Królestwo Prus
Królestwo Prus (niem. Königreich Preußen) – historyczne państwo rządzone przez dynastię Hohenzollernów, powstałe w 1701 roku w wyniku koronacji Fryderyka III na „króla w Prusach”. W latach 1815–1866 państwo członkowskie Związku Niemieckiego, w latach 1866–1871 Związku Północnoniemieckiego, w latach 1871–1918 Cesarstwa Niemieckiego. Król Prus był jednocześnie cesarzem niemieckim, a Prusy w Cesarstwie miały pozycję hegemoniczną.
| 1701–1918 | |||||
| |||||
| Dewiza: Suum cuique (Każdemu swoje) | |||||
| Hymn: Preußenlied (Pieśń Prus) | |||||
| Ustrój polityczny |
monarchia absolutna (1701–1849) monarchia konstytucyjna od 1849[1] | ||||
|---|---|---|---|---|---|
| Stolica | |||||
| Data powstania |
18 stycznia 1701 | ||||
| Data likwidacji |
9 listopada 1918 | ||||
| Władca | |||||
| Premier | |||||
| Powierzchnia |
348 779,87 km² | ||||
| Populacja (1910) • liczba ludności |
| ||||
| • gęstość |
98,8 os./km² | ||||
| Waluta |
Reichsthaler (do 1750) | ||||
| Język urzędowy | |||||
| Religia dominująca |
protestantyzm (władca był kalwinistą, większość populacji wyznawała luteranizm; od 1817 roku unia pruska kościołów) | ||||
| |||||
Położenie na mapie Królestwo Prus w 1870 r. | |||||
.svg)
Historia
edytuj
Od 1618 roku Elektorat Brandenburgii (jako część Świętego Cesarstwa Rzymskiego) i Księstwo Pruskie (do 1657 lenno Królestwa Polskiego, następnie suwerenne państwo) były połączone unią personalną, związek ten określany jest nazwą Brandenburgia-Prusy[2].
16 listopada 1700 cesarz Leopold I podpisał tzw. „traktat koronny”, zgodnie z którym zezwolił Fryderykowi I na podniesienie Prus Książęcych do rangi królestwa w zamian za udzielenie pomocy w wojnie o sukcesję hiszpańską[3]. Królestwo powstało 18 stycznia 1701, w momencie koronacji elektora brandenburskiego i księcia Prus Fryderyka I na „króla w Prusach” z rezydencją królewską w Berlinie[4]. Nie mógł on przyjąć tytułu króla Prus (gdyż ich część leżała w Królestwie Polskim), ani „króla Brandenburgii” (gdyż Brandenburgia formalnie pozostawała częścią Świętego Cesarstwa Rzymskiego)[5]. Koronacja miała miejsce w Królewcu, który był tradycyjną stolicą dotychczasowego Księstwa Pruskiego[4].
W maju 1715 roku Królestwo Prus dołączyło do III wojny północnej, stając po stronie Rzeczypospolitej Obojga Narodów, Danii, Saksonii, Rosji i Hanoweru[6]. Fryderyk I osobiście prowadził swoją 30-tysięczną armię podczas oblężenia Stralsundu, choć rzeczywiste dowództwo nad wojskiem powierzył Leopoldowi I, księciu Anhaltu-Dessau[6]. W wyniku pokoju w Nystad Prusy uzyskały wschodnią część Pomorza Szwedzkiego ze Szczecinem oraz wyspami Wolin i Uznam[7].
Fryderyk Wilhelm I swoje rządy poświęcił budowie potęgi militarnej i uzyskaniu niezależności finansowej przez Prusy[8]. Na przestrzeni 27 lat swojego panowania powiększył liczbę żołnierzy pruskich sił zbrojnych z 38 tysięcy w 1713 roku do 83 tysięcy w roku 1740, a także podwyższył ilość funduszy na prowadzenie wojen do 8 milionów talarów, czyniąc Prusy trzecią siłą militarną Europy – po Imperium Rosyjskim i Królestwie Francji[8].
W 1717 roku wprowadzono obowiązek szkolny oraz zastąpiono obowiązkową służbę wojskową arystokracji płaconym przez nią corocznie podatkiem[8]. W 1723 roku Fryderyk I Wilhelm scentralizował swoją administrację, a 10 lat później wprowadził system rekrutacji do wojska (system kantonalny, niem. Kantonsystem), zgodnie z którym połowę żołnierzy pruskich sił zbrojnych stanowili członkowie uboższych grup społecznych, powoływani przez kantony[8][9].
W 1740 roku, po objęciu władzy w państwie przez Fryderyka II wojska pruskie wkroczyły na Śląsk, będący częścią Monarchii Habsburskiej, wywołując tym samym wybuch I wojny śląskiej[10]. Na mocy pokoju wrocławskiego i traktatu berlińskiego Prusy zajęły większość ziem Śląska, poza księstwami cieszyńskim i opawskim, a także częścią księstwa karniowskiego[10].
