Żuraw (zwyczajny)
Żuraw[5], żuraw popielaty[6], żuraw szary[7] (Grus grus) – gatunek dużego ptaka z rodziny żurawi (Gruidae), zamieszkujący północną i środkową część Eurazji. Do niedawna można go było spotkać w całej Europie. W wyniku osuszania podmokłych lasów zniszczono jego lęgowiska i obecnie na południe od Bałtyku i na południu Europy występuje tylko wyspowo. Ciągły zasięg obejmuje Półwysep Skandynawski, północną Rosję i Azję aż po wschodnią Syberię. Wiosenne powroty w marcu i kwietniu, a jesienne przeloty we wrześniu i październiku. Zimuje na Półwyspie Iberyjskim, we Francji, w Afryce Północnej aż do Sudanu, na Bliskim Wschodzie, w Pakistanie, Indiach, a także południowych i wschodnich Chinach[2].
| Grus grus[1] | |||
| (Linnaeus, 1758) | |||
| |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Podtyp | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Infragromada | |||
| Rząd | |||
| Rodzina | |||
| Podrodzina | |||
| Rodzaj | |||
| Gatunek |
żuraw | ||
| Synonimy | |||
|
| |||
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[4] | |||
 | |||
| Zasięg występowania | |||
 letnie lęgowiska zimowiska | |||
.jpg)
W Polsce niezbyt liczebny lub rzadko spotykany ptak lęgowy niżu, lokalnie średnio liczebny[8]. Według szacunków Monitoringu Flagowych Gatunków Ptaków, w latach 2010–2012 populacja żurawia w Polsce liczyła 20–22 tysięcy par lęgowych[9], najczęściej i najwięcej liczebnie, występuje na północy i zachodzie kraju[8]. Często spotykany na przelotach, zimuje wyjątkowo[8].
Charakterystyka
edytuj- Wygląd zewnętrzny
- Sylwetka wysmukła, wyprostowana. Większy od bociana i łatwo od niego odróżnialny po długich, zwisających w kształcie pióropusza ozdobnych piórach na ogonie i grzbiecie. Są to wydłużone, pokarbowane lotki III rzędu. Upierzenie godowe żurawia jest popielate, a końcówki skrzydeł czarne. Górna część głowy koloru karminowego, boki białe, czoło i przód długiej szyi czarne. Latem często wierzch ciała robi się brązowawy od wcieranego szlamu lub żelazistej wody torfowisk. Młode są brunatne bez plam na głowie i ozdobnych piór.
- Rozmiary
- długość ciała ok. 95–125 cm; rozpiętość skrzydeł 180–200 cm[2], a nawet do 240 cm[8]
- Masa ciała
- samce 5,1–6,1 kg, samice 4,5–5,9 kg[2]
- Głos i zachowanie
- Podczas przelotów stada lecą w kluczach lub skośnych szeregach i wydają donośny głos zwany klangorem, przypominający głos trąbki. Jest on słyszalny w promieniu kilku kilometrów. Powstaje dzięki pętlowatej budowie tchawicy, działającej jak pudło rezonansowe. Żuraw odzywa się często, a w samym gnieździe inaczej – „grry grry”.
Klucz żurawi
ⓘPosłuchaj odgłosów żurawia
W locie wyciąga szyję i nogi podobnie jak bocian. Uderza skrzydłami powolnie, majestatycznie. Przy poruszaniu się po powierzchni ziemi ruchy ma płynne, powolne. Bardzo płochliwy i czujny.
Żurawie od sierpnia do listopada zbierają się w tysięczne stada na miejscach wypoczynku (jesienią w Niemczech naliczono 85 000 osobników), które ustalane są po wystarczającej ilości pokarmu i miejsc do spania. W Europie Środkowej gromadzą się w głębi lądu. Skandynawskie i środkowoeuropejskie żurawie odlatują do Hiszpanii (Andaluzja) i Portugalii w październiku i listopadzie. Coraz więcej osobników zimuje coraz bardziej na północ, np. w północno-wschodniej Francji, a nawet Niemczech, gdzie mają również lęgowiska. Gatunek w niewielkiej liczbie zimuje regularnie również w Polsce[10]. Takie skracanie wędrówek oszczędza energię i zapewnia szybsze zdobycie lepszego terytorium na lęgowiskach. Ptaki skandynawskie, wracając w marcu i kwietniu, zatrzymują się na wypoczynek na terenach na południe od Bałtyku.
Środowisko
edytuj
Rozległe bagna wśród lasów, torfowiska, wrzosowiska, nad jeziorami i starorzeczami. Zwykle w oddaleniu od siedzib ludzkich, ale żeruje także na łąkach i polach uprawnych. W Europie Środkowej lęgowiska znajdują się w wilgotnych obniżeniach terenu, np. olsach, torfowiskach wysokich i niskich, zalewanych łąkach i pastwiskach, w strefach przybrzeżnych i coraz częściej w rowach między polami.
