Wikipedia

Gibbonowate

Gibbonowate[9], gibonowate[10], gibony, gibbony (Hylobatidae) – rodzina średniej wielkości ssaków naczelnych z nadrodziny człekokształtnych (Hominoidea) w obrębie infrarzędu małpokształtnych (Simiiformes) o długich kończynach wyspecjalizowanych w życiu nadrzewnym. W zapisie kopalnym znane od miocenu.

Gibbonowate
Hylobatidae[1]
J.E. Gray, 1870[2]
Ilustracja
Przedstawiciel rodziny – gibbon białoręki (Hylobates lar)
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

strunowce

Podtyp

kręgowce

Gromada

ssaki

Podgromada

żyworodne

Infragromada

łożyskowce

Rząd

naczelne

Podrząd

wyższe naczelne

Infrarząd

małpokształtne

Parvordo

małpy wąskonose

Nadrodzina

człekokształtne

Rodzina

gibbonowate

Typ nomenklatoryczny

Hylobates Illiger, 1811

Synonimy
Rodzaje

7 rodzajów (w tym 3 wymarłe) – zobacz opis w tekście

Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku

Występowanie

edytuj

Występują w tropikalnych i subtropikalnych lasach Archipelagu Malajskiego, Półwyspu Indyjskiego, Półwyspu Indochińskiego i południowych Chin[11][12].

Charakterystyka

edytuj

Niewielkie małpy bez ogona, z długimi, smukłymi kończynami. Ciało pokryte czarnym, szarym lub brązowym futrem z jasnym obramowaniem dłoni, stóp i twarzy. Gatunki z rodzaju Hylobates są najmniejszymi małpami człekokształtnymi (od 4-8 kg). Z kolei siamang wielki może mięć ciężar ciała wynoszący około 13 kg przy blisko 1 metrze wysokości. U samców niektórych gatunków, a w przypadku siamanga również u samicy, występuje worek krtaniowy pełniący funkcję rezonatora. Na pośladkach występują nagnioty pośladkowe, nie występują natomiast worki policzkowe.

Wzór zębowy I C P M
32 = 2 1 2 3
2 1 2 3

Budowa czaszki podobna jest do czaszki hominidów – ze stosunkowo krótką częścią twarzową i dużą puszką mózgową. Uzębienie bunodontyczne z dużymi siekaczami i kłami wystającymi poza linię pozostałych zębów.

Spośród człekokształtnych gibbony są najlepiej przystosowane do nadrzewnego trybu życia. Przemieszczają się w koronach drzew stosując ruchy brachiacyjne polegające na przekładaniu kończyn przednich, utrzymujących ciało w pozycji wiszącej. Potrafią przemieszczać się z prędkością rzędu 50 km/h. Według autorów filmu dokumentalnego The Life of Mammals (BBC)[13] gibbony są najszybszymi i najlepiej przystosowanymi do nadrzewnego trybu życia ssakami nielatającymi. Sprawność takich ruchów umożliwia im unikalna budowa nadgarstka.

 
Samica gibbona białorękiego poruszająca się dwunożnie

Potrafią też przemieszczać się po gałęziach i po ziemi w postawie dwunożnej. Balansują przy tym górnymi kończynami dla utrzymania równowagi.

Gibbony są zwierzętami terytorialnymi, aktywnymi w ciągu dnia. Podobnie jak wyjce, sygnalizują swoją obecność na zajmowanym terytorium przy pomocy donośnych sygnałów akustycznych. Są zwierzętami monogamicznymi, żyją w małych grupach rodzinnych 2-6 spokrewnionych ze sobą osobników.

Większość czasu spędzają na drzewach, schodząc jedynie w poszukiwaniu pokarmu lub wody. Większość zapotrzebowania na wodę zaspokajają ze zjadanego pokarmu oraz zlizywania wody deszczowej z kory i liści[14]. Żywią się przede wszystkim owocami, liśćmi i zielonymi pędami roślin.

U gibbonów występuje synchronizacja czasowa okresów rui samic zamieszkujących tę samą okolicę. Po osiągnięciu dojrzałości seksualnej młode są przepędzane ze stada – samce przez ojca, a samice przez matkę[15].

Systematyka

edytuj

Gibbonowate były przez długi czas zaliczane jako monotypowa (z jedynym rodzajem Hylobates) podrodzina Hylobatinae do rodziny Pongidae rozumianej wówczas jako małpy człekokształtne[16]. W latach 80. i 90. XX wieku tacy autorzy jak Szalay i Delson (1979), McKenna i Bell (1997) oraz Goodman i in. (1998) zaliczyli je do rodziny człowiekowatych (Hominidae)[17]. Obecna klasyfikacja gibbonowatych ustalona zostały na podstawie charakterystycznej dla każdego rodzaju liczby chromosomów (Hoolock – 38; Hylobates – 44; Nomascus – 52; Symphalangus – 50)[18].

