66 Kaszubski Pułk Piechoty

66 Kaszubski Pułk Piechoty im. Marszałka Józefa Piłsudskiego (66 pp) – oddział piechoty Wojska Polskiego II RP.

66 Kaszubski Pułk Piechoty

Historia
Państwo	Polska
Sformowanie	1919
Rozformowanie	1939
Nazwa wyróżniająca	Kaszubski
Patron	Józef Piłsudski
Tradycje
Święto	26 czerwca
Nadanie sztandaru	22 września 1929
Kontynuacja	16 Brygada Zmechanizowana
Dowódcy
Pierwszy	por. Leon Kowalski
Ostatni	płk Stefan Michalski
Działania zbrojne
wojna polsko-bolszewicka kontruderzenie znad Wieprza (16–26 VIII 1920) bitwa nad Niemnem (20–26 IX 1920) kampania wrześniowa bitwa o Pomorze (1–3 IX 1939) bitwa pod Mełnem (1–3 IX 1939) bitwa nad Bzurą (9–18 IX 1939)
Organizacja
Dyslokacja	Chełmno
Rodzaj sił zbrojnych	wojsko
Rodzaj wojsk	piechota
Podległość	16 Pomorska Dywizja Piechoty

Szkic działań bojowych pułku w latach 1919-1920

Tablica pamiątkowa w Terespolu

Formowanie pułku

Na podstawie rozkazu dziennego Nr 30 dowódcy Dywizji Strzelców Pomorskich, płk. Stanisława Wilhelma Skrzyńskiego z dnia 8 października 1919, tydzień później, w garnizonie Poznań, w koszarach na Jeżycach, porucznik Leon Kowalski rozpoczął formowanie Kaszubskiego Pułku Strzelców Pomorskich. Organizacja jednostki zakończona została w maju następnego roku.

Tradycje pułku kultywuowała 16 Pomorsko-Warmińska Brygada Zmechanizowana im. Hetmana Wielkiego Koronnego Stanisława Koniecpolskiego.

Wojna polsko-bolszewicka

21 czerwca dwubatalionowy 66 pułk piechoty wszedł w skład grupy pułkownika Łuczyńskiego i obsadził w systemie dozorowym wzniesienia pod Bobrujkami na wschodnim brzegu Mytwy. Dowództwo pułku i batalion odwodowy oraz bateria 9 pułku artylerii polowej stanęły we wsi Saniuki. Na skrzydłach pułk graniczył odpowiednio: na północy z 34 pułkiem piechoty rozwiniętym w Kustownicy, na południu z 22 pułkiem piechoty ze stanowiskiem dowodzenia w Dobryniu. 25 czerwca stanowiska na wzgórzach obsadził II batalion ppor. Marcina Kamińskiego, liczący 218 żołnierzy i posiadający na wyposażeniu 7 ckm-ów. Trzy kompanie: 5. sierżanta Kohnke, 7. podporucznika Badziąga i 8. chorążego Jana Hirsza rozmieszczono w okopach, a 6 kompania podporucznika Barga zajęła stanowiska przy drodze Saniki - Kustownica, z zadaniem osłony lewego skrzydła batalionu. Kompania karabinów maszynowych wydzieliła 4 ciężkie karabiny maszynowe do 8 kompanii i jeden do 5., pozostawiając dwa w odwodzie przy dowództwie batalionu w Bobrujkach.

Wysłane patrole rozpoznawcze stwierdziły obecność silnych pododdziałów w wioskach Buda i Romanówka. O świcie 26 czerwca na pozycje II batalionu uderzyła tyraliera sowieckiego 216 pułku strzelców. W jego drugim rzucie maszerowały, prowadzone przez jadących konno dowódców i komisarzy, kolejne bataliony 216 ps. Nawała ogniowa polskiego pułku zadała Sowietom duże straty, ale mimo to na odcinku 5 kompanii dopiero w walce „na granaty” odparto przeciwnika. Kolejne ataki czerwonoarmistów spowodowały, że polska 5 i 6 kompania walczyły w okopach „na bagnety”. W załamaniu kolejnego natarcia pomogły ckm-y 8 kompanii. W efekcie Sowieci wycofali się w nieładzie. W kolejnym ataku nieprzyjaciel zmienił taktykę. Prowadził go w sześciu liniach tyralier, a piechotę wspierała artyleria. Zażarte walki trwały do 16.00. Dopiero wejście do walki odwodowego I/66 pułku piechoty zmusiło sowiecki 216 ps do odwrotu.

Od tego czasu pułk był kierowany na najtrudniejsze odcinki frontu. Kaszubi toczyli ważne boje nad rzeką Tremlą i Rzeczycą. Otoczony przez wroga pułk, na torze kolejowym Kobryń – Żabinka, musiał dalszą drogę torować sobie bagnetem. Później Kaszubi bili się w obszarze Brześcia nad Bugiem. Szczególnie zacięte były walki o Mokrany Stare i Nowe. W bitwie nad Wisłą pułk osłaniał tylko przemarsz 16 Dywizji Piechoty. 16 sierpnia 1920 roku przekroczono rzekę Wieprz. 24 sierpnia pułk dotarł do Łomży, a stąd do Kobrynia, aż, w końcu 14 września rozpoczął walki o Horodec. Był to najkrwawszy, najcięższy i ostatni bój Kaszubów w tej wojnie. Horodec został zdobyty 24 września 1920 roku.

