Arbela
Arbela (asyryjskie Arbail[1], zapisywane uruArba/Erba-ìl[2], współczesny Irbil) – starożytne miasto w północnej Mezopotamii, położone na równinie rozciągającej się na wschód od rzeki Tygrys, pomiędzy rzekami Wielki Zab i Mały Zab[3]. Historia zasiedlenia tego miasta obejmuje okres od (co najmniej) ostatnich wieków wczesnej epoki brązu, aż do okresu rzymskiego[3]. W miejscu gdzie istniało to miasto nie prowadzone były nigdy większe prace wykopaliskowe, gdyż cały ten teren zajmuje zabudowa współczesnego irackiego miasta Irbil[3].
 Mapa Mezopotamii z zaznaczonym położeniem najważniejszych asyryjskich miast, w tym miasta Arbela | |
| Państwo | |
|---|---|
Położenie na mapie Iraku  | |
 36°11′28″N 44°00′33″E/36,191111 44,009167
| |
Historia
edytujMiasto to, pod nazwą Urbilum, pojawia się po raz pierwszy w źródłach pisanych z okresu panowania III dynastii z Ur (2113-2005 p.n.e.)[3]. Jeden z władców tej dynastii, Szulgi (2096-2048 p.n.e.), spustoszyć miał region w którym leżało Urbilum, a jego następca, Amar-Suen (2047-2038 p.n.e.), przyłączyć miał ten region do swego państwa[3]. W okresie istnienia państwa staroasyryjskiego Urbil/Urbilum znalazło się wśród miast zdobytych przez Szamszi-Adada I (1814-1782 p.n.e.) w trakcie jego wyprawy wojennej przeciw królestwu Qabra[3].
Na początku I tys. p.n.e. miasto to, zwane teraz Arbelą (asyryjskie Arbail), wchodziło już w skład państwa asyryjskiego[3]. Wielokrotnie stanowiło ono punkt wyjściowy dla asyryjskich wypraw wojennych prowadzonych w kierunku wschodnim[3]. Pod koniec panowania Salmanasara III (858-824 p.n.e.) Arbela wraz z Aszur, Niniwą i 24 mniejszymi miastami dołączyła do wielkiej rebelii Aszur-da’’in-apla, syna króla[3]. Rebelię tą udało się stłumić dopiero Szanszi-Adadowi V (823-811 p.n.e.), innemu synowi i następcy Salmanasara III[3].
Szczyt rozwoju Arbela osiągnęła za panowania Aszurbanipala (668-637? p.n.e.), który wzniósł w tym mieście jedną ze swych głównych rezydencji[3]. W niej przyjął on ambasadorów króla Urartu, najprawdopodobniej Rusy II, po swym zwycięstwie nad Elamitami[3]. W 615 r. p.n.e. miasto zdobył i zajął medyjski król Kjaksares[3]. Za panowania Achemenidów (VI-IV w. p.n.e.) Arbela była jednym z ważniejszych miast stworzonego przez nich imperium[3]. W pobliżu tego miasta rozegrała się w październiku 331 r. p.n.e. bitwa pod Gaugamelą, w której Aleksander Macedoński zadał decydującą klęskę królowi perskiemu Dariuszowi III[3].
Asyryjska nazwa miasta
edytujArbail, asyryjska nazwa miasta, pochodzi od akadyjskich słów arba ilī, znaczących dosłownie „czwórka bogów”[3]. Nazwa ta powstała najprawdopodobniej w wyniku błędnej asyryjskiej interpretacji pierwotnej nazwy miasta - Urbil/Urbilum[3]. Nowa nazwa miała bez wątpienia za zadanie podkreślić religijny charakter miasta[3]. Wśród bóstw czczonych w Arbeli szczególnego znaczenia nabrała bogini Isztar, która jako Isztar z Arbeli stała się jednym z najważniejszych bóstw asyryjskiego panteonu[3].
Asyryjska prowincja Arbela
edytujArbela jako asyryjska prowincja wymieniana jest po raz pierwszy w źródłach pisanych z okresu panowania Adad-nirariego III (810-783 p.n.e.)[1]. Brak wcześniejszych wzmianek o niej wynika być może stąd, iż wówczas stanowić ona mogła część innej, większej prowincji[1]. Z asyryjskich list i kronik eponimów znamy imiona trzech gubernatorów Arbeli - byli nimi Sil-Isztar (sprawował urząd eponima w 787 r. p.n.e.)[4][5], Pan-Aszur-lamur (sprawował urząd eponima w 759 r. p.n.e.)[4][6] i Nabu-le’i (sprawował urząd eponima w 702 r. p.n.e.)[4][7]. Prowincja Arbela wzmiankowana jest też w dekretach Adad-nirariego III (810-783 p.n.e.) oraz w listach i dokumentach administracyjnych z czasów panowania Sargona II (722-705 p.n.e.), Asarhaddona (680-669 p.n.e.) i Aszurbanipala (668-627? p.n.e.)[1].
Przypisy
edytuj- ↑ a b c d Radner K., Provinz. C, w: Reallexikon..., s. 45.
- ↑ Borger R., Assyrisch-babylonische Zeichenliste, Neukirchen-Vluyn 1978, s. 93.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s hasło Arbela, w: Bryce T., The Routledge..., s. 59-60.
- ↑ a b c Assyrian Eponym List. oracc.museum.upenn.edu. [dostęp 2014-10-29]. (ang.).
- ↑ Glassner J.-J., Mesopotamian..., s. 169.
- ↑ Glassner J.-J., Mesopotamian..., s. 171.
- ↑ Glassner J.-J., Mesopotamian..., s. 175.
Bibliografia
edytuj- hasło Arbela, w: Bryce T., The Routledge Handbook of the Peoples and Places of Ancient Western Asia, Routledge 2013, s. 59-60.
- Glassner J.-J., Mesopotamian Chronicles, Society of Biblical Literature, Atlanta 2004.
- Radner K., Provinz. C, w: Reallexikon der Assyriologie, tom XI (Prinz, Prinzessin - Samug), Walter de Gruyter, Berlin - New York 2006-2008, s. 42-68.