 
Gibbon srebrzysty z młodym

Do rodziny Hylobatidae zaliczają się następujące występujące współcześnie rodzaje[19][20][21][9]:

 
Siamang wielki – widoczny worek krtaniowy

Opisano również rodzaje wymarłe:

Zagrożenia i ochrona

edytuj

Wszystkie gatunki gibbonowatych zostały wpisane do Czerwonej Księgi Gatunków Zagrożonych Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody oraz objęte konwencją CITES (Załącznik I)[25], większość jako zagrożone wyginięciem (kategorie VU, EN i CR)[26], głównie z powodu degradacji i utraty zajmowanych siedlisk.

Uwagi

edytuj
  1. ↑ Pisownia oryginalna.
  2. ↑ Definiacja taksonu nie opiera się na nazwie rodzajowej.
  3. ↑ Typ nomenklatoryczny: †Yuanmoupithecus Pan Yuerong, 2006; nomen nudum.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Hylobatidae, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
  2. ↑ a b J.E. Gray: Catalogue of Monkeys, Lemurs, and Fruit-eating Bats in the collection of the British Museum. London: The Trustees, 1870, s. 4. (ang.).
  3. ↑ E. Blyth: Catalogue of the Mammalia in the Museum Asiatic Society. Calcutta: Savielle & Cranenburgh, 1863, s. 4. (ang.).
  4. ↑ E. Haeckel: Generelle morphologie der organismen. Allgemeine grundzüge der organischen formen-wissenschaft, mechanisch begründet durch die von Charles Darwin reformirte descendenztheorie. Cz. 2. Berlin: G. Reimer, 1866, s. clx. (niem.).
  5. ↑ T.N. Gill. Arrangement of the Families of Mammals; with Analytical Tables. „Smithsonian Miscellaneous collections”. 11, s. 2, 52, 1872. (ang.). 
  6. ↑ E. Blyth. Catalogue of mammals and birds of Burma. „The Journal of the Asiatic Society of Bengal”. 44 (2. Extra number), s. 1, 1875. (ang.). 
  7. ↑ E. Thenius: Stammesgeschichte der Säugetiere (einschließlich der Hominidae). W: Phylogenie der Mammalia. Berlin: de Gruyter, 1969, s. 1–368. (niem.).
  8. ↑ A. Urciuoli & D.M. Alba. Systematics of Miocene apes: State of the art of a neverending controversy. „Journal of Human Evolution”. 175, s. 7, 2023. DOI: 10.1016/j.jhevol.2022.103309. (ang.). 
  9. ↑ a b Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 53–54. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
  10. ↑ Praca zbiorowa: Zwierzęta: encyklopedia ilustrowana. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005, s. 118. ISBN 83-01-14344-4.
  11. ↑ D.J. Chivers, M.V. Anandam, C.P. Groves, S. Molur, B.M. Rawson, M.C. Richardson, Ch. Roos & D. Whittaker: Family Hylobatidae (Gibbons). W: R.A. Mittermeier, A.B. Rylands & D.E. Wilson (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 3: Primates. Barcelona: Lynx Edicions, 2013, s. 754–791. ISBN 978-84-96553-89-7. (ang.).
  12. ↑ D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Hylobatidae. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2020-02-05].
  13. ↑ David Attenborough, Life of Mammals, Episode 8: Life in the Trees. BBC Warner, 2003
  14. ↑ Edward Osborne Wilson: Socjobiologia. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo s.c., 2001. ISBN 83-7150-682-1.
  15. ↑ Jerzy A. Kowalski: Homo eroticus. Opole: Wydawnictwo IBS, 2011, s. 18, seria: Eros i logos. ISBN 978-83-931776-0-8.
  16. ↑ Kazimierz Kowalski: Ssaki, zarys teriologii. Warszawa: PWN, 1971, s. 406.
  17. ↑ Wilson Don E. & Reeder DeeAnn M. (red.): Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3.). Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2008-05-20]. (ang.).
  18. ↑ Geissmann, Thomas. Gibbon Systematics and Species Identification (en)
  19. ↑ N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-09-26]. (ang.).
  20. ↑ Class Mammalia. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 173–177. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).
  21. ↑ C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 264–270. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
  22. ↑ W.D. Matthew & W.W. Granger. New fossil mammals from the Pliocene of Sze-chuan, China. „Bulletin of the American Museum of Natural History”. 48 (17), s. 588, 1923. (ang.). 
  23. ↑ S.T. Turvey, K. Bruun, A. Ortiz, J. Hansford, S. Hu, Y. Ding, T. Zhang & H.J. Chatterjee. New genus of extinct Holocene gibbon associated with humans in Imperial China. „Science”. 360 (6395), s. 1347, 2018. DOI: 10.1126/science.aao4903. (ang.). 
  24. ↑ Y.-r. Pan: Primates. W: G.-q. Qi & W. Dong (redaktorzy): Lufengpithecus hudienensis site. Science Press: Beijing, 2006, s. 131–148. ISBN 978-7-03-016443-8. (chiń.).
  25. ↑ CITES: Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora, Appendices I, II and III. 2010. [dostęp 2012-02-07]. (ang.). Załączniki I, II i III w formacie pdf (pl)
  26. ↑ Zagrożone gatunki z rodziny Hylobatidae w wykazie IUCN (en) [dostęp 20 maja 2008]

Bibliografia

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Gibbonowate&oldid=75110368”