Mapy walk pułku w 1920

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

Kawalerowie Virtuti Militari

Order Virtuti Militari

Żołnierze pułku odznaczeni Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari
plut. Bierzk Teofil	plut. Bączyński Jan	ppor. Elsner Piotr
sierż. Formela Leon	ppor. Jan Hirsz	ppłk Czesław Jarnuszkiewicz
kpt. Marcin Kamiński	por. Józef Kamiński	sierż. Kamiński Leonard
strz. Władysław Kaliszewski	por. Lucjan Józef Kępiński	kpr. Kiedrowski Jan
st. strz. Landowski Jan	kpr. Lizakowski Jan	ppor. Stefan Łukowicz
sierż. Łukowicz Teodor	kpr. Pawłowski Władysław	sierż. szt. Piechowski Franciszek
san. Przepiórka Bolesław	ppor. Marian Podwysocki	ppor. Józef Raś
ppor. Henryk Reszelski	kpt. Konstanty Rojek	strz. Józef Rybak
st. strz. Jakub Strzelka nr 252	kpr. Leon Wierzba	ppor. Konrad Żelazny
plut. Wiktor Żywicki

Pułk w okresie pokoju

Pieczęć pułku z 1920

Po zakończeniu wojny z bolszewikami pułk dyslokowany został z Nieświeża do pokojowego garnizonu Chełmno, w którym stacjonował do 1939. Był w składzie 16 Pomorskiej Dywizji Piechoty.

19 maja 1927 roku Minister Spraw Wojskowych marszałek Polski Józef Piłsudski ustalił i zatwierdził dzień 15 października, jako datę święta pułkowego. 17 lutego 1928 roku Minister Spraw Wojskowych marszałek Polski Józef Piłsudski przesunął datę święta pułkowego 66 pp z dnia 15 października na 26 czerwca.

Na podstawie rozkazu wykonawczego Ministerstwa Spraw Wojskowych do Departamentu Piechoty o wprowadzeniu organizacji piechoty na stopie pokojowej PS 10-50 z 1930 roku, w Wojsku Polskim wprowadzono trzy typy pułków piechoty. 66 pułk piechoty zaliczony został do typu I pułków piechoty (tzw. „normalnych”). W każdym roku otrzymywał około 610 rekrutów. Stan osobowy pułku wynosił 56 oficerów oraz 1500 podoficerów i szeregowców. W okresie zimowym posiadał batalion starszego rocznika, batalion szkolny i skadrowany, w okresie letnim zaś batalion starszego rocznika i dwa bataliony poborowych.

26 czerwca 1935 Minister Spraw Wojskowych „w celu uczczenia i utrwalenia pamięci Marszałka Józefa Piłsudskiego w pułkach: 1 szwoleżerów, 41 i 66 piechoty, których Szefem był Zmarły Marszałek oraz dla Korpusu Kadetów Nr 1, który w tytule swoim nosi Nazwisko Marszałka Piłsudskiego - ustanowił stałą oznakę żałobną”. Oznakę stanowiła czarna obwódka, średnicy 3 mm, złożona z podwójnego czarnego sznura - jedwabnego u oficerów i podoficerów zawodowych, a bawełnianego u szeregowców i kadetów – przyszyta do krawędzi lewego naramiennika kurtki i płaszcza, i noszona stale w służbie i poza służbą do wszystkich rodzajów ubioru wojskowego (zob. Kult Józefa Piłsudskiego).

Obsada personalna i struktura organizacyjna w marcu 1939
dowódca pułku	płk Stefan III Michalski
I z-ca dowódcy	vacat
adiutant	por. Józef Załoga
starszy lekarz	mjr dr Jan Durko
młodszy lekarz	vacat
II z-ca dowódcy (kwatermistrz)	mjr Tadeusz Stanisław Gontarski
oficer mobilizacyjny	kpt. Jan IV Pawłowski
zastępca oficera mobilizacyjnego	por. Jan Kazimierz Szymulski
oficer administracyjno-materiałowy	kpt. Władysław II Stefanowicz
oficer gospodarczy	por. int. Józef Wójcik
oficer żywnościowy	por. Jan Sieroń
oficer taborowy	kpt. tab. Władysław Rygiel
oficer placu Chełmno	kpt. adm. (piech.) Orest Białous
kapelmistrz	vacat
dowódca plutonu łączności	kpt. Stanisław Markowski
dowódca plutonu pionierów	por. Tadeusz Adam König
dowódca plutonu artylerii piechoty	por. art. Paulin Ignatowicz
dowódca plutonu ppanc.	por. Albin Jan Witkowski
dowódca oddziału zwiadu	por. Bolesław Stanisław Tkaczyk
I batalion
dowódca batalionu	mjr Andrzej Burnatowski
dowódca 1 kompanii	kpt. Kazimierz Bolesław Stanek
dowódca plutonu	por. Stefan Majewski
dowódca plutonu	ppor. Edward Daroń
dowódca 2 kompanii	kpt. Aleksander Buziuk
dowódca plutonu	por. Jan Momola
dowódca plutonu	ppor. Wincenty Tadeusz Gruszczyński
dowódca plutonu	ppor. Bolesław Bronisław Rusinowski
dowódca 3 kompanii	mjr Mieczysław III Ostrowski
dowódca plutonu	ppor. Franciszek Ksawery Skoczek
dowódca 1 kompanii km	kpt. Zygmunt Kowalski
dowódca plutonu	por. Franciszek Szymczak
dowódca plutonu	ppor. Władysław Golik
II batalion
dowódca batalionu	mjr Marian Aleksander Jankowski
dowódca 4 kompanii	kpt. Stanisław IX Zieliński
dowódca plutonu
dowódca 5 kompanii	kpt. Władysław Wysocki
dowódca plutonu	ppor. Feliks Kaczor
dowódca 6 kompanii	por. Eugeniusz Rykowski
dowódca 2 kompanii km	kpt. Józef Szymon Jezierski
dowódca plutonu	ppor. Tadeusz Stefan Rozbicki
III batalion
dowódca batalionu	mjr Franciszek II Kwaśnik
dowódca 7 kompanii	kpt. Bolesław Kluska
dowódca plutonu	ppor. Władysław Banaszkiewicz
dowódca plutonu	ppor. Henryk Malec
dowódca plutonu	ppor. Rudolf Krótki
dowódca 9 kompanii	kpt. Antoni I Kowalewski
dowódca plutonu	por. Tadeusz Stanisław Nowakowski
dowódca 3 kompanii km	kpt. Julian Tarnawski
dowódca plutonu	ppor. Paweł Pintscher
na kursie	por. Jan Józef Pleń
na kursie	ppor. Włodzimierz Kolanowski
Dywizyjny Kurs Dla Podoficerów Nadterminowych 5 DP
dowódca	kpt. Stefan Wacław Hilary Leontowicz
dowódca	plutonu por. Leon Brunon Flieger
66 obwód przysposobienia wojskowego „Chełmno”
kmdt obwodowy PW	kpt. adm. (piech.) Stanisław I Borowski
kmdt powiatowy PW Chełmno	por. kontr. piech. Leon Mondzielewski
kmdt powiatowy PW Świecie	ppor. kontr. piech. Jan Grochowski

