Wikipedia

Master of Puppets

Ten artykuł dotyczy płyty Metalliki. Zobacz też: płytę Dream Theater pod tym samym tytułem.

Master of Puppets – trzeci album studyjny amerykańskiego zespołu thrashmetalowego Metallica. Został wydany 3 marca 1986 roku przez wytwórnię Elektra Records.

Master of Puppets
Wykonawca albumu studyjnego
Metallica
Wydany

3 marca 1986

Nagrywany

1 września – 27 grudnia 1985 w Sweet Silence Studios w Kopenhadze, Dania

Gatunek

thrash metal

Długość

54:45

Wydawnictwo

Elektra Records

Producent

Metallica, Flemming Rasmussen

Oceny
Album po albumie
Ride the Lightning
(1984) 		Master of Puppets
(1986) 		The $5.98 E.P.: Garage Days Re-Revisited
(1987)
Single z albumu Master of Puppets
  1. „Master of Puppets”
    Wydany: 2 lipca 1986

Jest to pierwsza płyta grupy nagrana dla wytwórni Elektra. W przeciwieństwie do poprzedniej wytwórni, Megaforce Records, teraz zespół nie miał ustalonej daty wydania albumu z czego – jak uważają członkowie grupy – Metallica skorzystała.

Album osiągnął również inny sukces trafiając na 29. miejsce krajowego zestawienia najlepiej sprzedających się albumów w USA i zdobywając już 4 listopada 1986 złotą płytę w tym samym kraju. Łącznie sprzedano ponad milion egzemplarzy wydawnictwa[4]. W roku 2016 album został dodany do listy National Recording Registry – prowadzonego przez Bibliotekę Kongresu Stanów Zjednoczonych wykazu dzieł istotnych ze względów kulturowych, historycznych, czy estetycznych[5].

Nagrania w Polsce uzyskały status platynowej płyty[6].

Zarazem jest to ostatni album nagrany z basistą Cliffem Burtonem, który zginął w wypadku drogowym niedaleko Ljungby w Szwecji – nad ranem 27 września 1986 roku, wypadł przez okno, a następnie został przygnieciony przez autobus, którym grupa poruszała się w trakcie trasy promującej Master of Puppets[7].

Tytułowy utwór grany był przez Josepha Quinna w 4 sezonie serialu Netflixa „Stranger Things”, którego premiera odbyła się w 2022 roku, co spowodowało znaczny wzrost zainteresowania tym utworem[8].

Komponowanie

edytuj

Latem 1985 Metallica rozpoczęła tworzenie utworów na album. Członkowie zespołu nagrywali swoje pomysły, a potem – jak opowiada gitarzysta prowadzący Kirk Hammett – „słuchaliśmy tych kaset i wybieraliśmy riffy, które naszym zdaniem były na tyle dobre, aby można było z nich zbudować utwór”. Perkusista grupy, Lars Ulrich, miał również udział w tworzeniu riffów; nucił gitarzyście rytmicznemu Jamesowi Hetfieldowi wymyśloną melodię, którą on zamieniał potem na riff[9].

Również podczas lata 1985, Metallica koncertowała od czasu do czasu. W sierpniu zagrała dwa koncerty przed jednymi z liczniejszych widowni w swojej historii. Pierwszym był występ na festiwalu Monsters of Rock w Donington w Anglii, 17 sierpnia 1985, przed publicznością liczącą ponad 70 tysięcy ludzi, która nie przyjęła zespołu pozytywnie. Wynikało to z tego, że tego dnia razem z Metalliką występowały też m.in. zespoły Bon Jovi i Ratt[10], grające muzykę pop-metalową[11][12], której Metallica nie gra[13], co tak określił publice James Hetfield:

Jeśli przyszliście tutaj by zobaczyć spandex, pomalowane oczy, i słowa „rock & roll, kochanie” w każdej pieprzonej piosence, to nie jest ten pieprzony zespół[10].

Te słowa były odpowiedzią na obrzucanie zespołu różnorodnymi rzeczami. Jak wspomina Hetfield wśród nich „były głównie taśmy demo, kwiaty, ulotki, bielizny, staniki, i inne gówna, które tu przyleciały”[10]. Wśród różnorodności była jeszcze jedna „rzecz”:

Podczas pierwszego występu w Donington, jakiś gość przyniósł ze sobą… chyba całą pieprzoną świnię, którą pociął na kawałki podczas koncertu i rzucił je na scenę. Patrzę – tam jest jedna łopatka, nogi są tam, i w końcu wyskoczyła głowa – pomyślałem sobie: „o cholera, facet!” Po zakończeniu koncertu, zebraliśmy wszystkie kawałki ze sceny – zgłodniałem[14].

