Wikipedia

Francisco Varela

chilijski biolog, filozof

Francisco Javier Varela García (ur. 7 września 1946 w Santiago de Chile, zm. 28 maja 2001 w Paryżu) – biolog (neurobiologia) i filozof pochodzenia chilijskiego, od roku 1974 praktykujący buddysta[1], absolwent Harwardu, m.in. dyrektor CNRS, wykładowca kognitywistyki i epistemologii w École polytechnique i University of Paris[2], jeden z głównych twórców teorii autopoezy, autor m.in. książek Principles of Biological Autonomy (1979)[3] i The Embodied Mind. Cognitive Science and Human Experience (1991)[4][5]; inspirator utworzenia i organizator Mind and Life Institute[6]. Był również czynnym popularyzatorem swoich koncepcji i wyników badań. Prowadził m.in. wykłady na konferencjach TED, publikowane w internetowych portalach edukacyjnych (m.in. wystąpienia Qué no es vida?[7], Reflections on Consciousness[8] i inne nt. nauki, sztuki i religii[9]).

Francisco J. Varela
Ilustracja
Data urodzenia

7 września 1946

Data śmierci

28 maja 2001

Zawód, zajęcie

biolog, filozof (filozofia umysłu) kognitywista

Tytuł naukowy

doktor

Alma Mater

Harvard University

Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach
Strona internetowa

Życiorys

edytuj

Edukacja

edytuj
 
Humberto Maturana, nauczyciel i późniejszy współpracownik

Ukończył[2][10]

  • 1951–1963 – German Lyceum, Santiago, Chile
  • 1964–1966 – Pontifical Catholic University of Chile (UC, PUC), School of Medicine w Santiago
  • 1965–1967 – University of Chile; stopień M.Sc. w dziedzinie biologii
  • 1968–1970 – Harvard University; stopień Ph.D. w dziedzinie biologii

W Instytucie Pedagogiki Uniwersytetu chilijskiego uzyskał ponadto licencjat z filozofii; w Centro de Estudios Humanísticos de la Escuela de Ingeniería wysłuchał wykładów Roberto Torrettiego(inne języki)[11] – filozofa zaliczanego do największych chilijskich myślicieli XX wieku, znawcy dzieł Kanta[12].

Profesorem biologii był Humberto Maturana, filozof umysłu, przyszły współpracownik naukowy[13].

Praca zawodowa

edytuj

Stanowiska akademickie[2][10]:

Tematyka badań

edytuj

Jego mentorem od czasów studiów był Humberto Maturana, który w 1960 roku wrócił ze Stanów Zjednoczonych, gdzie pracował w Massachusetts Institute of Technology, zajmując się – wspólnie z Jerome Lettvinem – anatomią i neurofizjologią zwierząt, głównie wzrokiem[13] (zob. oko żaby).

W Santiago kontynuował badania, włączając do nich Francisco Varelę, początkowo studenta, a wkrótce pracownika uniwersytetu. Badania zmierzały do wyjaśnienia przebiegu procesów poznawczych i ich roli w kształtowaniu się świadomości i samoświadomości.

W ramach pracy doktorskiej nt. Retinas; Information processing in the compound eye Varela zajmował się problemami przetwarzania informacji odbieranych przez zmysł wzroku owadów, czyli w ich oku złożonym z wielu fasetek, z odrębnymi aparatami dioptrycznymi i receptorami (tworzą odpowiednik „siatkówki” w analizatorze wzrokowym człowieka). W oku powstaje obraz mozaikowy, złożony z niezależnie spostrzeganych małych wycinków pola widzenia.

 
 
Tematyka pierwszych publikacji: Jak zwierzęta widzą? Kto widzi prawdziwy kolor?[a][14]
Oczy złożone
1969 – „The fine structure of the visual system of the honeybee”,
1971 – F. Varela, „Self-consciousness: Adaptation or epiphenomenon?”,

Wśród kolejnych opublikowanych przez niego prac wymienia się artykuły nt. procesu wzrokowego poznawania obserwowanego otoczenia przez pszczoły miodne (np. 1972 – H. Maturana, F. Varela, S. Frenk, Size constancy and the problem of perceptual spaces).

