Grażyna (poemat)

Grażyna. Powieść litewska – klasycystyczny poemat epicki Adama Mickiewicza wydany po raz pierwszy w drugim tomie Poezyj z 1823 roku; często określany również jako powieść poetycka.

Grażyna. Powieść litewska

Pomnik bohaterskiej Grażyny na krakowskich plantach
Autor	Adam Mickiewicz
Typ utworu	poemat epicki
Wydanie oryginalne
Miejsce wydania	Polska
Język	polski
Data wydania	1823
Wydawca	Józef Zawadzki

„...Cały dzień konno, w wieczór końska grzywa – Poduszką moją, przy niej noc wystoję...”

„...Zarżały konie, zagrzmiała podkowa, Trzej to rycerz jadą wzdłuż parowa...”

„...Kto? – woła książę , zerwał się z pościeli, Kto? – „Ja” odpowie, znany głos niewieści...”

Fabuła Grażyny − pod względem tematyki oraz realiów historycznych pokrewna wydanemu w pięć lat później Konradowi Wallenrodowi − oparta jest na motywie zaczerpniętym z Iliady Homera: pierwowzorem zagniewanego Litawora jest Achilles, zaś Grażyny – Patroklos. Tematem dzieła jest waleczny czyn „niewiasty z wdzięków, a bohatera z ducha”, dokonany w imię wyższości racji ogólnej nad indywidualną oraz tragiczne dzieje małżeństwa Grażyny i Litawora. Grażyna porusza również problem „pamięci o przeszłości i tradycji”, co zbliża powieść do drugiej części Dziadów.

Powstanie Grażyny bezpośrednio łączy się z rosnącą w pierwszej połowie XIX wieku popularnością eposów w stylu Torquatoa Tassa oraz ze skrzętnymi studiami autora nad obyczajowością i tradycją pogańskiej Litwy (zwłaszcza rodzimego Nowogródka), co czyni z utworu swoisty „poemat archeologiczny”. Forma dzieła została ponadto stylizowana na język staropolski.

Grażyna, zarówno treścią jak i szesnastowieczną formą, stanowi swego rodzaju kontynuację napisanej wcześniej przez Mickiewicza powiastki Żywila (1819).

Tytuł

Z zachowanych rękopisów wynika, że w pierwotnym zamyśle Mickiewicza utwór miał nosić tytuł Korybut, książę Nowogródka. Poema z dziejów litewskich; ostatecznie jednak autor postanowił zatytułować swój utwór tak, aby jego centralną postacią uczynić kobietę − bohaterską Grażynę.

Na potrzeby poematu Mickiewicz sam utworzył imię głównej bohaterki; słowo graži oznacza po litewsku „piękna”. Jak bowiem napisał autor w wersach 490-491 powieści: „Z cór nadniemeńskich pierwsza krasawica, zwana Grażyną, czyli piękną księżną”. Piękno głównej bohaterki przejawia się zarówno w opisach jej wyglądu cielesnego jak i w doskonałości etycznej, rycerskiej cnocie oraz bohaterstwie czynów przez nią dokonywanych. Poeta tym samym kontynuuje klasycystyczną tendencję poematów homeryckich − tzw. kalokagatię (stgr. καλοκἀγαθία kalokagathia, od καλὸς κἀγαθός kalos kagathos – dosł. „piękny i dobry”), czyli obdarzanie bohaterów wybitnymi, pół-boskimi walorami fizycznymi i duchowymi.

Powagą zdziwi a świeżością znęca —
Zda się, że lato oglądasz przy wiośnie,
Że kwiat młodego nie stracił rumieńca,
A razem owoc wnet pełni dorośnie.
Nie tylko licem nikt jej nie mógł sprostać
(…)
Twarzą podobna i równa z postawy,
Sercem też całym wydawała męża.
Igłę, wrzeciono, niewieście zabawy
Gardząc, twardego imała oręża;
Często, myśliwa, na żmudzkim rumaku,
W szorstkim, ze skóry niedźwiedziej kirysie…

Postać Grażyny, podobnie jak pokrewna jej Żywila z wczesnej opowiastki Mickiewicza pod tym samym tytułem, utrzymana została ponadto w Plutarchowym ideale kobiety-obywatelki.

Forma poematu

Mickiewicz nazwał swój poemat „powieścią litewską”, tym samym wskazując na pewną przynależność Grażyny do powieści poetyckiej. Takie ujęcie utworu przyjęło się. Mimo to nie odnajdujemy w utworze żadnej z właściwości tego gatunku; choć akcja poematu jest dość zagmatwana, autor dokłada starań aby wszelkie niejasności wyjaśnić, urealnić oraz połączyć logicznym ciągiem przyczynowo-skutkowym. Grażyna nie wykazuje przy tym typowej dla romantycznej powieści poetyckiej swobody kompozycyjnej ani nawet fragmentaryczności akcji − wręcz przeciwnie, pomimo pewnego emocjonalnego „cienia romantycznego”, poemat cechuje klasyczna klarowność i konwencjonalność formy oraz precyzyjnie wyznaczone granice utworu. Akcja jest ponadto poprowadzona chronologicznie. Autor zastosował więc w Grażynie szereg zabiegów wprost przeciwstawnych w stosunku do romantycznego nurtu fantastyki i sposobu prowadzenia akcji, łącznie z eliminacją tak charakterystycznego dla polskiej powieści poetyckiej bohatera bajronicznego oraz niejasności spowijającej psychologiczne umotywowania działań bohaterów.