Dzięki temu koncertowi Metallice zwiększyła się popularność oraz podwoiła sprzedaż płyt w Anglii. Drugi występ zespołu przed liczną widownią miał miejsce 31 sierpnia 1985 na festiwalu Day on the Green odbywającym się w Oakland w USA. Metallica występowała na nim m.in. razem ze Scorpionsami i ponownie z Ratt[9]. Widownia licząca ponad 60 tysięcy ludzi przyjęła zespół pozytywnie. Tak Cliff Burton wspomina koncert:

Publika była naprawdę cholernie dobra – naprawdę duża. Byłem naprawdę cholernie pijany. Domyślam się, że zagraliśmy w porządku. To jest cholernie trudne do powiedzenia, gdy jesteś na scenie. Naprawdę nie wiesz, co się dzieje, po prostu to robisz i później odkrywasz co się działo[10].

Po występie pijani członkowie zespołu zdemolowali swoją garderobę:

Ja i kilku moich kumpli byliśmy tak strasznie pijani, że rzucaliśmy owocami dookoła. Rzuciliśmy owoc, który rozprysł się na kratownicy, otworze prowadzącym do następnej przyczepy, więc owoc mógł rozpryskać się na każdym, kto akurat tam był. Więc rzucaliśmy tymi wszystkimi rzeczami, aż po awokado, które było wszystkim co nam zostało z miski z owocami. Nie wiedzieć czemu, awokado nie chciało się zmieścić. Więc wzięliśmy kij baseballowy i rozwaliliśmy otwór. Potem wrzuciliśmy tam meble. Cała przyczepa została zdemolowana, gruntownie[10].

James Hetfield

Występ był transmitowany w telewizji i wykonanie z niego utworu „For Whom the Bell Tolls” jest zawarte w filmie Metalliki, Cliff ’Em All!, z 1987.

Nagrywanie

edytuj

Dzień po występie grupy na festiwalu Day on the Green, 1 września 1985, Lars Ulrich rozpoczął razem z Flemmingiem Rasmussenem nagrywanie ścieżek perkusji na nowy album Metalliki – Master of Puppets. Reszta zespołu dołączyła kilka dni później[15][16]. Tak jak w przypadku poprzedniego albumu, Ride the Lightning, sesja nagraniowa miała miejsce w studiach nagraniowych Sweet Silence Studios w Kopenhadze w Danii. Za produkcję albumu odpowiedzialna była Metallica i wspomniany już Rasmussen[17]. Ledwie dwa tygodnie po rozpoczęciu sesji nagraniowej, 14 września 1985, Metallica już zaprezentowała publiczności nowy utwór – „Disposable Heroes” – na festiwalu zorganizowanym w RFN przez magazyn „Metal Hammer”[16].

W przeciwieństwie do swoich pierwszych dwóch albumów wydanych przez wytwórnię Megaforce Records, Metallica nie miała już z góry ustalonej przez wytwórnię Elektra Records daty premiery swojego trzeciego (jak i następnych) albumu, z czego postanowiła skorzystać przy nagrywaniu:

Przy nagrywaniu tego albumu po raz pierwszy byliśmy w sytuacji komfortowej. W poprzednich wyznaczano ostateczną datę wydania ze względu na ograniczenia finansowe. Myślę, że wykorzystaliśmy tę okazję. Nie śpieszyliśmy się i robiliśmy wszystko, żeby wyszło naprawdę dobrze. Często jest tak, szczególnie przy pierwszej płycie, że zespół wchodzi do studia, znajduje właściwe brzmienie gitary czy perkusji i w błyskawicznym tempie nagrywa całość. Ale Master of Puppets jest płytą różnorodną i dopracowaną w szczegółach, co zresztą słychać. Czasami zdarzało się, że cały dzień albo nawet dwa schodziły nam na samym wyszukaniu brzmienia gitary do konkretnego fragmentu jednego kawałka[18].

