gleba początkowo jest biaława, potem oliwkowa, w końcu ciemnobrązowa^[4].

Dolna część owocnika (podglebie) jest dość trwała i często utrzymuje się na ziemi aż do następnego lata^[4].

Cechy mikroskopowe

Wysyp zarodników zielonkawożółty, oliwkowobrązowy do ciemnobrązowego. Bazydiospory o średnicy 4–5 µm, kuliste, gładkie z kroplą wewnątrz, czasami posiadające krótką sterygmę. Włośnia o barwie od jasnooliwkowej do szarobrązowej. Jej strzępki o grubości ok. 10 µm. Rozgałęziają się dychotomicznie, są cienkościenne, nie septowane i posiadają liczne szczelinowate jamki^[4].

Gatunki podobne

czasznica tatrzańska (Calvatia turneri). Jest mniejsza i w Polsce występuje tylko w górach^[5].
purchawka fiolowata (Lycoperdon excipuliforme), szczególnie okazy beztrzonowe
czasznica miskowata (Calvatia cyathiformis)^[6].

Występowanie i siedlisko

Jest szeroko rozprzestrzeniona na półkuli północnej w strefie klimatu umiarkowanego. Występuje w Europie, w kontynentalnej Azji, w Japonii, w Ameryce Północnej, Meksyku, ale również w Południowej Afryce^[7]. W Polsce jest to gatunek dość pospolity^[5].

Saprotrof^[3]. Terenem najczęstszego pojawiania się tego grzyba są tereny poza lasem, na suchych łąkach, wrzosowiskach, pastwiskach, zaroślach, przy drogach, w gąszczach jałowca, na opuszczonych polach uprawnych. Rzadko tylko można ją spotkać w lasach i parkach. Owocniki wytwarza na ziemi od maja do listopada, czasami tworzy czarcie kręgi^[3].

Znaczenie

Grzyb jadalny, wartościowy pod względem kulinarnym. Do wykorzystania używa się tylko młode owocniki w przekroju całkowicie białe. Purchawka oczkowana nadaje się jednak tylko do suszenia lub smażenia. Stare i wyschnięte owocniki służyły kiedyś do odymiania pszczół w ulach^[8].

Grzyb leczniczy. Prowadzone w 2005 badania naukowe wykazały, że purchawka oczkowana zawiera wiele substancji o działaniu antybakteryjnym, skutecznym przeciwko Bacillus subtilis, Escherichia coli, Klebsiella, Pseudomonas aeruginosa, Salmonella typhimurium, Staphylococcus aureus, Streptococcus pyogenesi, Mycobacterium smegmatis. Wykazuje też słabe działanie przeciwgrzybicze na Candida albicans, Rhodotorula mucilaginosa i Kluyveromyces marxianus^[9].

Badania bioakumulacji różnych pierwiastków przez 28 gatunków grzybów jadalnych wykazały, że purchawka oczkowana najwięcej z nich wszystkich akumuluje cynk (251.9 mg Zn/kg grzybów) oraz miedź (282.1 mg Cu/kg grzybów)^[10].

Przypisy

↑ ^a ^b Index Fungorum [online] [dostęp 2020-09-01] (ang.).
↑ Species Fungorum [online] [dostęp 2013-09-20] (ang.).
↑ ^a ^b ^c Władysław Wojewoda. Checklist of Polish Larger Basidiomycetes. Krytyczna lista wielkoowocnikowych grzybów podstawkowych Polski. Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2003, ISBN 83-89648-09-1.
↑ ^a ^b ^c Wanda Rudnicka-Jezierska, Grzyby (Mycota). Tom XXIII. Podstawczaki (Basidiomycetes): purchawkowe (Lycoperdales), tęgoskórowe (Sclerodematales), pałeczkowe (Tulostomatales), gniazdnicowe (Nidulariales), sromotnikowe (Phallales), osiakowe (Podaxales), Kraków: Instytut Botaniki PAN,1991, ISBN 83-85444-01-7.
↑ ^a ^b Barbara Gumińska, Władysław Wojewoda, Grzyby i ich oznaczanie: Warszawa, PWRiL, 1985, ISBN 83-09-00714-0.
↑ Ewald Gerhardt: Grzyby – wielki ilustrowany przewodnik. s. 600. ISBN 83-7404-513-2.
↑ Bottomley AM (1948). „The Gasteromycetes of South Africa”. Bothalia 4: s. 473–810.
↑ Henryk Orłoś. Atlas grzybów leśnych. Warszawa: PWRiL, 1974.
↑ Dulger B (2005). „Antimicrobial activity of ten Lycoperdaceae”. Fitoterapia 76 (34): s. 352–354.
↑ Alonso J, García MA, Pérez-López M, Melgar MJ (2003). „The concentrations and bioconcentration factors of copper and zinc in edible mushrooms”. Archives of Environmental Contamination and Toxicology 44 (2): s. 180–188.

[if-1] Index Fungorum [online] [dostęp 2020-09-01] (ang.).

[2] Species Fungorum [online] [dostęp 2013-09-20] (ang.).

[checklist-3] Władysław Wojewoda. Checklist of Polish Larger Basidiomycetes. Krytyczna lista wielkoowocnikowych grzybów podstawkowych Polski. Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2003, ISBN 83-89648-09-1.

[rudnicka-4] Wanda Rudnicka-Jezierska, Grzyby (Mycota). Tom XXIII. Podstawczaki (Basidiomycetes): purchawkowe (Lycoperdales), tęgoskórowe (Sclerodematales), pałeczkowe (Tulostomatales), gniazdnicowe (Nidulariales), sromotnikowe (Phallales), osiakowe (Podaxales), Kraków: Instytut Botaniki PAN,1991, ISBN 83-85444-01-7.

[Wojewoda-5] Barbara Gumińska, Władysław Wojewoda, Grzyby i ich oznaczanie: Warszawa, PWRiL, 1985, ISBN 83-09-00714-0.

[Gerhardt-6] Ewald Gerhardt: Grzyby – wielki ilustrowany przewodnik. s. 600. ISBN 83-7404-513-2.

[7] Bottomley AM (1948). „The Gasteromycetes of South Africa”. Bothalia 4: s. 473–810.

[agl-8] Henryk Orłoś. Atlas grzybów leśnych. Warszawa: PWRiL, 1974.

[9] Dulger B (2005). „Antimicrobial activity of ten Lycoperdaceae”. Fitoterapia 76 (34): s. 352–354.

[10] Alonso J, García MA, Pérez-López M, Melgar MJ (2003). „The concentrations and bioconcentration factors of copper and zinc in edible mushrooms”. Archives of Environmental Contamination and Toxicology 44 (2): s. 180–188.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]