W sierpniu 1744 roku wojska pruskie wkroczyły na terytorium Czech[11]. Po początkowych sukcesach i zdobyciu Pragi, Prusacy pod koniec 1744 roku musieli opuścić Pragę, a wojska austriackie na początku 1745 roku kontrolowały cały Górny Śląsk[12]. Wojskom Fryderyka II udało się zwyciężyć nad Austrią i Elektoratem Saksonii w bitwach pod Dobromierzem i Kesseldorf[12], zmuszając Sasów i Austriaków do podpisania pokoju drezdeńskiego[10].
W styczniu 1756 roku Fryderyk II, w efekcie prowadzonych wcześniej tajnych rozmów podpisał traktat z Wielką Brytanią, w którym zobowiązał się do nieatakowania Hanoweru w zamian za zapewnienie przez Brytyjczyków nieuczestnictwa wojsk rosyjskich w walce przeciwko Prusom[12]. Wobec ujawnienia paktu prusko-angielskiego, Francja związała się sojuszem wojskowym z Austrią[12]. W 1758 roku Prusy Wschodnie znalazły się pod okupacją rosyjską, która trwała do roku 1762[13]. Śmierć carycy w 1762 roku, nazywana „cudem domu brandenburskiego”, spowodowała jednak przywrócenie władzy Hohenzollernów[14] i podpisanie pokoju w Hubertusburgu w 1763 roku, przypieczętowującego włączenie znacznej części Śląska do Królestwa Prus[15].
Prusy uczestniczyły w roku 1772 roku w I rozbiorze Polski, w wyniku którego uzyskały 36 000 km², a także obszar województw: chełmińskiego, malborskiego, pomorskiego oraz części inowrocławskiego i kaliskiego[16]. Fryderyk II przyjął wówczas tytuł króla Prus (niem. König von Preussen)[17]
W latach 1778–1779 Prusy brały udział w wojnie o sukcesję bawarską[18]. W jej trakcie nie rozegrała się żadna znacząca bitwa, ponieważ obie strony obawiały się wybuchu konfliktu na dużą skalę[18]. Konflikt zakończył się pokojem cieszyńskim, zgodnie z którym Austrii przypadł niewielki skrawek Bawarii (Innviertel) – Prusy powstrzymały Austrię przed odbudową pozycji w Świętym Cesarstwie Rzymskim, co było jednym z głównych celów polityki Józefa II Habsburga[18].
27 sierpnia 1791 król Prus wraz z cesarzem Leopoldem II Habsburgiem wydał deklarację z Pillnitz, wzywając siły europejskie do przywrócenia monarchii absolutnej we Francji[19]. Pomimo że sama deklaracja miała charakter przede wszystkim symboliczny, to we Francji była odczytywana jako zagrożenie dla rewolucji i doprowadziła do jeszcze większej radykalizacji w środowisku rewolucjonistów[19]. 20 kwietnia 1792 Francja wypowiedziała wojnę Austrii, a Prusy stanęły po stronie Habsburgów[20]. We wrześniu 1792 roku została powstrzymana ofensywa wojsk Pruskich w bitwie pod Valmy[21]. W 1795 Prusy wycofały się z wojny, podpisując z Francją traktat pokojowy w Bazylei[21].
W 1793 roku Prusy wzięły udział w drugim rozbiorze Polski, uzyskując 58 000 km², obejmujących obszar województw: poznańskiego, gnieźnieńskiego, kaliskiego, sieradzkiego, inowrocławskiego, brzeskokujawskiego, płockiego, a także części mazowieckiego i rawskiego oraz ziemi dobrzyńskiej, Gdańska i Torunia[16]. W roku 1795 Prusy w wyniku trzeciego rozbioru Polski uzyskały 43 000 km², zajmując część Mazowsza (z Warszawą) i Litwy oraz Podlasie[16].
