Język prasłowiański

Język prasłowiański – hipotetyczny, rekonstruowany wspólny prajęzyk dawnych Słowian, z którego później wykształciły się wszystkie języki słowiańskie. Jest on zaliczany do grupy języków satemowych w ramach rodziny języków indoeuropejskich.

Prasłowiański

Rekonstrukcja dla	języki słowiańskie
Obszar	Europa Wschodnia
Okres	ok. II tysiąclecie p.n.e.–VII wiek n.e.
Przodek	język prabałtosłowiański

Podobnie jak w przypadku języka praindoeuropejskiego, nie istnieją żadne zabytki pisane sporządzone w języku prasłowiańskim. Historycy języka odtwarzają jego formy metodami lingwistyki historycznej, na przykład metodą porównawczą, tj. zestawiając słowa z różnych współczesnych i wymarłych języków słowiańskich.

Fonologia

Samogłoski

samogłoski i, ь, e, ę, ě, a, o, ǫ (ą), ъ, y, u

ь, ъ – jery, czyli bardzo krótkie samogłoski o niewyraźnej wymowie (wywodzące się z dawniejszych krótkich *i i *u), odpowiednio miękki (przedni) i twardy (tylny);

ę, ǫ (ą) – e i o nosowe, podobne do polskich ę, ą, wymawianych przed szczelinowymi (np. w kęs, wąs);

ě – tzw. jać, samogłoska długa o wymowie [ä] (IPA æ:), lub pośrednia między [e] a [a], jak w angielskim słowie cat, lub dyftong [ie] w innych dialektach języka prasłowiańskiego;

sonanty (spółgłoski tworzące sylaby) l, l´, r, r´; wielu badaczy uważa, że w epoce prasłowiańskiej sonantów nie było, i zamiast nich rekonstruuje grupy ъl, ьl, ъr, ьr.

Wielu lingwistów uważa, że ps. *o było wymawiane jako /a/, natomiast *a było samogłoską długą /a:/. Dowodem na to są zapożyczenia słowiańskie w innych językach, np. nowogreckie καρουτα 'koryto', gdzie prasłowiańskiemu *o odpowiada greckie /a/. prasłowiańskie wyrazy zaczynające się na samogłoskę nosową zostały poprzedzone w języku polskim (i innych Językach lechickich) protetycznym "w", np. *ǫžь → wąż, *ǫgorjь → węgorz (bo utożsamiany z wężem), *ǫglь → węgiel, *ǫgrija, scs. Ǫgri (Ѫгри) → Węgrzy (Onogurowie), *ǫtroba → wątroba, ǫpyrь (ѫпырь) lub *ǫpirь → wampir (staropolskie wąpierz, porównaj rutenizm upiór), *ǫzъkъ → wąski, *ǫtorъ → wątor, scs. ǫsъ (ѫсъ) → wąsy, psł. ǫda, ǫdъka, scs. ǫda (ѫда), ǫdica (ѫдица) → wądka, wędka, węda, psł. dial. *ǫdidlo → wędzidło, *ǫxati → wąchać, *ǫgъlъ → węgieł, psł. *ǫzlъ, scs. ǫzlъ (ѫзлъ) → węzeł, ps. *ǫdolъ → wądół, *ǫvozъ → wąwóz, *ǫgrъ → wągier.

Spółgłoski

System głosek prasłowiańskich okresu późnego
spółgłoski	wargowe	zębowe	zębowe miękkie	dziąsłowe	dziąsłowe miękkie	środkowojęzykowe	tylnojęzykowe
zwarte	p, b	t, d					k, g
zwarto-szczelinowe			c´, ʒ´ (dz´)		č, ǯ (dž)
szczelinowe	v	s, z	s´		š, ž		x
nosowe	m	n
spółgłoski płynne		l		r		j

x oznacza to samo, co polskie ch,

v oznacza to samo, co polskie w, choć prasłowiańskie v musiało być pierwotnie wargowe i zbliżone do angielskiego w,

ʒ (dz) oznacza spółgłoskę zwartoszczelinową zapisywaną w polskiej ortografii dwuznakiem dz,

ǯ (dž) oznacza spółgłoskę zwartoszczelinową zapisywaną w polskiej ortografii dwuznakiem dż,

spółgłoski c´, ʒ´ (dz´), č, ǯ (dž), š, ž były bardziej miękkie niż polskie c, dz, cz, dż, sz, ż.

Ponadto wszystkie spółgłoski twarde (w końcowej fazie istnienia prasłowiańskiego – z wyjątkiem s, z, k, g, x) miały warianty miękkie przed j.