Mickiewicz, nie odwołując się do romantycznej fantazji, jednocześnie zrewidował również klasycystyczne wyobrażenia o epice. Klasyczną harmonię burzy pewna ograniczona kompletność narracji tekstu głównego, uzupełniona jednak w kończącym powieść Epilogu wydawcy. Zanika również narrator autorytatywny; Mickiewicz kontynuuje tym samym tradycję Ballad i romansów przedstawiając różne, często niepełne czy wręcz sprzeczne spojrzenia na opowiadaną historię, a nawet w Epilogu oddając głos „gawiedzi”. Obraz rzeczywistości w Grażynie został przez autora ograniczony indywidualną wiedzą o nim i mentalnością narratorów.

Choć Grażyna jest dziełem, które − jak stwierdził Mieczysław Jastrun − godzi „jasność klasyczną z cieniem romantycznym”, styl powieści bliższy jest raczej sztywnym kanonom XVIII wiecznego klasycyzmu niż nowej poetyki wyłożonej w Romantyczności. W samym stylu powieści znaleźć można jednak pewne znamiona doktryny „czucia i wiary”, choćby w zastosowanym języku bardziej plastycznym i naturalniejszym niż na to pozwala elegancja klasyczna.

Epilog wydawcy i [Przypisy]

Osobnym materiałem badań dla interpretatorów Grażyny stał się wierszowany epilog kończący powieść, a także zbiór odautorskich przypisów. Oba dodatki posłużyć miały Mickiewiczowi do uwiarygodnienia opowiadanej historii, wpisując się tym samym w popularny w okresie wczesnego romantyzmu chwyt „znalezionego rękopisu”, znany choćby z Pieśni Osjana Jamesa Macphersona, czy też wcześniejszego, prekursorskiego względem nowej epoki Rękopisu znalezionego w Saragossie Jana Potockiego. W Epilogu bowiem autor ujawnia się na chwilę w roli wydawcy, który „rękopis wziął po nieboszczyku”, a następnie aby uzupełnić Grażynę o potrzebny komentarz krytyczny, sięgnął po żywe relacje Nowogródzian i „spisował, widząc, iż powieści wiążą się do podanej od autora treści”.

Grażyna w oczach krytyki literackiej

Swego czasu utwór ceniony był zwłaszcza ze względu na walory estetyczne; doskonałość formalną oraz nawiązanie do języka staropolskiego. Wśród starszego pokolenia uznanie budził również klasycyzm utworu; Mickiewicza pochwalił wówczas choćby profesor Borkowski, ganiąc jednocześnie zanurzone w nowej szkole romantycznej pozostałe utwory Poezyj II. Maurycy Mochnacki w swojej krytycznej rozprawie O literaturze polskiej wieku XIX tak pisał o Grażynie (ostro krytykując Konrada Wallenroda):

Twardy jest styl tej powieści jak żelazna zbroja, chropowaty jak chrzęst tej zbroi, kiedy nią silne potrząsają ramiona, ostry jak na starych obrazach fizjonomie rycerzy, a tak dziki i malarski, jak były dzikie i leśne serca mężów pogańskiej jeszcze Litwy i pancernych mnichów, co ich chrzcili i mordowali (...) a styl Grażyny na kształt rdzy pokrywającej sprzęt rycerski starego wieku (...) czwarta część Dziadów była tworem poety, a Grażyna tworem obrazowego sztukmistrza.

M. Mochnacki, O literaturze polskiej wieku XIX

Znamienny jest tu również fakt, iż konkluzją Mochnackiego nad całością nowej poezji były słowa: „Gdybyśmy tylko mieli Marię i Grażynę – rzekł Michał Grabowski w dzienniku Ordyńca – mielibyśmy już oryginalną literaturę. Ten młody krytyk powiedział prawdę”.

Nieco później Mieczysław Jastrun uzupełnił tę opinię w swojej pracy monograficznej na temat Mickiewicza:

Jest to, żeby użyć porównania, plastyka rzeźb grubo ciosanych w niektórych partiach, w innych − obrazów o kolorycie nocnym, nie zamglonych jednak, lecz mimo bladego światła namalowanych z niezwykłą intensywnością (...) Na kształt grupy konnych posągów modelowany jest natomiast obraz pogotowia wojennego Litwy.

M. Jastrun, Mickiewicz, Kraków 1952, str. 98

Podobne słowa uznania w stosunku do poematu stały się udziałem krytyki zachodniej, zwłaszcza francuskiej:

...jej główną zaletą jest drobiazgowa wierność w odtwarzaniu eleganckich form literackich i czystość szesnastowiecznej polszczyzny (...) bowiem główny urok tego utworu tkwi w nawiązaniu do obyczajów i w naśladowaniu języka szesnastowiecznego, realiów uświetnionych przez Reja, Bielskiego, Kochanowskiego i wielu innych znanych pisarzy”.

Gustave Olivier, D'Herbelot, Literatura polska. „Poezyje” Adama Mickiewicza w: Adam Mickiewicz w oczach Francuzów (Warszawa 1999, str. 61, 52)

Upamiętnienie

W roku 1886 na Plantach w Krakowie w rejonie ul. Poselskiej ustawiony został pomnik Grażyny z Litaworem, wzniesiony ku czci Adama Mickiewicza. Fundatorem pomnika był dr Henryk Jordan, a jego autorem Alfred Daun. Ustawiony na niewielkim wzniesieniu monument składa się z postumentu i ustawionej na nim figuralnej grupy rzeźbiarskiej. Obszerny postument zdobi stylizowany relief, przedstawiający antyczny hełm oraz skrzyżowane miecz i kądziel. Pod tymi atrybutami dziewczyny i zarazem wojownika widnieje napis Grażyna. Na postumencie znajdują się posągi półleżącego Litawora i lekko pochylonej nad nim Grażyny.

Linki zewnętrzne

• Grażyna w zbiorach Cyfrowej Biblioteki Narodowej Polona.pl
• Grażyna w serwisie Wolne Lektury