Po krótkotrwałym kryzysie w czasie wojen napoleońskich Prusy odzyskały siłę i zajęły pozycję mocarstwową w Europie. Na kongresie wiedeńskim otrzymały bogate i uprzemysłowione regiony Nadrenii i Westfalii oraz część ziem Królestwa Saksonii (była to rekompensata za utratę części ziem polskich na rzecz Rosji). Po pokonaniu Austrii w 1866 i zwycięstwie nad Francją w 1871 kierowane przez Ottona von Bismarcka Prusy doprowadziły do zjednoczenia Niemiec (bez udziału Austrii) i powstania Cesarstwa Niemieckiego. Proklamowano je w sali lustrzanej pałacu w Wersalu 18 stycznia 1871, w rocznicę koronacji pierwszego pruskiego króla. Jednocześnie do Prus anektowano sprzyjające Austrii Królestwo Hanoweru, Księstwo Szlezwiku, Księstwo Holsztynu, Księstwo Nassau, Elektorat Hesji i Wolne Miasto Frankfurt, a zaniechano aneksji Czech (które pozostały w Austrii). Utworzone w 1871 Cesarstwo Niemieckie było monarchią konstytucyjną – federacyjnym związkiem państw niemieckich pod hegemonią Prus, z instytucjami związkowymi (Reichstag, Bundesrat, Sąd Najwyższy Rzeszy). Król pruski sprawował jednocześnie władzę cesarza niemieckiego.
Klęska militarna Cesarstwa w I wojnie światowej na jesieni 1918 doprowadziła do upadku monarchii – w obliczu rewolucji Wilhelm II uciekł do Holandii i ogłoszono jego abdykację, a zebrane 6 lutego 1919 ogólnoniemieckie Zgromadzenie Narodowe ogłosiło powstanie Republiki Weimarskiej. Prusy stały się krajem związkowym o ustroju republikańskim i demokratycznym, „Freistaat Preußen”.
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ Lech Trzeciakowski, Posłowie polscy w Berlinie 1848-1928, Warszawa 2003, s. 60.
- ↑ Prusy Książęce, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2023-09-18].
- ↑ Neue Kriege und ein neuer König [online], preussen-im-rheinland.de [dostęp 2023-09-18] (niem.).
- ↑ a b The royal capital [online], berlin.de, 6 grudnia 2018 [dostęp 2023-09-18] (ang.).
- ↑ Richard Cavendish, The Kingdom of Prussia is Founded [online], historytoday.com, 1 stycznia 2001 [dostęp 2023-09-18] (ang.).
- ↑ a b Berthold Seewald, Nordischer Krieg: Preußens König vertrieb die Schweden von Rügen [online], welt.de, 15 listopada 2018 [dostęp 2023-09-18] (niem.).
- ↑ Zbigniew Anusik, W cieniu rosyjskiego imperium. Zarys dziejów wenętrznych i polityki zagranicznej Szwecji w latach 1718-1751 [online], dspace.uni.lodz.pl, 2000 [dostęp 2023-09-18] (pol.).
- ↑ a b c d Frederick William I [online], britannica.com, 10 sierpnia 2023 [dostęp 2023-09-18] (ang.).
- ↑ kantonalny system, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2023-09-18].
- ↑ a b c wojny śląskie, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2023-09-19].
- ↑ Frederick II [online], britannica.com, 13 sierpnia 2023 [dostęp 2023-09-19] (ang.).
- ↑ a b c d Jakub Grudniewski, Hanna Grudniewska, Pszczyna w okresie wojen śląskich (1740—1763) — zarys dziejów, „Wieki Stare i Nowe”, 17, 2022, s. 1–17, ISSN 2353-9739 [dostęp 2023-09-19] (pol.).
- ↑ Ostpreußen [online], ome-lexikon.uni-oldenburg.de [dostęp 2023-09-19] (niem.).
- ↑ Adam Hlebowicz: Kaliningrad bez wizy. Gdansk: Oskar, 2012, s. 144. ISBN 978-83-63709-17-4.
- ↑ hubertusburski pokój, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2023-09-19].
- ↑ a b c Agnieszka Izdebska i inni red., Historia: vademecum, Teraz Matura 2020, Warszawa: Nowa Era, 2015, s. 311, ISBN 978-83-267-2443-5 [dostęp 2023-12-26] (pol.).
- ↑ Könige von Preußen [online], stadtmuseum-cottbus.de [dostęp 2023-12-26] (niem.).
- ↑ a b c wojna o sukcesję bawarską, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2024-03-06].
- ↑ a b Declaration of Pillnitz [online], britannica.com [dostęp 2024-03-06] (ang.).
- ↑ Andrzej Łomanowski, Droga do Włoch [online], historia.rp.pl, 12 września 2008 [dostęp 2024-03-07] (pol.).
- ↑ a b wojny rewolucyjnej i napoleońskiej Francji, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2024-03-07].
Bibliografia
edytuj- Sebastian Haffner: Prusy bez legendy: Zarys dziejów. Warszawa: Oficyna Historii XIX i XX wieku, 1996. ISBN 83-905989-3-0.
Linki zewnętrzne
edytuj- Königreich Preußen: Verfassungsurkunde für den Preußischen Staat” („Revidierte Verfassung” vom 31.01.1850) in Volltext (niem.)
- Verfassungsurkunde für den preußischen Staat („Oktroyierte Verfassung” vom 05.12.1848) in Volltext (niem.)