Lars Ulrich

Tematyka utworów na albumie dotyczy m.in. manipulacji:

W „Welcome Home (Sanitarium)” bohaterem jest ktoś kto żyje, jak mu się podoba, i robi nieraz zwariowane rzeczy. Inni mówią: „To nie w porządku, co ty wyprawiasz”. I odsyłają go do „sanatorium”. A tam nikogo już nie obchodzi, co z nim będzie. Aplikuje się pacjentowi jakieś leki, wpycha się w kaftan bezpieczeństwa a koniec jest najczęściej tragiczny. Do napisania tej piosenki zainspirował nas film Lot nad kukułczym gniazdem. „Orion” zaś to imię zuchwałego i niezwykle silnego myśliwego w mitologii greckiej, który prawdopodobnie zginął z ręki Artemidy – bogini nagłej śmierci. Jest to także nazwa jednego z gwiazdozbiorów. Wydaje się, że nie przypadkiem tak właśnie zatytułowany jest przedostatni utwór na płycie. Podzielony na kilka części, z łagodnym kosmicznym wstępem, a zakończony groźnym i ciężkim uderzeniem rozgniewanych bogów[18].

James Hetfield

Przyjęcie albumu

edytuj

Master of Puppets został wydany 3 marca 1986 przez wytwórnię Elektra[19] i osiągnął 29. pozycję na krajowym zestawieniu w Stanach Zjednoczonych[20]. Trafienie albumu do pierwszej 30. w USA było zaskoczeniem dla wielu osób ponieważ popularność Metalliki była oparta na graniu koncertów. Zespół miał dotychczas wydane jedynie trzy mało popularne single i żadnego teledysku, a Master of Puppets nie był dodatkowo promowany przez żaden singel[18]. Jakby tego było mało, 4 listopada 1986 albumowi (jako pierwszemu Metalliki) została przyznana złota płyta w USA za sprzedanie 500 tysięcy kopii w tym kraju, a z dniem 9 czerwca 2003 płyta została sprzedana już w 6 milionach kopii[21].

Określany przez niektórych krytyków jako najlepszy album heavymetalowy kiedykolwiek nagrany, Master of Puppets jest uważany za wielką i przełomową płytę Metalliki. Krytycy zgodnie porównują album do poprzedniego wydawnictwa pt. Ride the Lightning począwszy od bliskoznacznego rozmieszczenia utworów, poprzez zwrócenie uwagi na mniejszy postęp jaki przyniósł Master of Puppets w porównaniu z postępem jaki przyniósł Ride the Lightning po albumie Kill ’Em All, aż do samej muzyki, która ich zdaniem wydaje się „bardziej Metallikowa” i bardziej spójna[22].

Serwisy IGN i Metal-Rules.com sklasyfikowały album na 1. pozycjach swoich zestawień na – odpowiednio – 25 Najlepszych Albumów Metalowych[23] i 100 Najlepszych Albumów Heavymetalowych[24]. Magazyn „Time” uplasował Master of Puppets wśród 100 Albumów Wszech Czasów – listy zestawiającej najlepsze i najbardziej wpływowe płyty wszech czasów[25]. Magazyn „Rolling Stone” sklasyfikował album na 167. pozycji zestawienia na 500 albumów wszech czasów[26]. Robert Dimery umieścił album w swojej książce 1001 albumów muzycznych. Historia muzyki rozrywkowej[27].

Trasa koncertowa

edytuj

27 marca 1986 rozpoczyna się trasa koncertowa zespołu Damage, Inc. Tour podzielona na dwie części[28]. Pierwsza była część amerykańska w której Metallica grała jako support dla grupy Ozzy’ego Osbourne’a. Trasa zakończyła się 3 sierpnia 1986[28], a Osbourne tak zapamiętał zespół:

Pamiętam Metallikę, która otwierała trasę dla mnie wiele dobrych lat temu. Zwykłem mijać ich autokar przed występami i słyszeć ich grających stare utwory Black Sabbath, więc pomyślałem, że robią sobie ze mnie żarty. I oni nie chcieli ze mną rozmawiać i zawsze trzymali swój dystans, więc pomyślałem, że to jest naprawdę dziwne. Spytałem ich menedżera koncertowego o to i powiedziałem: „Czy to ich sposób na żartowanie?”, a on powiedział: „Nie, oni uważają, że jesteście… bogami.”[10]