66 pp w kampanii wrześniowej

Pułk walczył w składzie 16 DP

Mobilizacja

W dniu 24 sierpnia 1939 w garnizonie Chełmno, w ramach mobilizacji alarmowej w grupie niebieskiej w czasie od A 18 do A 36 został zmobilizowany w składzie etatowym 66 Kaszubski pułk piechoty. Dodatkowo w ramach również mobilizacji alarmowej w terminie od A 40 do A 44 zmobilizowano:

• samodzielną kompanię karabinów maszynowych i broni towarzyszącej nr 83,
• dwie kolumny taborowe nr 818 i nr 819,
• park intendentury typ I nr 803
• dowództwo 209 pułku piechoty z organami kwatermistrzowskimi, z kompletnymi kompaniami i plutonami pozabatalionowymi (bez plutonu artylerii piechoty).

Mobilizacja pułku przebiegła sprawnie, wyposażenie i uzbrojenie kompletne zgodnie z etatami.

Działania bojowe

Od 13 sierpnia 1939 I batalion 66 pułku piechoty wykonywał prace związane z budową umocnień polowych nad rzeką Osą, na odcinku pomiędzy miejscowością Orle i jeziorem Salno. Był to teren, gdzie w przyszłości miał prowadzić obronę 66 pp w składzie macierzystej 16 Pomorskiej Dywizji Piechoty, podporządkowanej dowódcy Grupy Operacyjnej "Wschód" gen. bryg. Mikołaja Bołtucia. W nocy 24/25 sierpnia na pozycje w rejonie Dwór Orle wymaszerował I batalion pułku, 26 sierpnia wymaszerowała pozostała część pułku w kierunku Mełna i Gruty. 28-29 sierpnia załadowano do transportów kolejowych Oddział Zbierania Nadwyżek 66 pp, który wyjechał do Radomia, do miejsca stacjonowania Ośrodka Zapasowego 16 DP. W kampanii wrześniowej 1939 roku pułk walczył w składzie macierzystej 16 Pomorskiej Dywizji Piechoty (Armia „Pomorze”). 31 sierpnia 1939 I batalion 66 pp zajął stanowiska bojowe na południowym brzegu rzeki Osa na odcinku od wsi Dąbrówka Królewska do wsi Peterhof. Reszta 66 pp stacjonująca w rejonie Mełna i stacji kolejowej Mełno stanowiła odwód dowódcy 16 DP z przeznaczeniem do wsparcia obrony na odcinku "Gruta".