 
H. Maturana w czasie wykładu (2012)

Weszło to w zakres wieloletnich poszukiwań rozwiązań podstawowych problemów filozoficznych (zob. epistemologia), dotyczących życia jako zjawiska, takich jak biogeneza, dylemat psychofizyczny, zagadnienia świadomości zwierząt w różnych okresach ewolucji, istnienie lub nieistnienie rzeczy samej w sobie (por. esencjalizm a fenomenalizm). Prace doprowadziły m.in. do opisu systemu autopoietycznego (zasad samoorganizacji systemów złożonych). Stały się podstawą tzw. cybernetyki drugiego rzędu („cybernetyka cybernetyk”)[15].

Jednym z celów badań stało się poszukiwanie odpowiedzi na pytania Thomasa Nagela: Jak to jest być nietoperzem? lub rozwiązania „trudnego problemu” świadomości, wskazanego przez Davida Chalmersa[16][b]

Wśród najbardziej znanych dokonań F. Vareli wymienia się opracowanie koncepcji systemu autopoietycznego[18] oraz zastosowanie enaktywnego podejścia[c] do systemu nerwowego i poznania oraz do układu odpornościowego.

Przykład rezultatów skanowania MEG (badania mózgu dziecka obserwującego mimikę matki, M. Hirata i wsp., 2014)

Varela wskazywał, że istota świadomości jest trudna do wyjaśnienia (jest od wieków przedmiotem sporów myślicieli), ponieważ nie może być rozwiązana metodami obiektywnymi, z wykorzystaniem danych dostępnych wyłącznie „z zewnątrz” – gromadzonych przez behawiorystów w czasie obserwacji zachowań, interpretacji mowy ciała i mimiki (zob. np. prace P. Ekmana) lub przez neuronaukowców, stosujących takie nowoczesne techniki badań laboratoryjnych, jak EEG, MEG, PET lub MRI, w tym fMRI. Dowodził, że w czasie badania świadomości człowieka konieczne i możliwe jest stosowanie również „perspektywy pierwszoosobowej”, że opis stanów własnego umysłu dostarcza niezbędnych „danych z wewnątrz”. Źródło takich danych jest z konieczności subiektywne, lecz mogą one być wiarygodne (jednoznaczne i powtarzalne), jeżeli badana osoba jest dobrze przygotowana do analizowania własnego samopoczucia, a naukowiec zna język (klasyfikację możliwych stanów umysłu), stosowany w czasie jego opisu[18]. Varela stwierdził, że realizacja odpowiedniego programu badań, który nie mieści się w granicach takich multidyscyplinarnych dziedzin nauki jak neuronauka i kognitywistyka, wymaga wykorzystania fenomenologii. Nową dziedzinę nazwał „neurofenomenologią”, uznając ją za „metodologiczne lekarstwo na «trudny problem»”[14][22] (Maturana i Varala bywają zaliczani do konstruktywistów zorientowani poznawczo[23]).

W czasie wywiadu, który przeprowadziła Susan Blackmore, zatytułowanego O świadomości wiemy tyle, co ludzie przed Galileuszem patrzący w niebo (cytat z treści wywiadu), Varela skomentował m.in. wpływ, jaki wywarła na niego filozofia buddyjska[18]:

… zabrało mi około dziesięciu lat, by zdać sobie sprawę z tego, że za moją praktyką uspokajania umysłu kryła się jego buddyjska teoria. Było to fascynujące – jak ukryty skarb, który ludzie ci utrzymywali przy życiu oraz wspaniale wyrażali i analizowali. To był punkt, w którym tradycja pierwszej osoby wpłynęła na moje życie profesjonalne […] Doprowadziło mnie to jednoznacznie do pojęcia wcielenia, które wyraziłem w mojej książce The Embodied Mind (Wcielony umysł). Uczyniłem to po to, by przesunąć naukę kognitywną od idei przetwarzania informacji ku perspektywie enaktywnej, wcielonej, która obecnie przyjmuje się całkiem dobrze. Zmieniło to mój sposób uprawiania nauki, a sformułowanie neurofenomenologii jest krokiem w tym właśnie kierunku.

Nowe koncepcje uczonych z Santiago bardzo wysoko oceniał m.in. Fritjof Capra; w artykule zatytułowanym The Santiago Theory of Cognition, The Immune System Our Second Brain, wyraził opinię, że „teoria z Santiago” jest pierwszą teorią naukową, która likwiduje wskazany przez Kartezjusza podział rzeczywistości na fizyczną i umysłową (dualizm kartezjański), pokazując dwa nierozerwalnie związane aspekty życia (na każdym poziomie organizacji) – aspekt procesu i aspekt struktury[24].

