Wikipedia

Arun (rzeka w Chinach i Nepalu)

rzeka w Himalajach

Arun (nep. अरुण, Aruṇ) – rzeka w Himalajach płynąca przez Chiny (Tybet) i Nepal.

Arun
Ilustracja
Arun w Parku Narodowym „Makalu-Barun”
Kontynent

Azja

Państwo

Chińska Republika Ludowa, Nepal

Lokalizacja

Himalaje Wysokie

Rzeka
Długość ok. 530 km
Powierzchnia zlewni

33 523 km²

Źródło
Miejsce północne stoki Sziszapangmy
Współrzędne

28°29′42,7″N 85°53′52,8″E/28,495194 85,898000

Ujście
Recypient Kosi
Współrzędne

26°55′03,0″N 87°09′21,2″E/26,917500 87,155889

Położenie na mapie Nepalu
Mapa konturowa Nepalu, po prawej znajduje się punkt z opisem „źródło”, natomiast na dole po prawej znajduje się punkt z opisem „ujście”
Multimedia w Wikimedia Commons

Początkowo płynie przez południowy Tybet (powiaty Tingri i Gamba[1]). Wypływa z północnego stoku Sziszapangmy. Płynie na wschód w dolinie między Himalajami a Transhimalajami, równolegle do tybetańskiego odcinka Brahmaputry, po jego południowej stronie. Po około 240 km przyjmuje płynący z naprzeciwka (ze wschodu) największy dopływ, Yairu Zangbo, i ostro skręca na południe, tworząc jar między masywami Makalu i Kanczendzongi. Dolina Arunu na pograniczu Tybetu i Nepalu składa się ze stosunkowo szerokich dolin i kilku przełomów[2] o stosunkowo łagodnym spadku bez dużych wodospadów[1]. Po tybetańskiej stronie wpadają do niej z prawej strony Zhagar Qu i Kada Qu[2]. Nepalskie dopływy to Hewa Khola, Piluwa Khola, Pikhuwa Khola, Barun(inne języki), Sabha Khola i Sankhuwa Khola[3]. Pierwszą nepalską miejscowością nad rzeką jest przygraniczna wieś Kimathanka[4]. Na terenie Nepalu Arun łączy się z rzekami Sunkosi(inne języki) i Tamar(inne języki), tworząc rzekę Kosi[2]. Nepalski odcinek rzeki ma długość około 155 km, a większość zlewni (28 368 km² z 33 523 km²) znajduje się po tybetańskiej stronie[3].

W Tybecie górny odcinek nazywany jest Main Qu (tyb. སྨན་ཆུ, Wylie: sman chu), a dolny – Pum Qu (tyb. བུམ་ཆུ, Wylie: bum chu; także: Phung Chu[2], Bhong Chu[1], Phung-czu[5]). W europejskiej literaturze również wobec tych odcinków używa się nepalskiej nazwy Arun[2][6][7].

Prawdopodobnie Arun należał do systemu rzecznego Brahmaputry jako jej prawy dopływ. Wówczas cały jego bieg znajdował się u północnych podnóży Himalajów. Około 89 000 lat temu prawdopodobnie nastąpił kaptaż przez system Gangesu. Płynąc w poprzek grzbietu Himalajów, Arun wyżłobił kanion o głębokości ok. 5000 m. Erozja usunęła masę górotworu, czego skutkiem są ruchy izostatyczne wzmacniające o kilkadziesiąt metrów wypiętrzanie okolicznych szczytów, w tym Mount Everestu[8]. W XX w. dominował pogląd, że przełom Arunu jest doliną antecedentną, czyli wrzynającą się wypiętrzający się łańcuch górski, zachowując pierwotny bieg. Podnoszone są argumenty, że ilość wody niesionej przez tybetański odcinek jest zbyt mała, aby wyżłobić tak głęboki jar, a za kaptaż odpowiedzialna jest erozja wsteczna dawniej źródłowego, obecnie dolnego odcinka dawnego Arunu. W grę na niektórych odcinkach może też wchodzić dawny kaptaż lodowców. Tę hipotezę wspierają niektóre cechy geomorfologiczne dolin Arunu i jego dopływów[9].

Arun płynie przez obszary klimatu górskiego odpowiadające strefom o charakterze umiarkowanym, alpejskim i arktycznym. Mimo że tylko 16% zlewni leży na południe od Himalajów, ze względu na ich cień opadowy, ponad 70% wody, którą niesie rzeka pochodzi z nepalskiej części zlewni. Szczyt opadów (60–80%) przypada na letni monsun od czerwca do sierpnia[3]. Południkowo biegnący przełom Arunu jest miejscem, w które wnika monsun, przez co opady są tam kilkukrotnie wyższe niż w okolicy[10].

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b c C.J. Morris, The Gorge of the Arun, „The Geographical Journal”, 62 (3), 1923, s. 161, DOI: 10.2307/1780654, JSTOR: 1780654.
  2. ↑ a b c d e L.R. Wager, The Arun River Drainage Pattern and the Rise of the Himalaya, „The Geographical Journal”, 89 (3), 1937, s. 239–250, DOI: 10.2307/1785796, ISSN 0016-7398, JSTOR: 1785796 [dostęp 2024-11-03].
  3. ↑ a b c Sabin Dangol, Rocky Talchabhadel, Vishnu Prasad Pandey, Performance evaluation and bias correction of gridded precipitation products over Arun River Basin in Nepal for hydrological applications, „Theoretical and Applied Climatology”, 148 (3-4), 2022, s. 1353–1372, DOI: 10.1007/s00704-022-04001-y, ISSN 0177-798X [dostęp 2024-11-03] (ang.).
  4. ↑ Arun Valley Trek / Bhot Khola Trek / Hatiya Kimathanka Trek [online], Earth Paradise [dostęp 2024-11-03].
  5. ↑ Arun, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2024-11-02].
  6. ↑ Skorowidz nazw, [w:] Świat, atlas geograficzny: z częścią encyklopedyczną, Wyd. 1, Warszawa-Wrocław: Polskie Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych im. Eugeniusza Romera, 1995, s. 12, ISBN 978-83-7000-341-8.
  7. ↑ Artur Karp, Joanna Kusio, Maciej Zych (red.), Nazewnictwo geograficzne świata. Z. 4: Azja Południowa, Warszawa: Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 2005, s. 90, ISBN 978-83-239-9018-5 [dostęp 2024-11-02].
  8. ↑ Xu Han i inni, Recent uplift of Chomolungma enhanced by river drainage piracy, „Nature Geoscience”, 17 (10), 2024, s. 1031–1037, DOI: 10.1038/s41561-024-01535-w, ISSN 1752-0894 [dostęp 2024-11-02] (ang.).
  9. ↑ Takashi Nakata i inni, Geomorphological evidence inconvenient for the antecedent rivers of the Arun and Tista across the Himalayan range, „Journal of Mountain Science”, 21 (9), 2024, s. 3001–3017, DOI: 10.1007/s11629-023-8341-x, ISSN 1672-6316 [dostęp 2024-11-04] (ang.).
  10. ↑ David R. Montgomery, Drew B. Stolar, Reconsidering Himalayan river anticlines, „Geomorphology”, 82 (1-2), 2006, s. 4–15, DOI: 10.1016/j.geomorph.2005.08.021 [dostęp 2024-11-03] (ang.).
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Arun_(rzeka_w_Chinach_i_Nepalu)&oldid=75292968”