Intonacja

W języku prasłowiańskim istniała pierwotnie intonacja akutowa (wznosząca) i cyrkumfleksalna (opadająca). W wyniku przemian akcentowych związanych z redukcją praindoeuropejskich i, u krótkich do jerów pojawiła się intonacja nowoakutowa. Niekiedy mówi się też o intonacji nowocyrkumfleksalnej.

Iloczas

i, ę, ě, a, ǫ (ą), y, u były długie. e, o były krótkie, ale w grupach typu TorT nieco dłuższe (stąd ich rozwój w grupy typu TraT w grupie południowej). Jery były półkrótkie (bardzo krótkie).

e, o, ь, ъ były w pewnym sensie krótkimi odpowiednikami odpowiednio ě, a, i, y.

• ě to w zasadzie e długie. Niekiedy mówi się o opozycji ě (jać czyli ē – e długie) – ĕ (e krótkie).
• o to prawdopodobnie było w rzeczywistości ă krótkie. (zobacz akanie)
• ь prawdopodobnie przynajmniej w okresie wczesnym wymawiano jak krótkie i.
• ъ prawdopodobnie przynajmniej w okresie wczesnym wymawiano jak krótkie u lub y [ɯ]. (zobacz delabializacja)

Ponadto te głoski wymieniały się np. przy zmianie akcentu:

zametą – zamětają ? > pol. zamiotę – zamiatam

vyrobją – vyrabjają > pol. wyrobię – wyrabiam

vytьną – vytinają > pol. wytnę – wycinam

nadъmą – nadymają > pol. nadmę – nadymam

Różnice między dialektami

Postać pierwotna	Grupa zachodnia	Grupa wschodnia	Grupa południowa
TorT, TolT, TerT, TelT (Zobacz też przestawka) ps. korva, bolto, bergъ, melko	TroT, TloT, TreT, TleT (bez dialektów czeskich i słowackich) pol. krowa, błoto, brzeg/trzoda, mleko/plotka	ToroT, ToloT, TereT, ToloT ros. корова (korowa), болото (bołoto), берег (bierieg), молоко (mołoko)	TraT, TlaT, TrěT, TlěT (z dialektami czeskimi i słowackimi) scs. крава (krawa), блато (blato), брѣгъ (brěgъ), млѣко(mlěko); cz. kráva, bláto, břeh, mléko; schorw. krava, blato, br(ij)eg, ml(ij)eko
olT-, orT- ps. olkъtь, ordlo	loT-, roT- (pod intonacją cyrkumfleksalną) / laT-, raT- (pod intonacją akutową) pol. łokieć, radło; cz. loket; ros. локоть (łokot´), рало (rało)		laT-, raT- schorw. lakat, ralo
	D. l.p., M. i B. l.m. dušě		D. l.p., M. i B. l.m. dušę
	reka ?		reky ? (może odwrotnie)
kvě, kvi, gvě, gvi, xvě, xvi ps. květъ, gvězda	bez zmian pol. kwiat, gwiazda	c´vě, c´vi, z´vě, z´vi, s´vě, s´vi schorw. cvijet, zvijezda
tl, dl	tl, dl	l, l
tj, dj ps. světja, medja	c´, ʒ´ (dz´) pol. świeca, miedza; cz. svíce, meze	č, ž ros. свеча (swiecza), межа (mieża)	rozmaite kontynuanty*

* na przykład

słń. č, j: sveča, meja;

schorw. ć, dź: sveća, međa [medźa] (w innych dialektach także dj > j, dž, d´, ž; tj > č, t´ ? – wszystkie pięć wariantów rozwoju dj (i trzy rozwoju tj ?) pojawia się już w dialekcie kajkawskim);

bułg. št, žd: свеща (sweszta), межда (meżda);

scs. št, žd (również): svešta, mežda;

maced. k´, g´

Te zmiany dotyczą często późniejszego rozwoju, po rozpadzie wspólnoty prasłowiańskiej.

Powstanie i rozwój

Język prasłowiański rozwinął się według niektórych szacunków na przełomie II i I tysiąclecia p.n.e. Większość badaczy jest zdania, że wyodrębnienie się języka prasłowiańskiego ze wspólnoty indoeuropejskiej poprzedził pewien okres wspólnego rozwoju z dialektami, z których uformowały się języki bałtyckie: litewski, łotewski, pruski. Z uwagi m.in. na różnice leksykalne między językami słowiańskimi a bałtyckimi niektórzy zaprzeczają jednak możliwości istnienia języka prabałtosłowiańskiego.