Publikacje

edytuj

Artykuły naukowe

edytuj

Spośród bogatego zbioru opracowanych artykułów poniżej wymieniono tytuły wydanych w okresie pięciu pierwszych lat, charakteryzujące źródła inspiracji naukowych autora[2][10]:

  • 1969 – F. Varela, K.R. Porter, The fine structure of the visual system of the honeybee. I. The retina, J.Ultrastruct.Res. 29:236–258.
  • 1970 – F. Varela, H. Maturana, Time courses of excitation and inhibition in the vertebrate retina, Exp.Neurol. 26:53–59.
  • 1970 – F. Varela, The fine structure of the visual system of the honeybee.II. The lamina, J.Ultrastruct.Res 31:178–194.
  • 1970 – F. Varela, W. Wiitanen, Optics in the compound eye of the honeybee, J.Gen.Physiol., 55:336–358.
  • 1971 – W. Wiitanen, F. Varela, Analysis of the organization and overlap of visual fields in the compound eye of the honeybee, J.Gen.Physiol. 57:303–325.
  • 1971 – F. Varela, Self-consciousness: Adaptation or epiphenomenon?, Studium Generale 24:426–439.
  • 1971 – D. Moran, F. Varela, Microtubules and sensory transduction, Proc.Natl.Acad.Sci.USA 68:757–760.
  • 1971 – F. Varela, The vertebrate and the compound eye in evolutionary perspective, Vision Res. (Suppl.) 11:201–210.
  • 1972 – H. Maturana, F. Varela, S. Frenk, Size constancy and the problem of perceptual spaces, Cognition 1:97–104.
  • 1973 – F. Varela, H. Maturana, Mechanism and biological explanation, Phil.Sci. 39:378–382.
  • 1974 – F. Varela, H. Maturana, R. Uribe, Autopoiesis: The organization of living systems, its characterizationand a model, Biosystems 5:187–196. Reprinted in: Cybernetics Forum 10:7–14,1982; German translation in:, Erkennen: Die Organisation und Verkörperung von Wirklichkeit, Vieweg, Wiesbaden, 1982, s. 157–167; Italian translation in: La Nuova Critica, No 64, 1982, s. 5–21.

Książki

edytuj

Wybór[2][10]:

  • F. Varela, Los Ojos de los Insectos, Editorial Alhambra, Madryt, 1974
  • H. Maturana, F. Varela, Autopoiesis and Cognition: The realization of the living D. Reidel, Boston, 1980; wydana w językach (kolejno): hiszpański, włoski, niemiecki, japoński, portugalski, francuski
  • H. Maturana, F. Varela, The Tree of Knowledge: A new look at the biological roots of human understanding, Shambhala/New Science Library, Boston, 1987; wydana w językach (kolejno): hiszpański, niemiecki, włoski, japoński, duński, holenderski, grecki, francuski, portugalski, słoweński, wietnamski, rosyjski
  • F. Varela, Connaître: Les Sciences Cognitives, tendences et perspectivess, Editions du Seuil, Paris, 1988; wyd. 2: Invitation aux Sciences Cognitives, Seuil, Points Sciences, 1996 (wydana w językach: włoski, hiszpański, niemiecki, portugalski)
  • F. Varela, E. Thompson, E. Rosch, The Embodied Mind: Cognitive science and human experience, MIT Press, Cambridge, 1991; wydana lub planowana do druku w językach: niemiecki, włoski, francuski, hiszpański, portugalski, brazylijski, japoński, koreański, chiński
  • F. Varela, Un Know-how per l’ettica, The Italian Lectures 3, Editrice La Terza, Roma, 1992; do 1999 roku przetłumaczona na język (kolejno): niemiecki, portugalski, francuski, hiszpański, angielski
zapowiedzi (po lipcu 2000)
  • E. Thompson, F. Varela, Lived Body: Why the Mind is not in the Head, Harvard University Press
  • N. Depraz, F. Varela, P. Vermersch, On Becoming Aware: Steps to a Phenomenological Pragmatics, Benjamin Publishing, Advances in Consciousness Research, Nowy Jork
  • F. Varela, Laying down a Path in Walking: Cognition from an enactive viewpoint

Mind and Life Institute

edytuj
Osobny artykuł: Mind and Life Institute.