Pożywienie
edytujWszystkożerne, ale dominuje pokarm roślinny (w tym nasiona), uzupełniany gryzoniami, owadami i mięczakami. Terytorium żerowania jest bardzo rozległe i na obszarach rolniczych może dochodzić do 120 ha. Jest szkodnikiem upraw kukurydzy, żerując powoduje duże straty w zasiewach tej rośliny.
Rozród
edytujJeden lęg w roku, w połowie albo pod koniec kwietnia.
Okres godowy
edytuj
- Toki
- Po powrocie na miejsca lęgowe, od lutego w Niemczech do maja w Skandynawii, początkowo trzyma się w stadach, a toki odbywają się w grupach. Żurawie wykonują wtedy charakterystyczny taniec podobny do baletowego pas de deux. Ptaki podskakują i kłaniają się sobie z rozpostartymi płasko skrzydłami. Samce trzymają dziób pionowo i w dostojnym marszu kroczą za samicą. Mimo że te tańce są uznawane powszechnie za godowe, to wykonywane są też poza sezonem lęgowym, na miejscach wypoczynku w czasie wędrówek i w trakcie wiosennych zbiorowisk tych ptaków. Samice i samce tworzą małe grupy, biegając ku sobie, wysoko skacząc i uderzając skrzydłami, krążąc w kółko lub zygzakiem. Ogólne podniecenie wyrażają, podnosząc czasami gałąź lub kamień z ziemi i wyrzucając je wysoko w powietrze. Gdy dobiorą się w pary, pozostają sobie wierne przez całe życie. Toki odbywają się już w 2. roku życia, ale lęgną się 3 lata później.
- Gniazdo
- Zawsze na ziemi, z bezładnie ułożonego materiału w postaci zbutwiałych roślin zebranych z okolicy, o średnicy ok. 80 cm.
Okres lęgowy
edytuj
- Jaja
- Zniesienie przeważnie z 2 brunatnawych lub zielonawych jaj o średnich wymiarach 98 × 63 mm, silnie wydłużonych.
- Wysiadywanie i pisklęta
- Obydwoje rodzice na przemian przez okres ok. 30 dni wysiadują jaja i opiekują się młodymi przez 10 tygodni. Jest to czas, kiedy całkowicie się pierzą i przez cały miesiąc nie są w stanie latać, więc są bardzo ostrożni (całkowite pierzenie zachodzi tylko co 2–4 lata). Co ciekawe, każdy dorosły ptak zajmuje się jednym młodym i karmi go ślimakami, owadami i robakami. Pisklęta – zagniazdowniki – w puchu są rudawe. Opuszczają gniazdo po ok. 65 dniach, jednak wolno się rozwijają i w pełni dojrzałe są po 5–6 latach.
Status, zagrożenia i ochrona
edytujŚwiatowa populacja żurawia jest szacowana na 491–503 tys. osobników i wykazuje tendencję wzrostową (2015)[4].
W Polsce liczebność ocenia się na 20–22 tys. par lęgowych (2010–2012)[9]. Jeszcze na początku XX wieku był to na tych terenach gatunek bardzo nieliczny, choć od lat 20. następował powolny wzrost liczebności, prawdopodobnie dzięki wprowadzonemu w 1921 roku zakazowi odstrzału. W latach 70. i 80. szacowano liczebność żurawi na 700–900 par, choć mogły to być dane zaniżone. W latach 80. zauważono trend wzrostowy polskiej populacji, na początku lat 90. liczebność szacowano na 2300–2600 par, pod koniec lat 90. na 5000–6000, a w 2001 było to już około 10 tysięcy par lęgowych[8].
W Polsce objęty ścisłą ochroną gatunkową[11]. Wskazana ochrona terenów podmokłych i bagiennych.
Żuraw w kulturze
edytuj
.jpg)
- Starożytni ludzie uważali, że nad snem żurawia czuwają strażnicy i dlatego ma on wtedy jedną nogę schowaną pod piórami. To w niej miał trzymać kamień i kiedy zasnął, ten upadał na drugą nogę i budził go[12]. Dlatego na średniowiecznych herbach i godłach żurawie widnieją z nogą trzymającą kamień i z podpisem Ut alii dormant, czyli aby inni odpoczęli. Klangor żurawi miał być odzwierciedleniem skarżenia się cierpiących dusz.
- W mitologii greckiej Tezeusz, po powrocie na wyspę Delos, wykonywał wraz z towarzyszami splecionymi ramionami „taniec żurawia” (gr. geranikos), naśladując skomplikowane ścieżki labiryntu. Przewodnik pociągał ich na stronę śmierci (w lewo) lub na stronę życia (na prawo)[13]. W Europie taniec ten przetrwał do XIX wieku i był wykorzystywany w rytuałach religijnych.
- W wierzeniach narodów słowiańskich żurawie pełniły rolę przewodników wędrowców i żeglarzy. Uważane były również za przewodników dusz ludzkich, które uczepione żurawich piór i nóg miały wędrować do zamorskiego kraju[14].