Przez długi czas swojego istnienia (prawdopodobnie około 2000 lat) język prasłowiański podlegał różnym zmianom. Na język prasłowiański wpływały języki ludów sąsiednich, zwłaszcza germańskie (gocki) i celtyckie, jak też irańskie (scytyjski), tureckie i ugrofińskie. Fakt ten, a także różne rozumienie procesów językowych przez różnych lingwistów, jest przyczyną istnienia różnych rekonstrukcji form prasłowiańskich. Niektórzy próbują wyróżniać kilka faz rozwojowych tego języka, najczęściej trzy, nie jest to jednak podejście powszechne.

Przed pierwszą palatalizacją system głosek języka prasłowiańskiego wyglądał najprawdopodobniej następująco: p, b, v (dwuwargowe lub u niesylabiczne), m, t, d, s, z, n, l, r, j, k, g, x (ch); i, ī, u, ū, e, ē, a, ā, ei, eu, ai, au, oraz najprawdopodobniej samogłoski nosowe ę i ą, szczególnie przed spółgłoskami szczelinowymi i na końcu wyrazu. Nie istniały wówczas sylabiczne r, l (w dialektach wschodniosłowiańskich najpewniej nigdy nie zaistniały), lecz grupy ir, ur, il, ul.

Przemiany samogłosek przy powstaniu języka prasłowiańskiego

i₁ < PIE *ī, *ei,

i₂ < *ai zredukowane (*ăi lub *ui) < PIE *ai, *oi,

ь < *i < PIE *i, czasem także ze zredukowanego PIE *e,

e < PIE *e,

ę < PIE *en, *em,

ě₁ < PIE ē,

ě₂ < *ai < PIE *ai, *oi,

a < *ā < PIE *ā, *ō,

o < *a < PIE *a, *o, *ə (w sylabach wewnętrznych *ə zanikło bez śladu),

ǫ (ą) < *an, *am < PIE *an, *on, *am, *om,

ъ < *u < PIE *u, czasem także ze zredukowanego PIE *o

y < PIE *ū

u < *au < PIE *au, *ou (PIE *eu rozwinęło się prawdopodobnie w *jau, z czego prasłowiańskie ju)

Samogłoski i₂, ě₂ powstały później niż i₁, ě₁. W końcowej fazie istnienia języka prasłowiańskiego obie samogłoski par i₁, i₂ oraz ě₁, ě₂ wymawiane były już jednakowo, wcześniej jednak wywołały różne zmiany poprzedzających spółgłosek tylnojęzykowych, por. niżej.

Przemiany spółgłosek przy powstaniu języka prasłowiańskiego

• p < PIE *p;
• b < PIE *b, *bh;
• t < PIE *t;
• d < PIE *d, *dh;
• k < PIE *k, *k^w;
• g < PIE *g, *gh, *g^w, *g^wh;
• s < PIE *s, *k´;
• z < PIE *g´, *g´h (rzadko także z < PIE *s [z] przed spółgłoską dźwięczną);
• x < PIE *s po *r, *u, *k, *i, prawdopodobnie także po *l;
• m < PIE *m;
• n < PIE *n;
• l < PIE *l;
• r < PIE *r;
• v < PIE *w;
• j < PIE *j.

W niektórych wyrazach prasłowiańskie x rozwinęło się z innych dźwięków PIE, np. z grup *kH, *ks, *sk.

Na końcu wyrazu spółgłoski często zanikały (ewentualnie pojawiał się jer, jak w (j)azъ < *e:g^h), co dało początek zasadzie sylaby otwartej.

Ponadto:

• c´ < k (II palatalizacja);
• ʒ´ (dz´) < g (II palatalizacja);
• s´ < x (II palatalizacja);
• č < kj, k (I palatalizacja);
• šč < stj, skj, sk (I palatalizacja);
• žǯ (ždž) < zdj, zgj, zg (I palatalizacja);
• š < sj, xj, x (I palatalizacja);
• ž < zj, gj, g (I palatalizacja).

Procesy fonetyczne w okresie prasłowiańskim

Palatalizacje

• pierwsza palatalizacja

k, g, x > č, ǯ (dž), š przed i₁, ě₁, e, ę, ь, j i sonantami l´, r´(ǯ uprościło się potem do ž wszędzie, w niektórych językach z wyjątkiem pozycji po z); zachodziła w III – VI w.n.e.;

• druga palatalizacja

k, g, x > c´, ʒ´ (dz´), s´ przed i₂, ě₂ (s´ zmieszało się potem z s lub š w poszczególnych dialektach słowiańskich, ʒ´ (dz´) uprościło się do z, z wyjątkiem m.in. polskiego); zachodziła ok. VI-VII w.n.e.;

• trzecia palatalizacja

k, g, x > c´, ʒ´ (dz´), s´ po samogłoskach przednich (i, ь, ě, e, ę) i sonantach l´, r´ ? – w przeciwieństwie do dwóch poprzednich miała charakter postępowy i zachodziła niekonsekwentnie, tylko w niektórych wyrazach; zachodziła ok. VIII w. n.e.