Bitwa nad Osą

1 września 1939 o godz.8.00 placówki I batalionu na północnym brzegu Osy nawiązały kontakt ogniowy z niemiecką piechotą, która przekroczyła granicę. O godz. 10.00 na rozkaz mjr. Andrzeja Burnatowskiego zostały wycofane z przedpola na główną pozycję obrony batalionu I/66 pp. Pozycje batalionu znajdowały się pod ostrzałem niemieckiej artylerii od chwili rozpoczęcia wojny. 2 i 3 kompanie strzeleckie na swoich odcinkach odparły natarcie niemieckiej piechoty. Po odparciu natarcia wzmógł się ostrzał artylerii niemieckiej, w wyniku czego poległo 10 żołnierzy, a kilkunastu zostało rannych, wśród nich dowódca batalionu mjr Andrzej Burantowski. Dowództwo objął kpt. Zygmunt Kowalski. W godzinach popołudniowych grupa kilkudziesięciu niemieckich czołgów z batalionu I/10 pułku czołgów przekroczyła Osę i uderzyła na odcinku 3 kompanii strzeleckiej. Po unieruchomieniu kilku z nich, zatrzymano natarcie niemieckie. Przy silnym wsparciu artylerii ponowne niemieckie natarcie piechoty od czoła i czołgów od północnego zachodu na I batalion uzyskało powodzenie i wyparło na linię jezior. Zarządzony kontratak całego 66 pp ok. godz.18.00, doprowadził do częściowego odzyskania utraconego terenu, lecz nie zdołano odzyskać poprzednich pozycji I/66pp. W nocy nastąpiło przegrupowanie pułku, na odcinek Dąbrówka Królewska, dwór Annowo, wzg.107, którego bronił 66 pp płk. Stefana Michalskiego w składzie; pododdziały pułkowe i ponadto bataliony II/66 pp, I/65 pułku piechoty i III/64 pułku piechoty, wspierane przez dywizjon II/16 pułku artylerii lekkiej. Na odcinku "Gruta" płk. Zygmunta Bohusza-Szyszki 64 pp (bez batalionu) oraz III/66 pp w drugim rzucie I/66 pp. Rano bataliony i pułki 16 DP ze wsparciem 14 pułku piechoty 4 Dywizji Piechoty, miały wykonać natarcie celem, odzyskania utraconych dnia poprzedniego pozycji. O godz.8.00 z bardzo silnym wsparciem artyleryjskim i z czołgami niemieckie pułki piechoty 45 i 356 ze składu 21 i 228 DP wykonały wyprzedzające uderzenie na 16 DP. W ciężkich walkach spychając 66 pp i 64 pp ze stanowisk obronnych do godz.14.00 na linię toru kolejowego Grudziądz-Brodnica. Następnie pomimo wprowadzenia do walki 14 pp w walkach wieczornych i nocnych oddziały niemieckie dotarły do rubieży Okonin-Mełno. Wszystkie bataliony 66 pp pomimo spychania z bronionych pozycji, dokonywały kontrataków i odrzucały piechotę niemiecką, lecz przy znacznej przewadze artylerii niemieckiej, poniósł ciężkie straty osobowe i w broni i sprzęcie, w tym utraciły 3 armaty ppanc. Straty osobowe uzupełniono w nocy 2/3 września z batalionu marszowego 66 pp. Ciężko ranny między innymi został, por. Eugeniusz Rykowski oraz wielu poległo i zostało rannych. 3 września o świcie 66 pp na rozkaz przełożonych wycofał się wraz z macierzystą dywizją do rejonu Radzynia Chełmińskiego jako odwód GO "Wschód". Pododdziały pułku były atakowane przez lotnictwo niemieckie. Po odpoczynku i uporządkowaniu, o zmierzchu pułk podjął marsz odwrotowy w kierunku miejscowości Wąbrzeźno i Jaworze. W trakcie wycofywania poległ pod Jarantowicami kpt. Aleksander Baziuk. Rano 4 września pułk wraz z dywizją zajął obronę przejściową w rejonie Wąbrzeźna, wypoczywał uzupełniał broń i amunicję, porządkował pododdziały do 5 września.

Odwrót

Wieczorem 5 września podjął marsz odwrotowy nad Drwęcę w kierunku Golub-Dobrzyń przez Łążyn do lasów nad Wisłą w rejonie leśniczówki Silno. Po postoju w tym rejonie, 6 września podążył prawym brzegiem Wisły przez Bobrowniki na Włocławek, w trakcie marszu w rejonie Bobrowniki był ostrzelany przez niemieckich dywersantów. 7 września pułk odpoczywał w lasach w pobliżu Bobrowników, a 8 września przekroczył Wisłę po moście we Włocławku. Do końca tego dnia odpoczywał w lasach na południowy wschód od Włocławka. Wieczorem 8 września pułk podjął marsz w kierunku Gostynina, w trakcie postoju i marszu do "Kaszubów" z 66 pułku dołączyło ok. 100 żołnierzy z rozbitych oddziałów i zagubionych. 9 września pułk przebywał na postoju ubezpieczonym w cukrowni w Gostyninie. W nocy 9/10 września maszerował wraz z dywizjonem II/16 pal, szosą kutnowską z Gostynina, w rejon na północ od leśniczówki Listca. Zatrzymał się na postój ubezpieczony na północ od wsi Oporów.

Udział w bitwie nad Bzurą

10 września wieczorem 66 pp w ugrupowaniu bojowym z dywizjonem I/16 pal, jako czołowy oddział 16 DP maszerował, przez Żychlin szosą Kutno-Łowicz, na Zduny Kościelne, Strugienice. Jako straż przednia poruszał się I batalion. Marsz pułku był obserwowany przez niemieckie lotnictwo, atakowano z powietrza głównie tabory i uchodźców cywilnych którzy byli łatwym celem. 11 września do natarcia w kierunku Łowicza wyruszyły 64 i 65 pułki piechoty. 66 pp z II/16 pal był w odwodzie dywizji początkowo w rejonie Zduny, Strużenice, a później w rejonie Szymanowice, Małaszyce. O zmroku 12 września został wysłany I batalion pod dowództwem kpt. Stefana Leontowicza (objął dowództwo po rannym pod Jackowicami kpt. Zygmuncie Kowalskim), do natarcia na Łowicz od strony zachodniej. W ślad za zgrupowaniem uderzeniowym 16 DP (64 i 65 pp) po zdobyciu Łowicza i wykonaniu krótkiego pościgu za wrogiem, na południowy brzeg Bzury przeszedł odwodowy 66 pp. Zgodnie z rozkazem dowódcy Armii „Pomorze” gen dyw. Władysława Bortnowskiego, nocą 12/13 września cała 16 DP przeszła na północny brzeg Bzury. 66 pp zajął obronę na odcinku od Łowicza do Zabostowa. Ok godz. 10.00 14 września pułk odparł kilka niemieckich prób forsowania Bzury. Następnie ok. godz.12.00 sam przystąpił do natarcia poprzez rzekę mając w I rzucie I i II bataliony nacierał w kierunku na Janowice. W II rzucie był III batalion, natarcie 66 pp wspierał dywizjon I/16 pal. Dzięki wsparciu artylerii wyparto niemiecki 54 pułk piechoty z rejonu Janowice, Mysłaków. Wzięto do niewoli wielu pozostawionych rannych żołnierzy niemieckich i nieco ciężkiej broni piechoty. W godzinach popołudniowych natarcie pułku zostało zatrzymane przez kontratak niemieckiego 51 pp ze składu niemieckiej 18 DP. Niemiecki kontratak ze wsparciem kilku dywizjonów artylerii zmusił batalion I/66 pp do cofnięcia się z Mysłakowa i Janowic. Wprowadzony do walki III/66 pp, na odcinku natarcia I/66 pp chwilowo zatrzymał niemieckie natarcie. W wyniku włączenia się do walki ponownie niemieckiego 54 pp, bataliony I/66 pp i III/66 pp zostały wyparte za Bzurę. Batalion II/66 pp utrzymał swój teren, zajmując do wieczora przyczółek od wsi Janowice, do lasu Janowice i brzegu Bzury. W walkach na południowym brzegu Bzury 66 pp poniósł ciężkie straty osobowe. Poległo wielu żołnierzy pułku między innymi por. Jan Szymulski, mjr Stanisław Deduchowski, kpt. Jan Markowski, por. Eugeniusz Rykowski, ppor. Paweł Pintcher. Z całego pułku pozostało ok. 1000 żołnierzy.