- W Chinach żuraw był jednym z symboli długowieczności i dlatego przedstawiany jest często z innymi jej symbolami np. sosną, żółwiem, jeleniem czy kamieniem. Ukazanie na jednym obrazie żurawia, czapli, pliszki, kaczki mandarynki i feniksa symbolizuje podstawowych pięć relacji międzyludzkich w konfucjanizmie (żuraw odnosi się do relacji ojciec-syn)[15].
- Żurawie kojarzono z wiernością, mądrością, długowiecznością i czujnością. Chrześcijanie przypisywali mu cnoty życia zakonnego[16].
- Krzyki przylatujących i odlatujących żurawi oznajmiały wiosenne siewy i jesienne zbiory.
Żuraw w sztuce i literaturze
edytuj- Żuraw stał się jednym z bohaterów wiersza Jana Brzechwy Żuraw i czapla; nie potrafił on pójść na kompromis w sprawie ożenku, robiąc na złość swojej partnerce.
- Sylwetka żurawia stanowi główną treść logo Poleskiego Parku Narodowego.
- W 1870 Józef Chełmoński namalował obraz zatytułowany Odlot żurawi.
.jpg)
Podgatunki
edytujMiędzynarodowy Komitet Ornitologiczny (IOC) uznaje gatunek za monotypowy[17]. Autorzy Handbook of the Birds of the World wyróżniają dwa podgatunki[2]:
- Grus grus grus (Linnaeus, 1758) – północna, środkowa i wschodnia Europa aż do północno-środkowych Chin i Rosyjskiego Dalekiego Wschodu.
- Grus grus archibaldi Ilyashenko & Ghasabyan, 2008 – wschodnia Turcja, południowa Gruzja, Armenia i skrajnie południowo-zachodni Iran, okazjonalnie może też gnieździć się w Azerbejdżanie.
Wyróżniany dawniej podgatunek Grus grus lilfordi Sharpe, 1894 nie jest obecnie uznawany[2][17].
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ Grus grus, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ a b c d e f Archibald, G.W., Meine, C.D., Garcia, E.F.J. & Kirwan, G.M: Common Crane (Grus grus). [w:] del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (eds.). Handbook of the Birds of the World Alive [on-line]. 2020. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-05-11)].
- ↑ a b c d e f D. Lepage: Common Crane Grus grus. [w:] Avibase [on-line]. [dostęp 2023-01-06]. (ang.).
- ↑ a b Grus grus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
- ↑ Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Rodzina: Gruidae Vigors, 1825 – żurawie – Cranes (wersja: 2017-06-25). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2019-11-17].
- ↑ Heinrich Hoerschelmann: Co i jak – Ptaki. 2007. ISBN 978-83-8891-718-9.
- ↑ Albin Łącki: Wśród zwierząt – ptaki. Poznań: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1988, s. 102. ISBN 83-09-01320-5.
- ↑ a b c d e Grus grus (Żuraw). W: M. Gromadzki (red).: Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny.. T. 7: Ptaki (część I). Warszawa: Ministerstwo Środowiska, 2004, s. 310–314.
- ↑ a b T. Chodkiewicz i inni. Ocena liczebności populacji ptaków lęgowych w Polsce w latach 2008–2012. „Ornis Polonica”. 56, s. 149–189, 2015.
- ↑ Marcin Maziarz, Żurawie zostają na zimę, bo klimat się ociepla [online], Magazyn67 [dostęp 2020-04-09] (pol.).
- ↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).
- ↑ Cooper 1998 ↓, s. 325.
- ↑ Kobielus 2002 ↓, s. 361.
- ↑ Kobielus 2002 ↓, s. 362.
- ↑ Wolfram Eberhard: Symbole chińskie. Słownik. Kraków: Universitas, 2007, s. 313-314. ISBN 97883-242-0766-4.
- ↑ Kobielus 2002 ↓, s. 359.
- ↑ a b F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): IOC World Bird List (v12.2). [dostęp 2023-01-06]. (ang.).
Bibliografia
edytuj- Karel Stastny: Ptaki wodne. Warszawa: Delta, 1993. ISBN 83-85817-10-7.
- Klaus Richarz: Ptaki – Przewodnik. Warszawa: Muza, 2009. ISBN 978-83-7495-018-3.
- J.C. Cooper: Zwierzęta symboliczne i mityczne. Poznań: Ryń i Leszek Ryń, 1998.
- Stanisław Kobielus, Bestiarium chrześcijańskie: zwierzęta w symbolice i interpretacji: starożytność i średniowiecze, Warszawa: "Pax", 2002, s. 361-362, ISBN 978-83-211-1638-9 [dostęp 2024-04-02].
Linki zewnętrzne
edytuj
- Zdjęcia, nagrania głosów i krótkie filmy. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).
- Grus grus (Żuraw). W: M. Gromadzki (red).: Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. T. 7: Ptaki (część I). Warszawa: Ministerstwo Środowiska, 2004, s. 310–314.