• jotacyzacja

sj, zj > š, ž;

tj, dj przetrwały i rozwijały się rozmaicie w poszczególnych dialektach (w grupie zachodniosłowiańskiej w c´, ʒ´ (dz´));

stj, zdj > šč, žǯ (ždž);

kj, gj, xj > č, ǯ (dž), š (następnie ǯ (dž) > ž);

skj, zgj > šč, žǯ (ždž);

rj, lj, nj przetrwały do końca epoki prasłowiańskiej, następnie rozwinęły się w r´, l´, n´;

pj, bj, vj, mj przetrwały do końca epoki prasłowiańskiej, następnie rozwinęły się w pl´, bl´, vl´, ml´ w większości dialektów (zasięg tej zmiany jest przedmiotem dyskusji)

(Analogicznie np. w języku litewskim t, d przed i niezgłoskotwórczym jest zastępowane przez č, dž.)

• czwarta palatalizacja (polska)

ky, gy > k'i, g'i

ke, ge > k'e, g'e

zachodziła ok. XV w.

Uproszczenie grup spółgłoskowych

-gti, -kti > -c´i (w grupie zachodniej, ogólnie kt (również < gt) w pozycji pierwszej palatalizacji rozwijało się jak tj)

ps. mogti > moc´i ? > pol. móc, ale ps. moglъ > pol. mógł

ps. pekti > pec´i ? > pol. piec, ale ps. peklъ > pol. piekł

-dti, -tti > -sti

ps. jědti > jěsti > pol. jeść, ale ps. jědlъ > pol. jadł

ps. pletti > plesti > pol. pleść, ale ps. pletlъ > pol. plótł

pn, bn > n, stn > sn, bv > b

ps. sъpnъ (sъpati (>pol. spać) -nъ) > sъnъ > pol. sen (ale ps. sedmь > pol. siedem)

Przemiany samogłosek

Po spółgłoskach miękkich (j, č, ž, š) o, y, ъ > e, i, ь. Natomiast ě > a (časъ < čěsъ). Stąd pochodzi różnica między odmianą w tematach na -o-, -a- a -jo-, -ja-.

W późniejszym okresie kъnęgъ > kъnędzь (ksiądz)

Prejotacja i prelabializacja

W nagłosie (na początku wyrazów) przed i, ь, ě, e, ę, pojawiło się j. Analogicznie przed y, ъ pojawiło się w > v, co świadczy o tym, że y wówczas jeszcze brzmiało jak ū, a ъ jak u krótkie.

Leksyka wspólna z innymi językami

z językami wczesnogermańskimi

xlěbъ (por. ang. loaf), xlěvъ, měčь, stьklo, šelmъ (por. ang. helmet), plugъ (por. ang. plough), lěkъ (por. ang. leech)

z późniejszymi językami germańskimi

pěnędzь (por. ang penny, swn. pening), kъnędzь (por. ang. king, swn. kuning), istъba (por. swn. stuba) tjudjь (por. goc. þiuda)

zapożyczenia z greki i łaciny

kupiti (goc. kaupōn, łac. caupō [właściwie z etruskiego]), dъska (swn. tisk), čeršn'a (ang. cherry, łac. ceresia), osьlъ (łac. asinus, goc. asilus), velьbǫdъ (gr. elephas, goc. ulbandus)

bezpośrednie zapożyczenia z greki i łaciny

konopja (łac. canapis), poganъ (łac. paganus), kоlęda (łac. calendae), korabjь (biz. karábion), polata (biz. palátion)

z językami tureckimi

xomǫto, kъnęga/kъniga, kolpakъ/klobukъ

z językami dackimi i północnotrackimi

mogyla, kurhan (dac. kurgan)

Fleksja

Obok liczby pojedynczej i mnogiej istniała liczba podwójna.

Deklinacja

Rzeczowniki

Deklinacja zależała raczej od tematu, a nie od rodzaju.