10 września 1986 nastąpił początek drugiej części trasy koncertowej. Odbyła się ona w Europie, ale została przerwana 27 września 1986[29]. W czasie podróży ze Sztokholmu w Szwecji do Kopenhagi w Danii nad ranem w okolicach szwedzkiego miasta Ljungby autokar zespołu wpadł w poślizg i zaczął koziołkować. Podczas wypadku Cliff Burton wypadł przez okno autobusu po czym został przez niego przygnieciony. Burton zginął na miejscu. Reszta pasażerów włącznie z trzema pozostałymi członkami grupy przeżyła wypadek[30], ale istnienie zespołu stanęło pod znakiem zapytania. Matka Burtona przekonała zespół do dalszej gry i pod koniec października grupa rozpoczęła poszukiwania nowego basity[31]. Po przesłuchaniu ponad 40 muzyków[32], 28 października 1986 nowym basistą Metalliki został Jason Newsted[19]. 8 stycznia 1987 wznowiona została trasa Damage, Inc. Tour; 10 i 11 lutego grupa zagrała po raz pierwszy dwa koncerty w Polsce w katowickim Spodku; dwa dni później zespół zakończył trasę w Göteborgu w Szwecji[29].

Latem 2006 Metallica na większości koncertów minitrasy Escape from the Studio '06 zagrała cały album, aby uczcić 20-lecie jego wydania.

Lista utworów[17]

edytuj
NrTytuł utworuAutorzyDługość
1.„Battery”James Hetfield, Lars Ulrich5:12
2.„Master of Puppets”Hetfield, Ulrich, Cliff Burton, Kirk Hammett8:35
3.„The Thing That Should Not Be”Hetfield, Ulrich, Hammett6:36
4.„Welcome Home (Sanitarium)”Hetfield, Ulrich, Hammett6:27
5.„Disposable Heroes”Hetfield, Ulrich, Hammett8:16
6.„Leper Messiah”Hetfield, Ulrich5:40
7.„Orion” (utwór instrumentalny)Hetfield, Ulrich, Burton8:27
8.„Damage, Inc.”Hetfield, Ulrich, Burton, Hammett5:32
54:45

Single

edytuj

Twórcy[17]

edytuj

Wykonawcy

edytuj

Produkcja

edytuj

Wydania albumu

edytuj

Źródło: Encycmet.com[34]

12-calowa płyta winylowa

edytuj
Kraj wydania Wydawca Rok wydania Numer katalogowy Opis
Anglia Music for Nations 1986 MFN-60 Logo Elektra na okładce i kodzie kreskowym. Etykiety na płycie czerwone i żółte
Anglia Music for Nations 1986 MFN-60 Etykiety czerwone i żółte, bez wymienionego kraju
Anglia Music for Nations 1986 MFN-60 Czerwone i żółte etykiety, brak grzbietu
Anglia Music for Nations 1986 MFN-60 Logo Elektra na tylnej okładce, czerwone i żółte etykiety
Argentyna Phonogram / Vertigo 1990 29298 Spis utworów w języku hiszpańskim, brak wkładki
Australia Polygram / Vertigo 1989 838-141-1 Brak wkładki z tekstami utworów
Brazylia Polygram / Vertigo 1989 838-141-1 Zawiera wkładkę z tekstami utworów
Ekwador Polygram / Vertigo 1990 LP-31023
Europa Phonogram / Vertigo 1989 838-141-1 Etykiety i wkładka UFO
Europa Phonogram / vertigo 1989 838-141-1 Żółte etykiety, wkładka
Francja New Electric Way / Music for Nations 1986 2320 Czarne etykiety, czerwona wkładka
Francja New Electric Way / Music for Nations 1986 2320 Srebrne etykiety, czerwona wkładka
Grecja Polygram / Vertigo 1992 838-141-1 Brak wkładki
Hiszpania Phonogram / Vertigo 1989 838-141-1 Na okładce adres Madrid 28027, brak wkładki
Hiszpania Phonogram / Vertigo 1989 838-141-1 Na okładce i wkładce adres Madrid 28002
Holandia Roadrunner 1986 RR-9717 Etykiety Music for Nations, numer katalogowy Roadrunner
Japonia CBS / Sony 1986 28AP 3169 Pasek OBI, wkładka z tekstami i biografią zespołu, dwa zdjęcia w kolorze
Japonia CBS / Sony 1986 28AP 3169 Pasek OBI, dwie wkładki, wkładka z tekstami utworów
Kanada Elektra 1986 96-04391 Zawiera wkładkę
Kolumbia Philips / Vertigo 1990 838-141-1 Okładka bez grzbietu, tył okładki czarno-biały
Korea Phonogram / Vertigo 1989 SEL-RP-1539 Inne utwory, wkładka z tekstami utworów
Meksyk Polygram / Vertigo 1990 LPR-23066 Utwory na tylnej okładce w językach angielskim i hiszpańskim
Unia Europejska Vertigo 2001 838 141-1 Wznowienie na winylu o ciężarze 180g, we wkładce wymieniony adres strony internetowej Metallica.com
USA Elektra 1986 9-60439-1 Z wkładką
USA Elektra 1986 E1-60439 Wydanie „Columbia Record House”
USA Elektra 1986 R-134552 / 9-60439-1 Wydanie „RCA Music Services”
Wenezuela Polygram / Vertigo 1990 838-141-1

