ਬਾਸਵਾ ਪ੍ਰੇਮਾਨੰਦ
ਬਾਸਵਾ ਪ੍ਰੇਮਾਨੰਦ | |
|---|---|
 ਜੂਨ 2008 ਵਿੱਚ ਬਾਸਵਾ ਪ੍ਰੇਮਾਨੰਦ | |
| ਜਨਮ | 17 ਫਰਵਰੀ 1930 |
| ਮੌਤ | 4 ਅਕਤੂਬਰ 2009
(ਉਮਰ 79) |
| ਪੇਸ਼ਾ | ਤਰਕਸ਼ੀਲ,ਸ਼ੰਕਾਵਾਦੀ, ਮਹੀਨਾਵਾਰ ਅੰਗਰੇਜੀ ਰਸ਼ਾਲੇ "ਦ ਇੰਡੀਅਨ ਸਕਿਪਟਿਕ" ਦਾ ਮਾਲਕ ਤੇ ਲੇਖਕ |
ਬਾਸਵਾ ਪ੍ਰੇਮਾਨੰਦ (17 ਫਰਵਰੀ 1930-4 ਅਕਤੂਬਰ 2009) ਕੇਰਲ, ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ੰਕਾਵਾਦੀ ਅਤੇ ਤਰਕਸ਼ੀਲ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸੋਚ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਪੇਂਡੂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕਈ ਦੌਰਿਆਂ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖਤਰਨਾਕ ਅੰਧਵਿਸ਼ਵਾਸ ਬਾਰੇ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਫੈਲਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਚਾਲਬਾਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਸਾਧੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕਥਿਤ ਚਮਤਕਾਰ ਅਤੇ ਘੁਟਾਲਿਆਂ ਦਾ ਪਰਦਾਫਾਸ਼ ਕੀਤਾ। ਪ੍ਰੇਮਾਨੰਦ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਅਨ ਰੈਸ਼ਨਲਿਸਟ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨਜ਼ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ, ਇੰਡੀਅਨ ਸੀ ਐੱਸ ਆਈ ਸੀ ਓ ਪੀ ਦੇ ਕਨਵਾਈਨਰ ਅਤੇ ਮਾਸਿਕ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਦ ਇੰਡੀਅਨ ਸਕੈਪਟਿਕ ਦੇ ਮਾਲਕ-ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ-ਸੰਪਾਦਕ ਸਨ, ਜੋ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਅਸਾਧਾਰਣ ਦਾਅਵਿਆਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ
[ਸੋਧੋ]1940 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ, ਪ੍ਰੇਮਾਨੰਦ ਨੇ ਭਾਰਤ ਛੱਡੋ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਸਕੂਲ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਸ ਦੀ ਰਵਾਇਤੀ ਸਕੂਲ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈ। ਉਸ ਦੇ ਅਗਲੇ ਸੱਤ ਸਾਲ ਨਵੇਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸ੍ਰੀ-ਸਟੀਲਾ ਗੁਰੂਕੁਲ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਏ ਗਏ, ਜਿੱਥੇ ਸ਼ਾਂਤੀਨਿਕੇਤਨ-ਵਰਧਾ ਬ੍ਰਾਂਡ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ।[1] ਉਹ ਆਪਣੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਹੇਲੇਨਾ ਬਲਾਵਤਸਕੀ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸਨ ਅਤੇ ਸੰਨ 1976 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਮਿਰੈਕਲ ਐਕਸਪੋਜ਼ਰ ਲੈਕਚਰ ਦੌਰੇ ਦੌਰਾਨ ਸ਼੍ਰੀ ਲੰਕਾ ਦੇ ਤਰਕਸ਼ੀਲ ਅਬਰਾਹਮ ਕੋਵੂਰ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਸਨ। ਉਦੋਂ ਤੋਂ, ਪ੍ਰੇਮਾਨੰਦ ਥੀਓਸੋਫੀ ਦੇ ਆਲੋਚਕ ਬਣ ਗਏ, ਅਤੇ 1978 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੋਵੂਰ ਦੀ ਥਾਂ ਲੈ ਲਈ।[2]
ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ
[ਸੋਧੋ]1975 ਦੇ ਆਸ ਪਾਸ ਪ੍ਰੇਮਾਨੰਦ ਨੇ ਜਨਤਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਧਰਮ ਗੁਰੂ ਸੱਤਿਆ ਸਾਈਂ ਬਾਬਾ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਧਰਮ ਗੁਰੂਆਂ ਅਤੇ ਅਸਾਧਾਰਣ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਬੇਨਕਾਬ ਕਰਨ ਲਈ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।[3] ਉਸ ਨੂੰ 1986 ਵਿੱਚ 500 ਵਲੰਟੀਅਰਾਂ ਨਾਲ ਪੁੱਟਾਪਰਥੀ ਵੱਲ ਮਾਰਚ ਕਰਨ ਲਈ ਪੁਲਿਸ ਦੁਆਰਾ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਉਸੇ ਸਾਲ ਉਸਨੇ ਸਾਈਂ ਬਾਬਾ ਉੱਤੇ ਸੋਨੇ ਦੇ ਕੰਟਰੋਲ ਐਕਟ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕਰਦਿਆਂ ਸੋਨੇ ਦੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਮੁਕੱਦਮਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਕੇਸ ਖਾਰਜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ 'ਤੇ ਪ੍ਰੇਮਾਨੰਦ ਨੇ ਇਸ ਆਧਾਰ' ਤੇ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਕਿ ਅਧਿਆਤਮਕ ਸ਼ਕਤੀ ਕਾਨੂੰਨ ਵਿੱਚ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਬਚਾਅ ਪੱਖ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਅਸਫਲ ਵੀ ਰਹੀ ਸੀ।