rodzaj	męski					nijaki					żeński
Deklinacja	I1	I2	II	IV1	V2	I1	I2	V2	V4	V5	III1	III2,3	IV2	V1	V3
temat	-o-	-jo-	-u-	-i-	-en-	-o-	-jo-	-en-	-ent-	-es-	-a-	-ja-	-i-	-u:-	-er-
M. l.p.	vl´k-ъ	konj-ь (cěsarj-ь)	syn-ъ	gost-ь	kam-y	lět-o	polj-e	im-ę	tel-ę	slov-o	žen-a	duš-a (bogynj-i, zemj-a ?)	kost-ь	kr-y	mat-i
D. l.p.	vl´k-a	konj-a	syn-u	gost-i	kam-en-e	lět-a	polj-a	im-en-e	tel-ęt-e	slov-es-e	žen-y	duš-ě (bogynj-ě, zemj-i ?)	kost-i	kr-ъv-e	mat-er-e
C. l.p.	vl´k-u	konj-u	syn-ovi	gost-i	kam-en-i	lět-u	polj-u	im-en-i	tel-ęt-i	slov-es-i	žen-ě	duš-i	kost-i	kr-ъv-i	mat-er-i
B. l.p.	vl´k-ъ	konj-ь	syn-ъ	gost-ь	kam-en-ь	lět-o	polj-e	im-ę	tel-ę	slov-o	žen-ą	duš-ą	kost-ь	kr-ъv-ь	mat-er-ь
N. l.p.	vl´k-omъ ? -omь	konj-emъ ? -emь	syn-ъmь	gost-ьmь	kam-en-ьmь	lět-omь	polj-emь	im-en-ьmь	tel-ęt-ьmь	slov-es-ьmь	žen-oją	duš-eją (bogynj-ьją ?)	kost-ьją	kr-ъv-ьją	mat-er-ьją
Msc. l.p.	vl´c-ě	konj-i	syn-u	gost-i	kam-en-e	lět-ě	polj-i	im-en-e	tel-ęt-e	slov-es-e	žen-ě	duš-i	kost-i	kr-ъv-e	mat-er-e
W. l.p.	vl´č-e	konj-u	syn-u	gost-i	kam-en-i	lět-o	polj-e	im-ę	tel-ę	slov-o	žen-o	duš-e	kost-i	kr-ъv-i	mat-i
MBW. l.podw.	vl´k-a	konj-a	syn-y	gost-i	kam-en-i	lět-ě	polj-i	im-en-ě	tel-ęt-ě	slov-es-ě	žen-ě	duš-i	kost-i	(kr-ъv-i)	mat-er-i
DMsc. l.podw.	vl´k-u	konj-u	syn-ovu	gost-ьju	kam-en-u	lět-u	polj-u	im-en-u	tel-ęt-u	slov-es-u	žen-u	duš-u	kost-ьju	(kr-ъv-u)	mat-er-u
CN. l.podw.	vl´k-oma	konj-ema	syn-ъma	gost-ьma	kam-en-ьma	lět-oma	polj-ema	im-en-ьma	tel-ęt-ьma	slov-es-ьma	žen-ama	duš-ama	kost-ьma	(kr-ъv-ьma)	mat-er-ьma
MW. l.m.	vl´c-i	konj-i (cěsarj-e)	syn-ove	gost-ьje	kam-en-e	lět-a	polj-a	im-en-a	tel-ęt-a	slov-es-a	žen-y	duš-ě	kost-i	kr-ъv-i	mat-er-i
D. l.m.	vl´k-ъ	konj-ь	syn-ovъ	gost-ьjь	kam-en-ъ	lět-ъ	polj-ь	im-en-ь	tel-ęt-ъ	slov-es-ъ	žen-ъ	duš-ь	kost-ьjь	kr-ъv-ь	mat-er-ь
C. l.m.	vl´k-omъ	konj-emъ	syn-ъmъ	gost-ьmъ	kam-en-ьmъ	lět-omъ	polj-emъ	im-en-ьmъ	tel-ęt-ьmъ	slov-es-ьmъ	žen-amъ	duš-amъ	kost-ьmъ	kr-ъv-amъ	mat-er-ьmъ
B. l.m.	vl´k-y	konj-ě	syn-y	gost-i	kam-en-e	lět-a	polj-a	im-en-a	tel-ęt-a	slov-es-a	žen-y	duš-ě	kost-i	kr-ъv-i	mat-er-i
N. l.m.	vl´k-y	konj-i	syn-ъmi	gost-ьmi	kam-en-ьmi	lět-y	polj-i	im-en-y	tel-ęt-y	slov-es-y	žen-ami	duš-ami	kost-ьmi	kr-ъv-ami	mat-er-ьmi
Msc. l.m.	vl´c-ěxъ	konj-ixъ	syn-ъxъ	gost-ьxъ	kam-en-ьxъ	lět-ěxъ	polj-ixъ	im-en-ьxъ	tel-ęt-ьxъ	slov-es-ьxъ	žen-axъ	duš-axъ	kost-ьxъ	kr-ъv-axъ	mat-er-ьxъ

Niekiedy tematy na -ja- typu bogynji (deklinacja III₃) nazywa się tematami na -i-, a tematy na -en-, -er-, -ent-, -es- – odpowiednio tematami na -n-, -r-, -t-, -s-.