12-calowa płyta winylowa, wydania promocyjne

edytuj
Kraj wydania Wydawca Rok wydania Numer katalogowy Opis
Anglia Music for Nations 1986 MFN-60 Naklejka promocyjna z przodu wydania
Anglia Music for Nations 1986 MFN-60 Egzemplarz okazowy z materiałami promocyjnymi
Argentyna Phonogram / Vertigo 1990 29298 Wydanie promocyjne, spis utworów w języku hiszpańskim, brak wkładki
Brazylia Polygram / Vertigo 1999 838-141-1 Naklejka promocyjna na tylnej okładce, wkladka z tekstami utworów
Brazylia RGE 1987 320-7003 Złota naklejka promocyjna, etykiety prmocyjne
Kanada Elektra 1986 96-04391 Złota naklejka promocyjna
USA Elektra 1986 60439-1 Złote etykiety promocyjne, złote etykiety na płytach, naklejka z przodu

12-calowa płyta winylowa z nadrukiem

edytuj
Kraj wydania Wydawca Rok wydania Numer katalogowy Opis
Anglia Music for Nations 1986 MFN 60P Z kodem kreskowym
Anglia Music for Nations 1986 MFN 60P Pierwsze tłoczenie bez kodu kreskowego

Podwójna 12-calowa płyta winylowa

edytuj
Kraj wydania Wydawca Rok wydania Numer katalogowy Opis
Anglia Music for Nations 1986 MFN 60 DM Wydanie podwójne z rozkładaną wkładką i plakatem

Płyta kompaktowa

edytuj
Kraj wydania Wydawca Rok wydania Numer katalogowy Opis
Anglia Music for Nations 1986 CD-MFN-60
Anglia Phonogram / Vertigo 1989 838-141-2
Australia Polygram / vertigo 1989 838-141-2
Brazylia Polygram / Vertigo 1989 838-141-2
Czechosłowacja Popron / Vertigo 1989 50-107-2
Francja Music for Nations 1986 CD-MFN-60 Z kodem kreskowym z tyłu wydania
Francja Phonogram / Vertigo 1989 838-141-2
Hongkong Sony / Columbia 1989 SMP-3145-2
Japonia CBS / Sony 1986 32DP-448 Pasek OBI, wkładka z tekstami utworów
Japonia CBS / Sony 1988 25DP-5234 Pasek OBI, wkładka z tekstami utworów
Kanada Elektra 1986 E2-60439/564002T Wydanie „Columbia Record House”
Niemcy Phonogram / vertigo 1989 838-141-2
USA Elektra 1986 9-60439-2 Pierwsze tłoczenie w prostokątnym pudełku na płytę
USA Elektra 1989 GZS-1133 Płyta z 12-karatowego złota w opakowaniu specjalnym
USA Elektra 1995 9 60439-2 Wydanie poddane remasteringowi cyfrowemu

Błędne tłoczenie

edytuj
Kraj wydania Wydawca Rok wydania Numer katalogowy Opis
Anglia Music for Nations 1986 MFN-60 Strona A wytłoczona z obu stron nośnika

Tłoczenia testowe

edytuj
Kraj wydania Wydawca Rok wydania Numer katalogowy Opis
Anglia Music for Nations 1986 MFN 60 Białe etykiety
Brazylia RGE 1987 TP02/207003 Białe etykiety, okładka RGE
Brazylia Polygram / Vertigo 1989 838-141-1 Białe etykiety
USA Speciality 1986 STE-60439-A Białe etykiety, okładka bez nadruku