15 września w nocy dywizja zajęła obronę na północnym brzegu Bzury. Ok. godz. 10.00 piechota niemiecka przy silnym wsparciu artylerii uderzyła na obronę 66 pp i całej 16 DP. Wróg do osłony swojego natarcia użył ludności cywilnej z Łowicza i okolic. W trakcie niemieckiego natarcia, pędzona przed piechotą niemiecką ludność cywilna, poniosła ciężkie straty od ognia artylerii i broni maszynowej polskiej obrony. Część cywilów utonęła w Bzurze, pozostałych żołnierze niemieccy wykłuli bagnetami. Ataki niemieckie ponawiano do końca dnia, ze wsparciem dodatkowo lotnictwa niemieckiego. Stanowiska obronne utrzymano. 16 września 66 pp wraz z pozostałą częścią macierzystej dywizji bronił odcinka na kierunku Łowicza wraz z 64 pp, przed atakami niemieckiej 18 DP. Por. Leon Flieger na czele grupki ok. 20 żołnierzy dokonał wypadu na grupę niemieckich czołgów, niszcząc 3 z nich. Po zmroku 16 DP na rozkaz dowódcy armii wycofała się. 66 pp dotarł do miejscowości Czerniew, rano 17 września. Zajął I i II batalionem skraj lasu Czerniew, a III batalion pozostał w odwodzie w dworze Czerniew, pododdziały pułkowe i dowództwo w Kiernozi. Pułk był wspierany przez dywizjon I/16 pal. O godz. 10.00 na stanowiska pułku wyszło natarcie niemieckiej piechoty wspartej czołgami. Walka trwała do zmierzchu. Jako pierwszy szykujący się do odmarszu II/66 pp został zaatakowany przez pododdział czołgów z 2 pułku czołgów 1 Dywizji Pancernej, na zachód od Kiernozi przy drodze z Żychlina. II batalion został rozbity ponosząc bardzo ciężkie straty w poległych i rannych, wśród nich kpt. Jan Pawłowski, w walce zniszczono co najmniej 2 czołgi, kilka uszkodzono. Pozostałe siły pułku walczyły na przemian z czołgami niemieckimi z 1 D Panc. i piechotą z 18 DP, były atakowane przez lotnictwo. 66 pp walczył na swoich stanowiskach do zmroku.

Następnie wycofywał się w kierunku Iłowa. Po zmroku podjął marsz, lecz wobec zatorów na wszystkich drogach zebranych taborów całej armii, odłączył się od macierzystej dywizji. Po przejściu Iłowa zgodnie z rozkazem płk. Zygmunta Bohusza-Szyszki, poprzez wieś Uderz dotarł do wsi Rokicina. Pozostałości 66 pp składające się z resztek I i III batalionów i części pododdziałów pułkowych, wieczorem podjęły próbę sforsowania Bzury w rejonie Kamiona. Natarcie resztek 66 pp liczących kilkuset żołnierzy oraz doraźnie zebranych i podporządkowanych dowództwu pułku grup z innych jednostek, dotarło do północnego brzegu Bzury. Sforsowano rzekę i pomimo ostrzału przez niemiecką artylerię, wyparto w walce niemiecką obsadę brzegu południowego. Część zgrupowania zdołała przebić się do skraju Puszczy Kampinoskiej. W trakcie boju żołnierze 66 pp ponieśli dalsze wysokie straty w poległych i rannych, wśród poległych znaleźli się: śmiertelnie ciężko ranny płk Stefan Michalski, mjr Franciszek Kwaśnik, por. Jan Momola, por. Jan Pleń i wielu innych strzelców, podoficerów i oficerów młodszych. 18 września był ostatnim dniem istnienia 66 Kaszubskiego pp, jako jednostki zorganizowanej. Pojedynczy żołnierze pułku lub małych grupkach, samodzielnie i po dołączeniu do innych jednostek przedzierali się przez Puszczę Kampinoską. Część z nich została w niej ranna, poległa lub dostali się do niewoli. Niewielu dotarło do Warszawy i walczyło w jej obronie do 28 września 1939.