Deklinacja V (tematy na -u:- i spółgłoskowe) powstała w wyniku ciekawych procesów:

*u: (w mianowniku, przed *s) > ps. y

*u: (w przypadkach zależnych, przed samogłoską) > *uw > ps. ъv

*en (w mianowniku, na końcu wyrazu) > ps. ę

*en (w przypadkach zależnych, przed samogłoską) > ps. en

*er (w mianowniku, na końcu wyrazu) > *e (pod intonacją cyrkumfleksalną) > ps. i

*er (w przypadkach zależnych, przed samogłoską) > ps. er

*ent (w mianowniku, na końcu wyrazu) > ps. ę

*ent (w przypadkach zależnych, przed samogłoską) > ps. ęt

*os (w mianowniku, postać oboczna na końcu wyrazu) > ps. o

*es (w przypadkach zależnych, przed samogłoską) > ps. es

Przymiotniki

podana odmiana rzeczownikowa, zasadniczo według wzoru tematów na -o- i -a- lub -jo- i -ja-; odmiana przymiotnikowa z zaimkiem jь

typ	twardotematowe			miękkotematowe
rodzaj	męski	nijaki	żeński	męski	nijaki	żeński
M. l.p.	star-ъ	star-o	star-a	pěš-ь	pěš-e	pěš-a
D. l.p.	star-a	star-a	star-y	pěš-a	pěš-a	pěš-ě
C. l.p.	star-u	star-u	star-ě	pěš-u	pěš-u	pěš-i
B. l.p.	star-ъ	star-o	star-ą	pěš-ь	pěš-e	pěš-ą
N. l.p.	star-omь	star-omь	star-ą ? -oją	pěš-emь	pěš-emь	pěš-ą ? -eją
Msc. l.p.	star-ě	star-ě	star-ě	pěš-i	pěš-i	pěš-i
M. l.m.	star-i	star-a	star-y	pěš-i	pěš-a	pěš-ě
D. l.m.	star-ъ	star-ъ	star-ъ	pěš-ь	pěš-ь	pěš-ь
C. l.m.	star-omъ	star-omъ	star-amъ	pěš-emъ	pěš-emъ	pěš-amъ
B. l.m.	star-y	star-a	star-y	pěš-ě	pěš-a	pěš-ě
N. l.m.	star-y	star-y	star-ami	pěš-i	pěš-i	pěš-ami
Msc. l.m.	star-ěxъ	star-ěxъ	star-axъ	pěš-ixъ	pěš-ixъ	pěš-axъ

Zaimki rodzajowe

typ	twardotematowe			miękkotematowe
rodzaj	męski	nijaki	żeński	męski	nijaki	żeński
M. l.p.	on-ъ	on-o	on-a	moj-ь	moj-e	moj-a
D. l.p.	on-ogo	on-ogo	on-ojě	moj-ego	moj-ego	moj-ejě
C. l.p.	on-omu	on-omu	on-oji	moj-emu	moj-emu	moj-eji
B. l.p.	on-ъ	on-o	on-ą	moj-ь	moj-e	moj-ą
N. l.p.	on-ěmь	on-ěmь	on-oją	moj-imь	moj-imь	moj-eją
Msc. l.p.	on-omь	on-omь	on-oji	moj-emь	moj-emь	moj-eji
M. l.m.	on-i	on-a	on-y	moj-i	moj-a	moj-ě
D. l.m.	on-ěxъ	on-ěxъ	on-ěxъ	moj-ixъ	moj-ixъ	moj-ixъ
C. l.m.	on-ěmъ	on-ěmъ	on-ěmъ	moj-imъ	moj-imъ	moj-imъ
B. l.m.	on-y	on-a	on-y	moj-ě	moj-a	moj-ě
N. l.m.	on-ěmi	on-ěmi	on-ěmi	moj-imi	moj-imi	moj-imi
Msc. l.m.	on-ěxъ	on-ěxъ	on-ěxъ	moj-ixъ	moj-ixъ	moj-ixъ

Zaimki bezrodzajowe

M.	azъ	t-y		m-y	v-y	k-ъto	č-ьto
D.	men-e	teb-e	seb-e	n-asъ	v-asъ	k-ogo	č-ьso č-eso č-ego
C.	mьn-ě m-i	tob-ě t-i	sob-ě s-i	n-amъ	v-amъ	k-omu	č-emu
B.	men-e m-ę m-e	teb-e t-ę t-e	seb-e s-ę s-e	n-y n-asъ	v-y v-asъ	k-ogo	č-ьto č-ьso
N.	mъn-oją	tob-oją	sob-oją	n-ami	v-ami	c-ěmь	č-imь
Msc.	mьn-ě	tob-ě	sob-ě	n-asъ	v-asъ	k-omь	č-emь

Zaimki kto, co pierwotnie miały mianownik według wzoru zaimków rodzajowych: kъ, čь (čь to również pierwotna forma biernika zaimka co). Później dodana została partykuła wzmacniająca -to. Natomiast pierwotny dopełniacz zaimka co: čьso, česo jako nietypowy został wyparty do biernika.