Fascynacja filozofią buddyjską sprawiła, że w latach 1983–1984 Francisco Varela rozpoczął starania o utworzenie forum poważnego dialogu o związkach buddyzmu i nauki. Otrzymał zapewnienie Dalajlamy XIV – bardzo zainteresowanego nauką zachodnią[25] – o zadowoleniu z takiej inicjatywy. Wspólnie z prawnikiem o podobnych zainteresowaniach, R. Adamem Engle, zorganizował w październiku 1987 roku pierwsze spotkanie – interdyscyplinarną międzykulturową debatę o zagadnieniach umysłu i życia[1]. Spotkania postanowiono ponawiać. W kolejnych latach pojawiła się inicjatywa powołania Mind and Life Institute i rozpoczęcia wspólnych badań naukowych, których kierunki są omawiane w czasie Dialogów z Dalajlamą. Instytut (MLI) powołano w 1990 roku. Wyniki badań, prowadzonych w różnych laboratoriach badawczych świata (m.in. neuroobrazowania mózgu osób w różnym stopniu kontrolujących stan umysłu dzięki medytacji), są tematem licznych publikacji i prezentacji na międzynarodowych konferencjach[26].

Wyróżnienia i upamiętnienie

edytuj

Wybór[2][10]:

  • Presidential Medal of Italy for Contributions to Science and Culture
  • 1986 – Interamerican Science Prize Manuel Noriega (O.A.S.) for Biological Sciences
  • 1984 – Alexander von Humboldt Fellow
  • 1983 John S. Guggenheim Fellow –
  • 1981–1984 – Director, Chilean Society for Biological Research
  • 1976–1978 – Alfred P.Sloan Foundation Award in the Neurosciences
  • 1968–1970 – Fulbright Travel Fellow
  • 1968–1970 – Paul Mazur Fellowship for Graduate Study, Harvard University

Instytut MLI upamiętnił Francisco Varelę ustanawiając The Mind and Life Francisco J. Varela Research Awards (Varela Awards)[27]. Fritjof Capra i Pier Luigi Luisi zadedykowali mu swoją książkę The Systems View of Life: A Unifying Vision[d][28].

Życie osobiste

edytuj

Francisco Varela był dwukrotnie żonaty. Pierwszą żoną była Leonor z domu Palma. Mieli troje dzieci (Leonor, Alejandra, Javier)[29][30]. Z drugą żoną – Amy Cohen Varela – miał syna Gabriela[29][e]. Zmarł w wieku 54 lat z powodu choroby nowotworowej, zachowując do końca życia zainteresowanie wybraną dziedziną badań (w 2000 roku ósmą z dyskusji Mind and Life, dotyczącą emocji destrukcyjnych i możliwości im przeciwdziałania, obserwował za pośrednictwem telewizyjnego łącza biura Dalajlamy[31]).

Uwagi

edytuj
  1. ↑ Zobacz też – Barwa kwiatów i wzrok zwierząt.
  2. ↑ David John Chalmers twierdzi, że funkcjonalistyczne teorie świadomości dostarczają rozwiązań „problemów łatwych” (jak dochodzi do tego, że „zdajemy sobie sprawę” z czegoś, co jest), podczas gdy istnieje „problem trudny”, dotyczący uświadomienia sobie, „jakie” to jest[17], np. kuszący smak i zapach, niepokojący dźwięk, bolesne wspomnienie (zob. qualia).
  3. ↑ Słowo „enact” oznacza w tym przypadku nieustanne wzajemne powiązanie między organizmem i jego środowiskiem (świat i umysł nie są dwoma istniejącymi bytami, lecz układem wzajemnie kształtujących się części). Wyrażenie „zastosowanie enaktywnego podejścia” oznacza nieograniczanie się do badań uświadomionego poczucia tożsamości, lecz uwzględnienie „ucieleśnionego poznania” (embodied cognition), zachodzącego zwykle bez udziału świadomości, wskutek stopniowego gromadzenia doświadczeń. Jako przykład bywa podawane kształtowanie się umysłu dziecka pod wpływem cielesnych doznań lub późniejsze zmiany postrzegania i działania, zachodzące pod wpływem wszystkich uwarunkowań biologicznych, psychologicznych i społecznych[19][20]. Nurt enaktywizmu reprezentuje m.in. Mark Johnson, autor m.in. książki Znaczenie ciała. Estetyka rozumienia ludzkiego[21], nie jest to jednak nurt powszechnie uznawany. Wielu kognitywistów nadal uważa, że enaktywizm jest ekstrawagancją, a mózg jest rodzajem neurokomputera, będącego wytworem ewolucji[14] (zob. też reprezentacja enaktywna).
  4. ↑ To the memory of Francisco Varela (1946–2001), who introduced us to each other and who inspired both of us with his systemic vision and spiritual orientation.
  5. ↑ Według Notable Names Database (NNDB) Gabriel Varela był czwartym dzieckiem Leonor i Francisca Vareli[30].