Walki oddziałów II rzutu mobilizacyjnego 66 pp

29 sierpnia 1939 wyjechał z Chełmna do Radomia Oddział Zbierania Nadwyżek 66 pp i wszedł tam w skład Ośrodka Zapasowego 16 DP. Nadwyżkami dowodził mjr Tadeusza Gontarski, w ich skład weszli żołnierze pozostali po mobilizacji alarmowej pododdziałów piechoty zmobilizowanych w Chełmnie, nadwyżki sprzętu, wyposażenia i broni. W dniu 30 sierpnia nadwyżki 66 pp znalazły się w Radomiu. Z uwagi na przełamanie obrony na styku Armii „Kraków“ i Armii „Łódź“, przez jednostki pancerno-motorowe ze składu niemieckiej 10 Armii, zaistniała nagła potrzeba przyspieszenia przygotowań do obrony Kielc i Radomia. W okresie od 1 do 3 września na rozkaz tworzącego Podgrupę „Radom“ ppłk. dypl. Bronisława Kowalczewskiego, ppłk Tadeusz Knopp zastępca dowódcy ośrodka, sformował improwizowany pułk piechoty pod swoim dowództwem. III batalion bojowy tego pułku zorganizowano z żołnierzy 66 pp, pod dowództwem mjr Tadeusza Gontarskiego. Batalion jak i cały pułk nie posiadał częściowo broni strzeleckiej, wyposażenia, hełmów. Natomiast umundurowanie było niekompletne lub starych wzorów, które przywieziono ze sobą lub pozyskano z magazynów 72 pułku piechoty w Radomiu. Brakowało kuchni polowych, taborów, środków łączności, żołnierze posiadali bieliznę starą, buty stare. 3 września pułk wymaszerował z Radomia do wsi pod Radomiem w kierunku lotniska.

Pozostała część żołnierzy OZ 16 DP dla której nie wystarczyło broni i mundurów w liczbie ok. 1 000 pod dowództwem kpt. Zygmunta Sterza i por. Bolesława Firyna, nocą 6/7 września pomaszerowała pieszo do Kowla. 18 września pozostałość dotarła do Kowla, tam rozformowano OZ 16 DP, większość żołnierzy udała się w kierunku Bugu i po drodze dołączyła do SGO "Polesie".

Staraniem ppłk. Bronisława Kowalczewskiego, wieczorem 3 września pułk otrzymał kbk wz. 29, była to broń nowa fabrycznie, przewieziona autobusami i ciężarówkami z Fabryki Karabinów i Zakładów Amunicyjnych. Przywiezione w skrzyniach kbk z produkcji bieżącej z bagnetami i amunicją, były zakonserwowane. Nie było do nich pasów nośnych, jak również żabek do bagnetów. Ponadto uzyskano dużą ilość granatów ręcznych również wprost z fabryki. Batalion 66 pp wraz z pułkiem został załadowany w 4 września o godz. 5-6.00 do wagonów kolejowych i przetransportowany do rejonu na północ od Skarżyska Kamiennego, gdzie przybył ok. godz.12.00. Po wyładowaniu schronił się do lasu z uwagi na bombardowanie Skarżyska. Następnie wyruszył marszem pieszym do lasu koło dworu Łączna, w pobliżu skrzyżowania szosy Kielce-Skarżysko Kamienna i drogi do Mniowa. Wcześniej ppłk Tadeusz Knopp z własnej inicjatywy nawiązał kontakt z Główną Składnicą Uzbrojenia nr 2 w Stawach k/Dęblina i uzyskał dla pułku 24 ckm i 6 armat ppanc. oraz spory zapas amunicji. Broń i amunicja została dowieziona autobusami i ciężarówkami na pozycje obronne pułku. Pułk był chwilowo w odwodzie Grupy płk. dypl. Kazimierza Glabisza.

Walki o Radom i Kielce

5 września rano po marszu pułk zajął stanowiska obronne; na lewo od szosy Radom-Kielce batalion I (64 pp), na prawo od niej batalion II (65 pp), w odwodzie batalion III (66 pp). 6 września ok. godz. 10.30 pododdziały I rzutowych batalionów weszły w styczność bojową oddziałami niemieckimi. Po częściowym przełamaniu obrony 93 pułku piechoty bataliony II i później I wykonały kontratak na oddziały niemieckiej 2 Dywizji Lekkiej. Oba bataliony poniosły ciężkie straty. Walki obronne na pozycji odwodowej pułku w rejonie Kajetanowa prowadził III batalion pułku, również poniósł wysokie straty. W pobliżu miejscowości Gózd batalion kontratakował na oddziały niemieckiej 2 D Lek. zadając jej straty. W wyniku walk zdobyto wiele broni strzeleckiej, uszkodzono również 4 czołgi i 1 samochód pancerny. Żołnierze batalionu podczas walk zmagali się także z pożarem lasu, gdzie walczyli. W czasie walki zdezerterowali z batalionu wszyscy żołnierze narodowości niemieckiej. Batalion 66 pp prowadził działania opóźniające na szosie Kielce-Suchedniów. Doszło do odłączenia się kilkudziesięciu żołnierzy, którzy oddalili się w celu poszukiwania pożywienia. Rano 7 września zajął stanowiska obronne w rejonie Osełkowa po zachodniej stronie szosy. W godz.13-15. 00 batalion odparł natarcie piechoty niemieckiej wspartej kilkoma czołgami i silnym ogniem artylerii. Po godz. 17.00 batalion wycofał się za rzekę Kamienną w kierunku Kleszczyna i Parszowa. W rejon Parszowa batalion dotarł około północy z 7/8 września. Tam zarządzono odpoczynek, nakarmiono żołnierzy i przeprowadzono reorganizację pułku ppłk. Tadeusza Knoppa. Z uwagi na niski stan osobowy pułku ok. 600 żołnierzy, sformowano z niego batalion zbiorczy. 8 września w godzinach popołudniowych batalion zbiorczy ppłk. Knoppa przemieścił się do rejonu leśniczówki Jasieniec. W tym rejonie podczas odpoczynku doszło do potyczki z niemieckim patrolem pancernym. Tego dnia batalion pomorski OZ 16 DP, wraz z pozostałymi dwoma z Podgrupy Radom dołączyły do 12 Dywizji Piechoty gen. bryg. Gustawa Paszkiewicza. Batalion zbiorczy OZ 16 DP znalazł się w kolumnie marszowej z taborami 12 DP. W trakcie dalszego marszu w nocy 8/9 września pod wsią Stare Maziarze, natknięto się na niemieckie stanowiska obronne. Doszło do walki ogniowej batalionu z niemiecką obsadą wsi, o świcie 9 września wyczerpała się amunicja strzelecka i do armat ppanc. Gdy na przedpolu batalionu pojawiły się niemieckie pojazdy pancerne, prawdopodobnie na rozkaz ppłk. Tadeusza Knoppa doszło do rozproszenia resztek batalionu na grupki, które miały kierować się w kierunku Ostrowca Świętokrzyskiego lub za Wisłę. Był to kres istnienia resztek batalionu.