Liczebniki

Liczebniki porządkowe, mnożne i wielorakie odmieniały się jak przymiotniki.

Jeden

Liczebnik jedinъ odmieniał się jak zaimek, ponieważ był pierwotnie zaimkiem o znaczeniu 'jakiś, pewien'.

Dwa – cztery

M.	r.m.	dъv-a	tr-ьje	četyr-e
	r.ż. i n.	dъv-ě	tr-i	četyr-i
D.		dъv-oju	tr-ьjь	četyr-ъ
C.		dъv-ěma	tr-ьmъ	četyr-ьmъ
B.	r.m.	dъv-a	tr-i	četyr-i
	r.ż. i n.	dъv-ě
N.		dъv-ěma	tr-ьmi	četyr-ьmi
Msc.		dъv-oju	tr-ьxъ	četyr-ьxъ

Pięć – dziesięć

Te liczebniki odmieniały się zasadniczo jak rzeczowniki o tematach na -i- typu kostь.

Sto

Liczebnik sъto odmieniał się jak rzeczownik o temacie na -o-.

Jedenaście – dziewiętnaście

Rolę tych liczebników odgrywały zestawienia typu dъva na desęte, tri na desęte.

Dwadzieścia – dziewięćdziesiąt, dwieście – dziewięćset

Rolę tych liczebników odgrywały zestawienia typu dъva desęti, tri desęti ?, pętь desętъ, dъvě sъtě, tri sъta, czyli o naturze podobnej jak polskie dwa tysiące.

Liczebniki zbiorowe

Liczebniki zbiorowe odmieniały się według deklinacji rzeczownikowej (dъvoj-ь, troj-ь) lub zaimkowej (četver-ъ, pętor-ъ...).

M. dъvoj-ь, dъvoj-a, dъvoj-e
D. r.m. dъvoj-ego ale četver-a

W staropolskim zachowało się pierwotne użycie: na dwoich stajach, z pieciora chleba.

Koniugacja

Formy tworzono od tematu czasu przeszłego:

• bezokolicznik
• imiesłowy czasu przeszłego
• imperfekt
• aoryst sygmatyczne (I i II) – z głoską s

lub teraźniejszego:

• czas teraźniejszy (przyszły czasowników dokonanych)
• imiesłowy czasu teraźniejszego
• aoryst asygmatyczny – bez głoski s

Bezokolicznik

Bezokolicznik miał końcówkę -ti:

by-ti, nes-ti, dvigną-ti, pisa-ti, xvali-ti, mog-ti > motji (sch. moći), močti (ros. мочь), mocti (cz. moct, pl. móc), plet-ti > ples-ti

Czas teraźniejszy

Czas teraźniejszy i tryb rozkazujący:

koniugacja	I -o-||-e-	II -no-||-ne-	III -jo-||-je-	IV -i-	V atematyczne (wszystkie ?)
1. os. l.p.	nes-ą (rek-ą ?)	dvig-n-ą	my-j-ą	xval-j-ą	da-mь	vě-mь	jě-mь	jes-mь
2. os.	nes-e-šь (reč-e-šь ?)	dvig-ne-šь	my-je-šь	xval-i-šь	da-si	vě-si	jě-si	je-si
3. os.	nes-e-tъ	dvig-ne-tъ	my-je-tъ	xval-i-tъ	das-tъ	věs-tъ	jěs-tъ	jes-tь jes-tъ
1. os. l.podw.	nes-e-vě	dvig-ne-vě	my-je-vě	xval-i-vě	da-vě ?	vě-vě ?	jě-vě ?	jes-vě
2. os.	nes-e-ta	dvig-ne-ta	my-je-ta	xval-i-ta	das-ta	věs-ta	jěs-ta	jes-ta
3. os.	nes-e-te	dvig-ne-te	my-je-te	xval-i-te	das-te	věs-te	jěs-te	jes-te
1. os. l.m.	nes-e-mъ	dvig-ne-mъ	my-je-mъ	xval-i-mъ	da-mъ	vě-mъ	jě-mъ	jes-mъ
2. os.	nes-e-te	dvig-ne-te	my-je-te	xval-i-te	das-te	věs-te	jěs-te	jes-te
3. os.	nes-ątъ	dvig-n-ątъ	my-j-ątъ	xval-ętъ	dad-ętъ	věd-ętъ	jěd-ętъ	s-ątъ
2. i 3. os. l.p. tr. rozkazującego	nes-i (rec-i ?)	dvig-n-i	my-j-i	xval-i	dad-jь	věd-jь	jěd-jь	bąd-ь ?
1. os. l.podw.	nes-ě-vě (rec-ě-vě ?)	dvig-ně-vě	my-j-i-vě	xval-i-vě	dad-i-vě	věd-i-vě	jěd-i-vě	bąd-i-vě ?
2. i 3. os. l.podw.	nes-ě-ta (rec-ě-ta ?)	dvig-ně-ta	my-j-i-ta	xval-i-ta	dad-i-ta	věd-i-ta	jěd-i-ta	bąd-i-ta ?
1. os. l.m.	nes-ě-mъ (rec-ě-mъ ?)	dvig-ně-mъ	my-j-i-mъ	xval-i-mъ	dad-i-mъ	věd-i-mъ	jěd-i-mъ	bąd-i-mъ ?
2. i 3. os. l.m.	nes-e-te ? -ě-te (rec-ě-te ?)	dvig-ně-te	my-j-i-te	xval-i-te	dad-i-te	věd-i-te	jěd-i-te	bąd-i-te ?