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b Goleman 2003 ↓, s. 551.
  2. ↑ a b c d e f Francisco J. Varela 1946–2001. [w:] The Observer Web: archival collection of materials on Francisco Varela’s life and career [on-line]. Randall Whitaker. [dostęp 2016-01-06]. (ang.).
  3. ↑ Matthew Witten. Francisco J. Varela: Principles of Biological Autonomy. „Systems Research & Behavioral Science”. 26 (1), s. 88–89, January 1981. Elsevier North-Holland, Inc.. DOI: 10.1002/bs.3830260110. (ang.). 
  4. ↑ Francisco J. Varela, Evan Thompson, Eleanor Rosch, The Embodied Mind Cognitive. Science and Human Experience, [w:] Informacje o autorze i książce, MIT Press, 1991, ISBN 978-0-262-22042-2 [dostęp 2016-01-08] (ang.).
  5. ↑ Goleman 2003 ↓, s. 539–540, 548–549, 551.
  6. ↑ People > The Mind & Life Institute Board of Directors. [w:] Strona internetowa The Mind & Life Institute [on-line]. www.mindandlife.org. [dostęp 2016-01-05]. (ang.).
  7. ↑ Qué es la vida?. [w:] nagranie wystąpienia [on-line]. www.youtube.com. [dostęp 2016-01-08]. (ang.).
  8. ↑ Francisco Varela: Reflections on Consciousness. [w:] nagranie wystąpienia [on-line]. www.youtube.com. [dostęp 2016-01-08]. (ang.).
  9. ↑ Francisco Varela on science, art and religion 1983. [w:] nagranie wystąpienia [on-line]. www.youtube.com. [dostęp 2016-01-08]. (ang.).
  10. ↑ a b c d e Francisco Varela: Resume. [w:] Francisco Varela’s Home Page [on-line]. franciscovarela.franzreichle.ch, 1 lipca 2000 (ostatnia modyfikacja). [dostęp 2016-01-12]. (fr.).
  11. ↑ Biografía de Francisco J. Varela. [w:] Universidad en Linea [on-line]. www.ecovisiones.cl. [dostęp 2016-01-13]. (hiszp.).
  12. ↑ Roberto Torretti (1930-). [w:] Memoria Chilena [on-line]. www.memoriachilena.cl. [dostęp 2016-01-13]. (hiszp.).
  13. ↑ a b Humberto Maturana Romecin (1928-). [w:] Infoamérica [on-line]. Universidad de Málaga, infoamerica.org. [dostęp 2016-01-13]. (hiszp.).
  14. ↑ a b c Francisco Varela, Herve Kempf. Entretien avec Francisco Varela par Herve Kempf; Le cerveau n’est pas un ordinateur On ne peut comprendre la cognition si l’on s’abstrait de son incarnation. „La Recherche”, s. 109–112, Avril 1998. Financière Tallandier. ISSN 0029-5671. (fr.). 
  15. ↑ Ranulph Glanville. The purpose of second-order cybernetics. „Kybernetes”. 33 (9/10), s. 1379–1386, 2004. Emerald Group Publishing Limited. (ang.). , pdf.
  16. ↑ David Chalmers. [w:] Strona domowa [on-line]. David Chalmers, Philosophy Program, RSSS, Canberra ACT 0200, Australia. [dostęp 2016-01-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-02-23)]. (ang.).
  17. ↑ Marcin Miłkowski: Świadomość: łatwy i trudny problem. Argument z wiedzy. [w:] Prezentacja wykładowa IFiS PAN [on-line]. [dostęp 2016-01-15].
  18. ↑ a b c Susan Blackmore, Francisco Varela; przełożył Paweł Kamiński. „O świadomości wiemy tyle, co ludzie przed Galileuszem patrzący w niebo” – wywiad z Francisco Varelą, neurofenomenologiem (fragment książki: Susan Blackmore ‘Conversations on Consciousness’, Oxford 2005, s. 222–233). „Znaczenia, Kultura, komunikacja, społeczeństwo”, 2005. www.e-znaczenia.pl. 