Obsada batalionu bojowego III (66 pp) w składzie improwizowanego pułku OZ 16 DP

• dowódca batalionu - mjr Tadeusz Gontarski
• dowódca 7 kompanii strzeleckiej - ppor. rez. Tadeusz Szpilczyński
• dowódca 8 kompanii strzeleckiej - por. Jan Sieroń
• dowódca 9 kompanii strzeleckiej - por. Tadeusz Nowakowski
• dowódca 3 kompanii ckm - kpt. Stanisław Markowski

Obsada dowódcza i struktura organizacyjna we wrześniu 1939
Stanowisko	Stopień, imię i nazwisko
Dowództwo
dowódca pułku	płk Stefan III Michalski
I adiutant	kpt. Jan Pawłowski
II adiutant	por. Zygmunt Chrzanowski
oficer informacyjny	ppor. Bolesław Rusinowski
oficer łączności	por. Leon Flieger
kwatermistrz	kpt. Władysław Stefanowicz
oficer płatnik	NN
oficer żywnościowy	por. Bolesław Tkaczyk
naczelny lekarz	mjr lek. dr Jan Durko
kapelan	kap. ks. Jan Tołpa
I batalion
dowódca I batalionu	mjr Andrzej Burnatowski (do 1 IX 1939) kpt. Zygmunt Kowalski (do 12 IX 1939) kpt. Stefan Leontowicz
adiutant batalionu	ppor. Bazyli Rumierz por. Marcin Ciężkowski
dowódca plutonu łączności	por. Janusz Sławiński ppor. rez. Józefowicz
dowódca 1 kompanii strzeleckiej	kpt. Kazimierz Stanek
dowódca 2 kompanii strzeleckiej	por. Jan Kazimierz Szymulski(† do 14 IX 1939) por. Jan Szymański
dowódca 3 kompanii strzeleckiej	por. rez. Antoni Mąka
dowódca 1 kompanii ckm	kpt. Zygmunt Kowalski
II batalion
dowódca II batalionu	mjr Stanisław Deduchowski †14 IX Zabostów kpt. Jan Pawłowski
adiutant batalionu	ppor. Hołoga por. Paweł Lesiński
dowódca plutonu łączności	por. Leon Rindwelski plut. Stanisław Goral
dowódca 4 kompanii strzeleckiej	kpt. Jan Markowski († do 14 IX 1939)
dowódca 5 kompanii strzeleckiej	por. Jan Piotr Momola
dowódca 6 kompanii strzeleckiej	por. Eugeniusz Rykowski († do 14 IX 1939) ppor. Tadeusz Galik
dowódca 2 kompanii ckm	kpt. Aleksander Buziuk († do 3 IX 1939) ppor. Leon Wanta
III batalion
dowódca III batalionu	mjr Franciszek Kwaśnik
adiutant batalionu	ppor. Władysław Pawłowski
dowódca plutonu łączności	ppor. Henryk Podwilski
dowódca 7 kompanii strzeleckiej	por. rez. Jerzy Piszcz por. Stefan Majewski
dowódca 8 kompanii strzeleckiej	por. rez. Ignacy Pierzyński (do 14 IX 1939) ppor. Paweł Pintcher (†14 IX 1939)
dowódca 9 kompanii strzeleckiej	kpt. Antoni Kowalewski
dowódca 3 kompanii ckm	por. Jan Józef Pleń
Pododdziały specjalne
dowódca kompanii przeciwpancernej	por. Franciszek Szymczak
dowódca plutonu artylerii piechoty	kpt. Tomasz Magierło (do 4 IX 1939) por. art. Paulin Ignatowicz
dowódca kompanii zwiadowców	kpt. Władysław Wysocki
dowódca plutonu łączności	NN
dowódca plutonu pionierów	por. Tadeusz Koenig
dowódca plutonu przeciwgazowego	ppor. rez. Tadeusz Ławicki

Symbole pułku

Sztandar 66 pułku piechoty

Odznaka 66 pp noszona na kołnierzu

Sztandar

22 września 1929 roku, w Grudziądzu, generał dywizji Mieczysław Norwid-Neugebauer wręczył pułkowi chorągiew ufundowaną przez szefa - Pierwszego Marszałka Polski Józefa Piłsudskiego. Chorągiew wykonana została zgodnie z wzorem określonym w Ustawie z dnia 1 sierpnia 1919 roku o godle i barwach Rzeczypospolitej Polskiej, a 8 października 1929 roku Prezydent RP Ignacy Mościcki zatwierdził wzór lewej strony płachty chorągwi 66 pp. Od 28 stycznia 1938 roku chorągiew pułkowa zaczęła być oficjalnie nazywana sztandarem. Obecnie sztandar znajduje się w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie.