Listy sprzedaży

edytuj
Rok Lista Pozycja
1986 Billboard #29
1986 UK Albums Chart #41

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. ↑ allmusic ((( Master of Puppets > Overview ))).
  2. ↑ Metallica: Master Of Puppets: Music Reviews: Rolling Stone. rollingstone.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-04-29)]..
  3. ↑ Teraz Rock.
  4. ↑ Paul Brannigan, Winwood Ian: Birth School Metallica Death. Boston, MA: Da Capo Press, 2013, s. 7. ISBN 978-0-306-82187-5.
  5. ↑ Metallica: Master of Puppets Added To The Library of Congress National Recording Registry. 23 marca 2016. [dostęp 2016-05-02]. (ang.).
  6. ↑ Platynowe płyty CD przyznane w 2020 roku [online], ZPAV [dostęp 2020-12-18].
  7. ↑ Joel McIver: Justice for All: The Truth About Metallica. Omnibus Press& Schirmer Trade Books, 2004, s. 165. ISBN 0-7119-9600-8.
  8. ↑ „Stranger Things” i Metallica, czyli nowe życie „Master Of Puppets”. 2022-08-06. [dostęp 2022-08-07].
  9. ↑ a b Historia Metalliki 1985–1987. Overkill.pl. [dostęp 2007-12-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-12-13)].
  10. ↑ a b c d e f Metallica: History – 1985-86. I Like That.com. [dostęp 2007-12-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-10-21)]. (ang.).
  11. ↑ Stephen Thomas Erlewine: ((( Bon Jovi > Biography ))). AllMusic. (ang.).
  12. ↑ Stephen Thomas Erlewine i Greg Prato: ((( Ratt > Biography ))). All Music Guide. (ang.).
  13. ↑ Stephen Thomas Erlewine i Greg Prato: ((( Metallica > Biography ))). All Music Guide. (ang.).
  14. ↑ A Year and a Half in the Life of Metallica Część 2.
  15. ↑ Metallica > Band > Timeline 1985 Events. Metallica.com. [dostęp 2007-08-31]. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-09-30)]. (ang.).
  16. ↑ a b Info – History. All Metallica.com. (ang.).
  17. ↑ a b c Edycja albumu wydana przez wytwórnię Vertigo w 1989, numer katalogowy: 838 141-2.
  18. ↑ a b c Metallica > Dyskografia > Master of Puppets. Overkill.pl, 30 września 2004. [dostęp 2007-12-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-12-03)].
  19. ↑ a b Metallica > Band > Timeline 1986 Events. Metallica.com. [dostęp 2007-08-31]. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-09-30)]. (ang.).
  20. ↑ „Billboard”: ((( Metallica > Charts & Awards > Billboard Albums ))). All Music Guide. (ang.).
  21. ↑ Recording Industry Association of America: Searchable Database. (ang.).
  22. ↑ Na podstawie recenzji albumu zawartych w sekcji infoboxu pt. Oceny. Kliknij tutaj by wrócić do infoboksu.
  23. ↑ Spence D. i Ed T., Top 25 Metal Albums [online], IGN [dostęp 2007-12-15] [zarchiwizowane z adresu 2010-07-14] (ang.).
  24. ↑ Personel Metal-Rules.com, The Top 100 Heavy Metal Albums [online], Metal-Rules.com [dostęp 2007-12-15] [zarchiwizowane z adresu 2012-01-28] (ang.).
  25. ↑ Josh Tyrangiel i Alan Light, The All-TIME 100 Albums [online], Time.com, 13 listopada 2006 [dostęp 2007-12-15] [zarchiwizowane z adresu 2007-11-09] (ang.).
  26. ↑ Rolling Stone, The RS 500 Greatest Albums of All Time [online], Rollins Stone.com, 18 listopada 2003 [dostęp 2007-12-15] [zarchiwizowane z adresu 2008-04-02] (ang.).
  27. ↑ Robert Dimery, 1001 Albums You Must Hear Before You Die [online], rateyourmusic.com (ang.).
  28. ↑ a b Damage, Inc. Tour Część 1 [online], Overkill.pl [dostęp 2007-12-15] [zarchiwizowane z adresu 2007-12-13].
  29. ↑ a b Damage, Inc. Tour Część 2 [online], Overkill.pl [dostęp 2007-12-15] [zarchiwizowane z adresu 2007-12-13].
  30. ↑ Cliff Burton. Overkill.pl. [dostęp 2007-12-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-12-27)].
  31. ↑ Zew Ktulu (2). Metallica Fans.pl.
  32. ↑ History Part 2. Metallica.com. [dostęp 2007-12-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-08-23)]. (ang.).
  33. ↑ Master of Puppets. encycmet.com. (ang.).
  34. ↑ Sem Hadland: Enecyclopedia metallica. [dostęp 2011-03-15]. (ang.).

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Master_of_Puppets&oldid=74431113”