Końcówki -ą, -ątъ pochodzą od -o-mь, -o-ntъ.

Czasy przeszłe

czas	aoryst		imperfekt
1. os. l.p.	by-xъ	xvali-xъ (vidě-xъ)	xvalja-axъ (vidě-axъ)
2. os.	by	xvali	xvalja-aše
3. os.	by	xvali	xvalja-aše
1. os. l.m.	by-xomъ	xvali-xomъ	xvalja-axomъ
2. os.	by-ste	xvali-ste	xvalja-ašete
3. os.	by-šę	xvali-šę	xvalja-axą

Prócz tego istniał czas przeszły złożony typu bylъ jes-mь (perfekt) i czas zaprzeszły.

Czas przyszły

Formy formalnie teraźniejsze czasowników dokonanych miały znaczenie przyszłe.

Czas przyszły od czasowników niedokonanych tworzono przez łączenie form typy bądą i bezokolicznika lub imiesłowu przeszłego: bądą xvaliti lub bądą xvalilъ.

Tryb warunkowy

Tryb warunkowy tworzono przy pomocy form typu bimь xvalilъ.

1. os. l.p.	bi-mь
2. os.	bi
3. os.	bi
1. os. l.m.	bi-mъ
2. os.	bi-ste
3. os.	b-ą

Imiesłowy

• imiesłów czasu teraźniejszego czynny, np.

deklinacja	I -o-||-e-	II -no-||-ne-	III -jo-||-je-	IV -i-
M. l.p. r.m.	nes-y nes-ę	dvig-n-y dvig-n-ę	vęž-ę	svět-ę
M. l.p. r.ż.	nes-ątji	dvig-n-ątji	vęž-ątji	svět-ętji
B. l.p. r.m.	nes-ątji	dvig-n-ątjь	vęž-ątjь	svět-ętjь

• imiesłów czasu teraźniejszego bierny

przyrostek -m-, odmiana jak przymiotnik, np.

svědo-m-ъ, reko-m-a, reko-m-o

• imiesłów czasu przeszłego czynny I

przyrostki -ъš- po spółgłoskach, -vъš- po samogłoskach, np.

końcówka -ъ, -vъ w M. l.p. r.m., -ъši, -vъši w M. l.p. r.ż.:

nes-ъ, světi-vъ, rěk-ъ, nes-ъši, světi-vъši, rěk-ъši

• imiesłów czasu przeszłego czynny II

przyrostek -l-, odmiana jak przymiotnik, np.

by-l-ъ, nes-l-o, dvigną-l-a, pisa-l-ъ, xvali-l-o, mog-l-a, plet-l-ъ

• imiesłów czasu przeszłego bierny

przyrostki -t-, -n-, -en-, odmiana jak przymiotnik, np.

bi-t-ъ, klę-t-o, vi-t-a, pozna-n-ъ, vid-en-o, ved-en-a, plet-en-ъ

Zobacz też

• Prasłowianie

Bibliografia

• Leszek Moszyński, Wstęp do filologii słowiańskiej. PWN. Warszawa, 1984.
• Stanisław Rospond, Gramatyka historyczna języka polskiego, PWN, Warszawa-Wrocław 2005
• JozefJ. Mistrík JozefJ., Encyklopédia jazykovedy, wyd. 1, Bratislava: Obzor, 1993, ISBN 80-215-0250-9, OCLC 29200758  (słow.).

Linki zewnętrzne

• Historia języków słowiańskich (ang.)