Odznaka pamiątkowa

15 września 1925 roku Minister Spraw Wojskowych generał dywizji Władysław Sikorski zatwierdził odznakę pamiątkową 66 Pułku Piechoty. Odznaka ma kształt ośmiokątnej tarczy z czarnym gryfem kaszubskim na żółtym tle. W otoku granatowym napis „NIGDE DO ZGUBE NIE PRZYŃDĄ KASZUBE” połączone z czterema powtórzonymi numerami pułkowymi „66” układającymi się w ramiona krzyża, między które wplecione są inicjały Józefa Piłsudskiego „JP”. Oficerska - dwuczęściowa, wykonana w srebrze, emaliowana. Na rewersie próba srebra i imiennik grawera WG.

Żołnierze pułku

Dowódcy pułku

• por. Leon Kowalski (od 8 X 1919)
• płk piech. Czesław Jarnuszkiewicz (4 V 1920 – III 1927 → dowódca piechoty dywizyjnej 16 DP)
• płk dypl. piech. Adam Brzechwa-Ajdukiewicz (III 1927 – VIII 1931 → dowódca piechoty dywizyjnej 28 DP)
• ppłk / płk dypl. piech. Leon Koc (VIII 1931 – XI 1935 → szef WINO)
• ppłk / płk piech. Stefan III Michalski (VII 1935 – 18 IX 1939)

Zastępcy dowódcy pułku

• ppłk piech. Stanisław Oziewicz (VII 1922 – III 1927)
• mjr / ppłk piech. Stanisław Waradzyn (V 1927 – III 1932)
• ppłk dypl. piech. Franciszek Pokorny (III 1932 – VII 1937 → dowódca 54 pp)
• ppłk piech. Józef Popek (do VIII 1939 → dowódca 209 pp)

II zastępca (kwatermistrz)

• mjr piech. Tadeusz Stanisław Gontarski (XI 1934 – 1939)

Żołnierze 66 pułku piechoty – ofiary zbrodni katyńskiej

Biogramy ofiar zbrodni katyńskiej znajdują się między innymi w bazach udostępnionych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Muzeum Katyńskie.

Nazwisko i imię	stopień	zawód	miejsce pracy przed mobilizacją	zamordowany
Gabrych Alojzy	ppor. rez.	nauczyciel	szkoła w Lesznie Wlkp.	Katyń
Kalwary Samuel	ppor. rez.	tłumacz		Katyń
Kowalski Mirosław	ppor. rez.	urzędnik	Stocznia MW w Gdyni	Katyń
Majewski Jan	chor. rez.	rolnik	dzierżawca maj. Rusinowe Ber.	ULK
Nierzwicki Mieczysław	ppor. rez.	księgowy	„Przechowo-Młyny i Tartaki” SA	Katyń
Piechowski Konrad	ppor. rez.			Charków
Poraziński Leon	ppor. rez.	nauczyciel		Katyń
Przytuła Paweł	ppor. rez.	nauczyciel	kier. szkoły w Gowidlinie	Charków
Rykowski Eugeniusz	porucznik	żołnierz zawodowy	dowódca 6/66 pp	Katyń
Skorowski Józef	ppor. rez.	nauczyciel	szkoła w Tuchlinie	Katyń
Stasiak Stanisław	ppor. rez.	nauczyciel	szkoła w Aleksandrowie	Charków

Bibliografia

• Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2016-02-15].
• Paweł Błaszkowski: 16 Dywizja, jej powstanie, organizacja i udział w walkach. Grudziądz: Zakłady Graficzne Wiktora Kulerskiego, 1929.
• Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24 zeszyt 2, dział III. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.
• Zdzisław Jagiełło: Piechota Wojska Polskiego 1918-1939. Warszawa: Bellona, 2007. ISBN 978-83-11-10206-4.
• Wacław Jankiewicz: Zarys historji wojennej 66-go Kaszubskiego Pułku Piechoty im. Marszałka J. Piłsudskiego. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1929, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
• Janusz Odziemkowski: Leksykon wojny polsko – rosyjskiej 1919 – 1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2004. ISBN 83-7399-096-8.
• Bronisław Prugar-Ketling (red.): Księga chwały piechoty. Warszawa: Departament Piechoty MSWojsk., Warszawa 1937–1939. Reprint: Wydawnictwo Bellona, 1992.
• Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
• Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918-1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918-1939: Polskie Siły Zbrojne Na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-204-3299-2.
• Paweł Janicki, Mateusz Leszczyński: 16 Pomorska Dywizja Piechoty. Wielka księga piechoty polskiej 1918–1939 tom 16. Warszawa: Edipresse Polska SA, 2017. ISBN 978-83-7945-608-6.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
• Olgierd Borkowski: 16 Pomorska Dywizja Piechoty w wojnie obronnej 1939 roku. Warszawa-Poznań: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1989. ISBN 83-01-08942-3.
• Stanisław Krasucki: Sześćdziesiąty Szósty Kaszubski. Bydgoszcz: Koło Żołnierzy 66 Kaszubskiego Pułku Piechoty im. J. Piłsudskiego w Chełmnie, 1998. ISBN 83-909337-0-5.
• Zbigniew Gnat-Wieteska: 66 Kaszubski Pułk Piechoty im. Marszałka Józefa Piłsudskiego. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej, zeszyt 96. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 2020. ISBN 978-83-66508-04-0.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Awanse oficerskie w Wojsku Polskim 1935-1939. Wyd. 2 poszerzone. Warszawa: Wydawnictwo Tetragon Sp. z o.o., 2021. ISBN 978-83-66687-09-7.
• Piotr Zarzycki: Południowe Zgrupowanie Armii "Prusy" we wrześniu 1939 roku. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2001. ISBN 83-88973-02-9.
• Maciej Wyrwa: Nieodnalezione ofiary Katynia? : lista osób zaginionych na obszarze północno-wschodnich województw II RP od 17 września 1939 do czerwca 1940. Pruszków: Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia, 2015. ISBN 978-83-64486-31-9.