  19. ↑ Włodzisław Duch (UMK): 9.3. Umysł ucieleśniony, 9.4. Neurofilozofia, 9.5. Enaktywizm i znaczenie ciała. [w:] Wykłady nt. Wstęp do Kognitywistyki > 9. Neurofilozofia [on-line]. www.fizyka.umk.pl. [dostęp 2016-01-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-11-27)].
  20. ↑ Tomasz Korbiak. Radykalny enaktywizm a konserwatywna kognitywistyka (recenzja pracy: Daniel D. Hutto, Erik Myin, Radicalizing Enactivism: Basic Minds without Content, Cambridge, Massachusetts: MIT Press 2013). „Akademia”, s. 123–133. www.academia.edu. Cytat: …posiadanie treści nie jest konstytutywne dla prostych umysłów (basic minds), a co za tym idzie, reprezentacyjność nie należy do natury umysłu i procesy poznawcze należy tłumaczyć raczej w kategoriach zapętlonych interakcji ucieleśnionego umysłu ze środowiskiem. Treść (w tym reprezentacje środowiska) jest w ujęciu Hutto i Myina czymś filogenetycznie i ontogenetycznie późniejszym, nadbudowującym się nad prostymi umysłami dopiero po zanurzeniu ich w kulturze i praktykach językowych.. 
  21. ↑ Mark Johnson: Znaczenie ciała. Estetyka rozumienia ludzkiego. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2015. ISBN 978-83-7969-037-4.
  22. ↑ Francisco Varela, przełożył: Robert Poczobut. Neurofenomenologia: metodologiczne lekarstwo na trudny problem. „AVANT. Pismo awangardy filozoficzno-naukowej (oryg. „Journal of Consciousness Studies” 3 (4): 330–349, lipiec 1996)”. 1, s. 32–73, 2010. Ośrodek Badań Filozoficznych, www.avant.umk.pl. ISSN 2082-6710. 
  23. ↑ Michał Wendland. Wiele twarzy konstruktywizmu. Różnorodność stanowisk konstruktywistycznych i ich klasyfikacje. „Kultura i Historia”, 2014. ISSN 1642-9826. 
  24. ↑ Fritjof Capra, The Santiago Theory of Cognition, The Immune System Our Second Brain, www.combusem.com (ang.).; według en:Wiki: Capra, Fritjof, The Santiago Theory of Life and Cognition, la revista Be-Vision 9.1 (1986), s.59–60.
  25. ↑ The Dalai Lama and Western Science. [w:] Strona konferencji 'Mind and Life XIII, Washington [on-line]. investigatingthemind.org, 2005. [dostęp 2017-03-24]. (ang.).
  26. ↑ Mission. [w:] Strona internetowa The Mind & Life Institute [on-line]. www.mindandlife.org. [dostęp 2016-01-16]. (ang.).
  27. ↑ Varela Awards. [w:] Strona internetowa Mind and Life Institute [on-line]. www.mindandlife.org. [dostęp 2016-01-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-04-18)]. (ang.).
  28. ↑ Fritjof Capra, Pier Luigi Luisi: The Systems View of Life: A Unifying Vision. [w:] Informacje bibliograficzne [on-line]. Cambridge University Press, June 2014. [dostęp 2016-01-16]. (ang.).
  29. ↑ a b „Journal of Consciousness Studies”. 8 (8), s. 66–69, 2001. [dostęp 2017-03-24]. (ang.). 
  30. ↑ a b Leonor Varela. [w:] Notable Names Database (NNDB) [on-line]. [dostęp 2014-09-13]. (ang.).
  31. ↑ Goleman 2003 ↓.

Bibliografia

edytuj
  • Daniel Goleman: Emocje destrukcyjne. Jak możemy je przezwyciężyć?. Dom wydawniczy Rebis, 2003-01-01.

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Francisco_Varela&oldid=75024129”