[1] 1993 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ਮੁਰਡਰਜ਼ ਇਨ ਸਾਈ ਬਾਬਾ ਦੇ ਬੈੱਡਰੂਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਕਿ ਸਾਈਂ ਬਾਬਾ ਦੇ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿੱਚ ਛੇ ਕੈਦੀਆਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਬਾਰੇ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਉਸਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।[2] ਸਾਈਂ ਬਾਬਾ ਵਿਰੁੱਧ ਉਸ ਦੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿਨਸੀ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਅਪਰਾਧ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਪ੍ਰੇਮਾਨੰਦ ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਚਾਰ ਕਤਲ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਬਚ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਸਰਗਰਮੀ ਲਈ ਕੁੱਟਣ ਕਾਰਨ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਸਾਈਂ ਬਾਬਾ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਆਵਾਜ਼ ਵਾਲੇ ਆਲੋਚਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।[1][4]
ਪ੍ਰੇਮਾਨੰਦ ਨੇ ਇੱਕ ਸ਼ੁਕੀਨ ਜਾਦੂਗਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਹੁਨਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਗੁਰੂਆਂ ਅਤੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੇ ਕੁਝ ਕਥਿਤ ਚਮਤਕਾਰ ਲਈ ਇੱਕ ਕੁਦਰਤੀ ਵਿਆਖਿਆ ਦੇਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਫਿਲਮ ਨਿਰਮਾਤਾ ਰੌਬਰਟ ਈਗਲ ਦੁਆਰਾ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਫ਼ਿਲਮ, ਗੁਰੂ ਬਸਟਰਸ, ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੇਮਾਨੰਦ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਅਲੌਕਿਕ ਸਟੰਟਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਲੈਵੀਟੇਸ਼ਨ, ਮਾਸ-ਵਿੰਨ੍ਹਣ ਅਤੇ ਜੀਵਤ ਦਫ਼ਨਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੀ ਵਿਆਖਿਆ ਅਤੇ ਵਿਆਖਿਆ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਅਤੇ ਸਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ।[5][6] ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸੋਚ ਨੂੰ ਮਕਬੂਲ ਬਣਾਉਣ ਲਈ 1982 ਵਿੱਚ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਲੋਕ ਵਿਦਿਆਣ ਦੁਆਰਾ ਆਯੋਜਿਤ ਵਿਗਿਆਨ ਯਾਤਰਾ (ਵਿਗਿਆਨ ਲਈ ਰੈਲੀ) ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ 1987 ਵਿੱਚ ਆਯੋਜਿਤ ਭਾਰਤ ਜਨ ਵਿਗਿਆਨ ਜੱਥੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਸੇ ਉਦੇਸ਼ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ।[1] ਉਸ ਨੂੰ 1989 ਵਿੱਚ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਅੰਧਸ਼ਰਾਧ ਨਿਰਮੂਲਨ ਸਮਿਤੀ (ਏ. ਐੱਨ. ਆਈ. ਐੱਸ.) ਦੇ ਗਠਨ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[7]
7 ਫਡਰਵਰੀ 1997 ਨੂੰ, ਪ੍ਰੇਮਾਨੰਦ ਨੇ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਅਨ ਰੈਸ਼ਨਲਿਸਟ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਗੁਰੂਆਂ ਅਤੇ ਫਕੀਰਾਂ ਬਾਰੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕੁਦਰਤੀ ਵਿਆਖਿਆਵਾਂ ਫੈਲਾਉਣ ਲਈ ਭਾਰਤੀ ਪਿੰਡਾਂ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਧੋਖਾਧੜੀ ਜਾਂ ਸਵੈ-ਧੋਖਾ ਮੰਨਦਾ ਸੀ।[7][3] ਉਹ ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ਸਥਿਤ ਸ਼ੱਕੀ ਸਮੂਹ, ਜੋ ਕਿ ਸੀਐੱਸਆਈਸੀਓਪੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੈ, ਦੇ CSICOP" ਭਾਰਤੀ ਸੀਐੱਸਆਈਸੀਓਪੀ ਦੇ ਕਨਵੀਨਰ ਸਨ। ਉਹ ਮਾਸਿਕ ਮੈਗਜ਼ੀਨ 'ਦਿ ਇੰਡੀਅਨ ਸਕੈਪਟਿਕ' ਦਾ ਮਾਲਕ-ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ-ਸੰਪਾਦਕ ਸੀ, ਜੋ "ਭਾਰਤ ਦੇ ਮਾਮਲਿਆਂ 'ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ' ਤੇ ਅਸਾਧਾਰਣ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਜਾਂਚ 'ਤੇ ਲੇਖ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।"
ਇੱਕ ਵਾਰ ਬੀ. ਬੀ. ਸੀ. ਦੇ ਗੁਰੂ-ਵਿਰੋਧੀ ਸ਼ੋਅ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਗੁਰੂ-ਬੱਸਟਰ ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ, ਪ੍ਰੇਮਾਨੰਦ ਨੂੰ "ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਜਨਤਾ ਵਿੱਚ ਵਿਗਿਆਨਕ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਕਰਨ ਲਈ ਇਸ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੇ ਪੁਰਸਕਾਰ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।[3][8]
ਸੰਨ 1963 ਵਿੱਚ ਅਬਰਾਹਮ ਕੋਵੂਰ ਨੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ 100,000 ਰੁਪਏ ਦਾ ਪੁਰਸਕਾਰ ਦੇਣ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਜੋ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਤੇ ਧੋਖਾਧਡ਼ੀ-ਰਹਿਤ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਅਲੌਕਿਕ ਜਾਂ ਚਮਤਕਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। 1978 ਵਿੱਚ ਕੋਵੂਰ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਪ੍ਰੇਮਾਨੰਦ ਨੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ 100,000 ਰੁਪਏ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਚੁਣੌਤੀ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀ ਜੋ ਤਸੱਲੀਬਖਸ਼ ਨਿਰੀਖਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕ, ਅਲੌਕਿਕ ਯੋਗਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਚੁਣੌਤੀ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਜਿੱਤਿਆ ਨਹੀਂ ਗਿਆ ਹੈ।[2]
ਮੌਤ
[ਸੋਧੋ]ਪ੍ਰੇਮਾਨੰਦ ਨੂੰ ਸਾਲ 2006 ਵਿੱਚ ਕੈਂਸਰ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਵੱਡੀ ਸਰਜਰੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ 4 ਅਕਤੂਬਰ 2009 ਨੂੰ ਪੋਦਨੂਰ, ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਵਿਖੇ ਹੋਈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਸ ਦਾ ਸਰੀਰ ਇੱਕ ਸਥਾਨਕ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ ਨੂੰ ਦਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।[9] ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਰਿੰਦਰ ਨਾਇਕ ਨੇ ਅਹੁਦਾ ਸੰਭਾਲਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ, ਸੰਪਤੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ 26 ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇ ਕਾਪੀਰਾਈਟ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਫਾਰ ਇੰਡੀਅਨ ਰੈਸ਼ਨਲਿਸਟ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨਜ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ।[2]
ਕਿਤਾਬਾਂ ਅਤੇ ਪਰਚੇ
[ਸੋਧੋ]ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ
[ਸੋਧੋ]- Science versus Miracles
- Lure of Miracles
- Divine Octopus
- The Storm of Godmen, God and Diamond Smuggling
- Satya Sai Greed
- Satya Sai Baba & Gold Control Act
- Satya Sai Baba & Kerala Land Reforms Act
- Investigate Balayogi
- United Front - FIRA 2nd National Conference
- Murders in Sai Baba's Bedroom
- A. T. Kovoor Octogenary Souvenir
ਮਲਿਆਲਮ ਵਿੱਚ
[ਸੋਧੋ]- ਸਾਈਬਾਯੁਡੇ ਕਾਲੀਕਲ
- ਸੈਦਾਸੀਕਲ ਦੇਵਦਾਸੀਕਲ
- ਪਿੰਥਿਰੀਪਨਮਾਰੂਡ ਮਾਸਟਰਪਲਾਨ
ਇਹ ਵੀ ਦੇਖੋ
[ਸੋਧੋ]ਹਵਾਲੇ
[ਸੋਧੋ]- ↑ 1.0 1.1 "National Awardees for Science Popularisation". NIC. Archived from the original on 10 April 2009. Retrieved 2008-05-16.
- ↑ 2.0 2.1 2.2 2.3 Rahul Singh (2 November 2009). "The Spell Breaker". Outlook. Retrieved 25 June 2013. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid
<ref>tag; name "Outlook" defined multiple times with different content - ↑ 3.0 3.1 3.2 Datta, Tanya (2004-06-17). "Sai Baba: God-man or con man?". BBC. Retrieved 2007-02-24.
- ↑ Sushil Rao (25 April 2011). "His harshest critics died with a wish unfulfilled". The Times of India. Archived from the original on 28 September 2013. Retrieved 27 June 2013.
- ↑ "Guru Busters".
- ↑ "An Indian Skeptic's explanation of miracles". Mukto Mona. Retrieved 15 May 2013.
- ↑ 7.0 7.1 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000001C-QINU`"'</ref>" does not exist.
- ↑ The Telegraph, Calcutta: Sunday, 21 November 2004
- ↑ James Randi Educational Foundation Obituary
<ref> tag defined in <references> has no name attribute.